Ενώ οι συσχετισμοί δυνάμεων μεταβάλλονται όπως όλα δείχνουν για πρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο -οι πολιτικοί αναλυτές προβλέπουν ήδη μια νέα Γιάλτα-, με αφορμή την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου γυρίζουμε πίσω στον χρόνο και ξετυλίγουμε τον χάρτη της εποχής: Ποια ήταν τότε η τάξη πραγμάτων και ποιο το διεθνές περιβάλλον στο οποίο άνθισε η Επανάσταση του 1821;
Ποιες ήταν οι Μεγάλες Δυνάμεις και η στάση τους απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία;
Γιατί ήταν «πολύπλοκη και αντιφατική» η αντιμετώπιση της Ελληνικής Επανάστασης από το σύστημα των μεγάλων του καιρού εκείνου; Ποιες ήταν «οι νέες πραγματικότητες» που δημιουργούνταν στην περιοχή τις οποίες δεν μπορούσαν να αγνοήσουν; Κι ακόμη, πόσο αντέχουν τελικά οι συμμαχίες;
Η HuffPost απευθύνθηκε στον Σωτήρη Ριζά, διευθυντή ερευνών στο Κέντρο Έρευνας της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, συγγραφέα μεταξύ άλλων, του βιβλίου «Οι Μεγάλες Δυνάμεις και η Επανάσταση» (εκδόσεις Μεταίχμιο).
-Κύριε Ριζά, ποιοί ήταν οι μεγάλοι -και ποιοι οι δευτερεύοντες- παίκτες στην Ευρώπη των αρχών του 19ου αιώνα, την εποχή που ανακινείται το ελληνικό ζήτημα; Ποιες οι μεταξύ τους συμμαχίες, αλλά και οι κόντρες;
Οι μεγάλοι παίκτες της εποχής είναι δύο μεγάλες ηπειρωτικές δυνάμεις, η Ρωσία και η Αυστρία των Αψβούργων και η μεγάλη θαλάσσια δύναμη, η Βρετανία.
Δευτερεύοντες παίκτες είναι η Γαλλία, διότι αν και μετέχει στην Πενταπλή Συμμαχία είναι ηττημένη των Ναπολεόντειων πολέμων, και η Πρωσία, η οποία δεν μπορεί ακόμα να ανταγωνιστεί τη αυτοκρατορία των Αψβούργων.
Αυτές οι πέντε δυνάμεις αποτελούν το 1821 την Πενταπλή Συμμαχία, η οποία είναι αποτέλεσμα του συνεδρίου της Βιέννης του 1815 με το οποίο αποκαθίσταται στην Ευρώπη το λεγόμενο Παλαιό Καθεστώς, μετά την ήττα του Ναπολέοντα, φορέα του πνεύματος της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 και μιας επεκτατικής πολιτικής που απέβλεπε στην ηγεμονία της Γαλλίας στην ηπειρωτική Ευρώπη.
“«Η επιβίωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έως το 1914 έγινε δυνατή όχι τόσο λόγω της ισχύος της όσο λόγω του ανταγωνισμού μεταξύ των άλλων δυνάμεων»”
Ήδη όμως το 1820 εμφανίζονται ρωγμές σε αυτό το σύστημα. Η Πενταπλή Συμμαχία δεν είναι συμπαγής διότι η Βρετανία έχει αποκλίνουσα οπτική και δικά της συμφέροντα σε σχέση με τις μεγάλες ηπειρωτικές δυνάμεις. Η Βρετανία ήταν συνταγματικό και όχι απολυταρχικό κράτος και είχε παγκόσμια εμπορικά συμφέροντα. Δεν ευνοούσε την κοινωνική ανατροπή αλλά δεν ήταν αντίθετη σε οποιαδήποτε αλλαγή, την οποία έκρινε πραγματιστικά, υπό το πρίσμα των στρατηγικών της συμφερόντων.
Αντίθετα, οι ηπειρωτικές δυνάμεις, η Αυστρία, η Ρωσία και η Πρωσία, έτειναν να αντιτίθενται σε οποιαδήποτε αλλαγή η οποία μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο το πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς που εκπροσωπούσαν, δηλαδή την απολυταρχία που στηριζόταν στο στρώμα των αριστοκρατών γαιοκτημόνων και στις κρατικές γραφειοκρατίες που είχαν σχηματιστεί. Καθώς το ιδεολογικό και κοινωνικό στίγμα της πολιτικής τους ήταν έντονο, είχαν σχηματίσει μεταξύ τους, παράλληλα προς την Πενταπλή Συμμαχία, μια Ιερή Συμμαχία στην οποία δεν συμμετείχε η Βρετανία.
-Η Ελληνική Επανάσταση συμβαίνει σε μία περίοδο μεταβατική, εθνικής αφύπνισης στα Βαλκάνια και όχι μόνο στην Ελλάδα, ενώ παράλληλα, έχει αρχίσει και η αντίστροφη μέτρηση για την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Όταν εκδηλώθηκε η Ελληνική Επανάσταση, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ήδη ο «μεγάλος ασθενής» και το Ανατολικό Ζήτημα, δηλαδή το ερώτημα του ποιος θα διαδεχόταν αυτή την αυτοκρατορία, ήταν ανοιχτό. Η επιβίωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έως το 1914 έγινε δυνατή όχι τόσο λόγω της ισχύος της όσο λόγω του ανταγωνισμού μεταξύ των άλλων δυνάμεων.
“«Ο Palmerston, ένας μεγάλος Βρετανός πολιτικός του 19ου αιώνα έλεγε ότι δεν υπάρχουν μόνιμες φιλίες αλλά μόνιμα συμφέροντα. Και αυτά όμως δεν είναι κάτι σταθερό»”
Το 1821 ήταν αισθητή στην Ευρώπη η παρουσία εθνικών αξιώσεων και κινημάτων, τα οποία συνδύαζαν τα αιτήματα της εθνικής αυτοδιάθεσης και της συνταγματικής διακυβέρνησης. Αυτά τα κινήματα απειλούν με διάλυση πολυεθνικές αυτοκρατορίες, όπως η Αυστρία των Αψβούργων, οι οποίες στηρίζονται αποκλειστικά στη δυναστική αρχή, στην ενοποιητική δύναμη μιας αυτοκρατορικής δυναστείας η οποία έχει επικρατήσει αρχικά δια της ισχύος και στη συνέχεια βασίζεται εκτός από την ισχύ της και στην παράδοση και την αδράνεια.
Ο Διαφωτισμός, η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση παίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτά τα κινήματα καθώς επηρεάζουν ακόμα και αγροτικές προ-νεωτερικές κοινωνίες. Στη περίπτωση της Ελληνικής Επανάστασης παίζει ρόλο και η θρησκευτική διαφοροποίηση. Γενικότερα, κατά τις αντιλήψεις που επικρατούν εκείνη την εποχή, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, αν και γεωγραφικά είναι μέρος και της Ευρώπης, δεν θεωρείται ότι μετέχει του Ευρωπαϊκού πολιτισμού.
-Για ποιόν λόγο οι Μεγάλες Δυνάμεις έστρεψαν το βλέμμα σε ένα έθνος που ήταν υποτελές επί 400 ολόκληρα χρόνια; Ποια ήταν η μεγάλη ευκαιρία -το μεγάλο κέρδος- που είδαν στην απόσχιση αυτού του τμήματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στην ίδρυση ενός ανεξάρτητου κράτους;
Η αντιμετώπιση της Ελληνικής Επανάστασης από το σύστημα των μεγάλων δυνάμεων της εποχής ήταν πολύπλοκη και αντιφατική. Ο καγκελάριος της Αυστρίας Metternich επεδίωκε την καταστολή της Επανάστασης γιατί τη θεωρούσε σύμπτωμα των ανατρεπτικών δυνάμεων που εκδηλώνονταν στην Ευρώπη και απειλούσαν την ίδια την Αυτοκρατορία των Αψβούργων.
Η θέση της Ρωσίας ήταν πιο πολύπλοκη. Η Πετρούπολη είχε το ρόλο του προστάτη των ορθοδόξων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον 18ο αιώνα και η εξέγερση των Ελλήνων ήταν μια ευκαιρία για να υπονομευθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Από την άλλη πλευρά όμως ο αυτοκράτορας της Ρωσίας Αλέξανδρος ήταν βαθύτατα συντηρητικός και ανησυχούσε και αυτός από τις κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις ενός επαναστατικού κινήματος. Ήταν ανήσυχος επίσης από την πιθανότητα να συνασπιστούν οι υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις εναντίον της Ρωσίας καθώς δεν θα επιθυμούσαν την επίλυση του Ανατολικού Ζητήματος υπέρ της Πετρούπολης. Αποκήρυξε την Επανάσταση, προκαλώντας και την παραίτηση του Ιωάννη Καποδίστρια από το ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών, με συνέπεια η Ρωσία να χάσει την πρωτοβουλία στη διαχείριση του Ελληνικού Ζητήματος.
“Το Ελληνικό Ζήτημα δε μπορούσε εύκολα να λησμονηθεί ιδίως μετά την εξάπλωση ενός πολύ ζωηρού φιλελληνικού κινήματος σε όλη την Ευρώπη”
Αντίθετα, επρόκειτο να κερδίσει έδαφος η Βρετανία. Πρέπει να σημειωθεί ότι το 1821 η Βρετανία, με υπουργό Εξωτερικών τον συντηρητικό Castlereagh, αποδοκίμασε επίσης την Επανάσταση. Ήταν αντίθετη όμως με την ένοπλη καταστολή της Επανάστασης και από το 1820 απείχε από τις περιοδικές συνδιασκέψεις του συστήματος της Βιέννης.
Εν συνεχεία, το 1822, εν όψει της συνδιάσκεψης στη Βερόνα, στην οποία η Βρετανία επρόκειτο να συμμετάσχει, ο Castlereagh εξουσιοδότησε τη βρετανική αντιπροσωπεία να συζητήσει ακόμα και την εγκαθίδρυση μιας ελληνικής κυβέρνησης. Συνεπώς ενώ ο Canning, διάδοχός του στο υπουργείο Εξωτερικών, ήταν πολύ πιο συνεπής στην προώθησης μιας λύσης υπέρ των επαναστατημένων Ελλήνων, η βρετανική πολιτική είχε ήδη αρχίσει να μεταβάλλεται.
Γιατί συνέβαινε αυτό; Διότι το Λονδίνο κατανοούσε ότι παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η Ελληνική Επανάσταση, ιδίως μετὰ την απόβαση αιγυπτιακών δυνάμεων υπό τον Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο το 1825, δημιουργούνταν νέες πραγματικότητες στην περιοχή που δεν μπορούσαν και δεν έπρεπε να αγνοηθούν.
Το Ελληνικό Ζήτημα, εξ άλλου, δε μπορούσε εύκολα να λησμονηθεί ιδίως μετά την εξάπλωση ενός πολύ ζωηρού φιλελληνικού κινήματος σε όλη την Ευρώπη. Η Ανατολική Μεσόγειος ήταν περιοχή στρατηγικής σημασίας για μια μεγάλη ναυτική δύναμη όπως η Βρετανία. Η ανάληψη πρωταγωνιστικού ρόλου εκ μέρους του Λονδίνου στη ρύθμιση της υπόθεσης θα καθιστούσε δυσκολότερη την επιβολή μονομερών λύσεων εκ μέρους της Ρωσίας, η οποία ήδη από τις αρχές του 1824 έδειχνε εκ νέου ενδιαφέρον για το Ελληνικό Ζήτημα.
Καθώς το Λονδίνο και η Πετρούπολη συνειδητοποιούσαν στη συνέχεια ότι δε μπορούσαν να αγνοήσουν ο ένας τον άλλον, αποφάσισαν να προχωρήσουν σε συνεννόηση. Η διπλωματία μεταξύ Βρετανίας, Ρωσίας και τελικά της Γαλλίας, των ετών 1825-27 που οδήγησε στη ναυμαχία του Ναυαρίνου και στην δημιουργία ενός ελληνικού κράτους, επικύρωσε αυτή την ανάλυση. Το αποτέλεσμα δεν ικανοποιούσε κανέναν, το ποιός θα επιδρούσε περισσότερο στο νέο κράτος παρέμεινε για ένα διάστημα ανοιχτό ερώτημα.
Η βρετανική επιρροή, σε βάρος της ρωσικής, εδραιώθηκε μόνο μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο του 1853-1856, όταν η Αθήνα και ο Πειραιάς καταλήφθηκαν από αγγλικές και γαλλικές δυνάμεις και εν συνεχεία η Ρωσία στράφηκε προς τον Πανσλαβισμό, σχήμα το οποίο δεν ευνοούσε τις αλυτρωτικές βλέψεις της Ελλάδας.
-Περίπου πόσα χρόνια παραμένουν αμετάβλητες οι ισορροπίες δυνάμεων και αντέχουν οι συμμαχίες; Υπάρχει ιστορικά κάποιο μοτίβο που επαναλαμβάνεται; (Για παράδειγμα, ζούμε μία πρωτοφανή αλλαγή συσχετισμών μετά από 70 χρόνια).
Δεν υπάρχουν ιστορικά προηγούμενα που να υποδεικνύουν πόσο μπορεί να διαρκέσει μια συμμαχία. Ο Palmerston, ένας μεγάλος Βρετανός πολιτικός του 19ου αιώνα έλεγε ότι δεν υπάρχουν μόνιμες φιλίες αλλά μόνιμα συμφέροντα. Και αυτά όμως δεν είναι κάτι σταθερό, καθορίζονται από τις συνθήκες, τις δυνατότητες, την ισχύ, την οπτική, την αντίληψη και την ανάλυση των ανθρώπων.
Οι σημερινές αλλαγές στις σχέσεις Αμερικής, Ευρώπης και Ρωσίας δεν προκύπτουν από μια αναπότρεπτη κατάσταση αλλά από την αλλαγή της αμερικανικής πολιτικής, η οποία με τη σειρά της προκύπτει από αλλαγή αντιλήψεων και οπτικής της νέας αμερικανικής ηγεσίας.
Συνεπώς, μπορεί να υπάρχουν μακροχρόνιες τάσεις και πιέσεις, καθώς και αλλαγές συσχετισμών δυνάμεων που οδηγούν σε ένα αποτέλεσμα αλλά αρκετά συχνά παίζει σημαντικό ρόλο η δράση των ανθρώπων όπως προκύπτει από αξίες, ιδέες αντιλήψεις. Κυρίως κάτι τέτοιο συμβαίνει σήμερα.