Πολύς ο λόγος περί κοινής ευρωπαϊκής άμυνας χωρίς όμως να μπαίνει στην ουσία της κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Ποιο είναι το λάβαρο που θα υψωθεί και όλοι οι Ευρωπαίοι θα συνταχθούμε ομόθυμα από κάτω; Σε τελική ανάλυση, τί σημαίνει η φράση «εμείς, οι Ευρωπαίοι»;
Ο ορισμός του «εμείς» είναι εύκολος γιατί ορίζεται σε αντιδιαστολή με το «εσείς» και «αυτοί»[1]. Εμείς έχουμε κάτι κοινό, το οποίο ας το αποκαλέσουμε προς ώρας «κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα». Από την ίδρυση της κοινής ευρωπαϊκής αγοράς, από τα σπάργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), τίθεται το ερώτημα της ταυτότητας. Ακόμα και σήμερα, ο υπερεθνικός οργανισμός της ΕΕ, ενώ έχει επιβληθεί σε πολλούς τομείς άσκησης εξουσίας των εθνικών Κρατών, δεν έχει δημιουργήσει μια κοινή ταυτότητα. Τα Ευρωπαϊκά Κράτη συνεχίζουν να συμμετέχουν σε αθλητικούς αγώνες και οι αθλητές τους δοξάζουν το εθνικό Κράτος-Μέλος αντί της ΕΕ. Επίσης οι περισσότερες αν όχι όλες οι εθνικές εορτές θυμίζουν στους πολίτες νίκες επί άλλων ευρωπαίων αντιπάλων στα πεδία των μαχών. Κοινές ευρωπαϊκές αξίες, όπως η δημοκρατία, η ευημερία και η κοινωνική πρόνοια, τα ανθρώπινα δικαιώματα, σεβασμός συνόρων και διακρατική συνεργασία, κτλ., φαίνεται να μην αρκούν για να ορίσουν την ταυτότητα. Ομοίως δεν αρκεί να υπάρχει μια κοινή γλώσσα, ούτε κοινή γεωγραφία για να οριστεί επαρκώς η ταυτότητα, ώστε να βρεθεί το κοινό λάβαρο-σύμβολο, αντιληπτό από τους περισσότερους Ευρωπαίους, που θα κληθούν να προστατέψουν την Ευρώπη από οιοδήποτε κίνδυνο. Όμως, αντικειμενικά, ακόμα και ο κίνδυνος δεν είναι κοινός εκ των πραγμάτων.
Τις τελευταίες δεκαετίες, η ιλιγγιώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας κατέλυσε εθνικά σύνορα. Οι πολυεθνικές επιχειρήσεις δεν περιορίζονται από την εθνικότητα των εργαζομένων ούτε καν από εθνικές νομοθεσίες. Επίσης, η καινοφανής ιστορικά κινητικότητα προσώπων, αγαθών, και υπηρεσιών συνέβαλαν στη δημιουργία της ψευδαίσθησης του κοινού Ευρωπαϊκού χώρου, που εν πολλοίς ορίζεται από τη Συνθήκη του Schengen, που άμεσα ή έμμεσα μας δηλώνει τα όρια των τεσσάρων θεμελιωδών ελευθεριών διακίνησης προσώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίου.
Σε συνδυασμό με τη κοινή χριστιανική πίστη, ελληνορωμαϊκό πολιτισμό καθώς και οργάνωση του Κράτους και του Πολιτεύματος, την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό, ο χώρος της Schengen, δίνει περισσότερο ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς παρά κοινό παρελθόν. Ομοίως, οι παγκόσμιες προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής και γεωπολιτικής αναταραχής δίνουν ένα πλαίσιο κοινού αλλά όχι επίκοινου μέλλοντος, και προσφέρουν ένα σημείο εκκίνησης της ουσιαστικής συζήτησης περί ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Η Ιστορία και η Κοινωνιολογία προσφέρουν παραδείγματα «μερικής» ταυτότητας, που πιθανώς να αποτελεί και μια λύση του ευρωπαϊκού ζητήματος. Κατά τη κλασσική αρχαιότητα, ο Αθηναίος ήταν και Ίωνας και Έλληνας. Ο Αθηναίος κλήθηκε να πολεμήσει ως Έλληνας τους Πέρσες τόσο στους Μηδικούς όσο και κατά την εκστρατεία του Μακεδόνα Μεγάλου Αλεξάνδρου. Συνεπώς, οι φεντεραλιστές έχουν βάσιμους λόγους αισιοδοξίας.
Όμως και οι απαισιόδοξοι δικαιώνονται μερικώς από τις εξελίξεις. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και σε αντίδραση των αιτιάσεων του Αμερικανού Προέδρου Τραμπ, προτάθηκε η εισδοχή του Καναδά στην ΕΕ. Είναι αυτό εφικτό; Το άρθρο 49 της Σύμβασης της ΕΕ[2] αναφέρεται στο δικαίωμα κάθε ευρωπαϊκού Κράτους που σέβεται τις αξίες της Ένωσης να αιτηθεί τη προσχώρηση στην ΕΕ. Τί σημαίνει όμως ευρωπαϊκό Κράτος; Κείμενο του 1992 της Επιτροπής μας διαφωτίζει σχετικά[3] τονίζοντας τη γεωγραφία καθώς και τους ιστορικούς και πολιτισμικούς δεσμούς.
Στο σημείο αυτό καθίστανται τα πράγματα πολύπλοκα τόσο για το προσδιορισμό της ευρωπαϊκής ταυτότητας όσο και την αναγκαία δημιουργία ευρωπαϊκής -κοινής- άμυνας.
Πώς είναι δυνατό, η Ελλάδα και η Κύπρος να δεχτούν τη Τουρκία ως μέλος της ευρωπαϊκής άμυνας, όταν η Τουρκία απειλεί την Ελλάδα και κατέχει εδάφη της Κύπρου.
Πάραυτα, τόσο η ΕΕ όσο και το ΝΑΤΟ συζητούν με τη Τουρκία, ξεχνώντας θέματα αρχής, όπως η δημοκρατία και ο σεβασμός των συνόρων, αρκεί να μειώσουν το κόστος της άμυνας τόσο σε έμψυχο υλικό όσο και δημοσιονομικό βάρος. Σε τελική ανάλυση, γιατί να ενδιαφερθεί ο Ιρλανδός και ο Πορτογάλος, για το Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο; Ομοίως γιατί να ενδιαφερθεί ο Σλοβένος, ο Τσέχος, και ο Ιταλός για την Αρκτική και τη Βόρεια Θάλασσα; Ο Ευρωπαίος πολίτης βλέπει την υποκρισία των Κρατών-Μελών της ΕΕ και των θεσμών στη πράξη και αντιλαμβάνεται τους κινδύνους.
Η Γαλάζια Πατρίδα καταπατά ευρωπαϊκά δικαιώματα και απειλεί ευρωπαϊκά έργα ευμάρειας και συνεργασίας, αλλά η ΕΕ χαϊδεύει τη Τουρκία γιατί απλά δε θέλει να ξεβολευτεί. Η Ρωσική απειλή έναντι της Φινλανδίας, Βαλτικών Χωρών και Πολωνίας παραβλέπεται, αρκεί να ξανατρέξει φθηνό φυσικό αέριο στους αγωγούς που τροφοδοτούν τη κέντρο-ευρωπαϊκή οικονομία.
Ξεχνά η ΕΕ και τα ισχυρά Κράτη-Μέλη ότι όταν χάνονται οι ακριτικές περιοχές μιας αυτοκρατορίας, τότε η αυτοκρατορία αποσυντίθεται. Το παράδειγμα της Δυτικής και Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είναι ενδεικτικό. Τόσο η Ρώμη όσο και η Νέα Ρώμη (Κωνσταντινούπολη) έγιναν βορά των αλλοφύλων και αλλόθρησκων εχθρών όταν έπεσαν τα σύνορα.
Όμως πέραν των οικονομικών της άμυνας, τίθεται και ένα θέμα πολιτισμικής και ιστορικής ταυτότητας. Η κοινή χριστιανική συνδετική ουσία των ευρωπαϊκών κοινωνιών έχει σε μεγάλο βαθμό διαβρωθεί τόσο από την εξέλιξη των κοινωνιών, όσο και από τη μετανάστευση, νόμιμη ή παράνομη, και τον κακώς εννοούμενο δικαιωματισμό, που επιβάλει τη διάθεση της μειονότητας επί της πλειονότητας. Δυστυχώς ακόμα και αυτή η εξαιρετικά σημαντική συζήτηση καταλήγει σε αντιπαράθεση όσων βλέπουν τον μετανάστη ως πηγή φορολόγησης και ασφαλιστικής συνεισφοράς έναντι όσων βλέπουν την αλλαγή της κοινωνίας, με κύριο γνώρισμα την αδιαφορία αν όχι άρνηση ενσωμάτωσης και κυρίως συμμόρφωσης ως προς το Νόμο.
Άρα ο μέσος Ευρωπαίος έχει απτές αποδείξεις της υποκρισίας τόσο στην εξωτερική όσο και στην εσωτερική πολιτική, που καθιστά τη λέξη «κοινός» κενή νοήματος. Αντιλαμβάνεται, ότι έχουμε κάποια κοινά οικονομικά συμφέροντα αλλά όχι κοινούς κινδύνους και δίκαια μοιρασιά της ωφέλειας. Σε περίπτωση απειλής στα ανατολικά θαλάσσια ή χερσαία σύνορα, το ζόρι θα το τραβήξει ο ντόπιος, όπως σήμερα συμβαίνει στην Ουκρανία. Στη κεντρική και δυτική Ευρώπη, θα είναι μια δύσκολη αλλά business as usual ημέρα. Ακόμα και όταν ο πόλεμος τελειώσει, τα οικονομικά οφέλη που απεκόμισε η δυτική και κεντρική Ευρώπη από τη γεωγραφία της, δε θα τα μοιραστεί με την ανατολική. Το βίωσε ο Ανατολικοευρωπαίος με την επακόλουθη ύφεση μετά τη κατάρρευση του Σιδηρού Παραπετάσματος και τη μικρόψυχη θεώρηση της Ευρώπης των «λογιστών» και όχι των πολιτικών οραματιστών. Αν είχαν ακουστεί οι δεύτεροι περί το 1992, θα είχαμε σήμερα διαφορετική προσέγγιση της «κοινής ταυτότητας».
Σε όρους πολιτικού ρεαλισμού, δεν διαβλέπεται μια κοινή ευρωπαϊκή άμυνα παρά μια κοινή ευρωπαϊκή αμυντική αγορά. Η απειλή, δίχως να είναι κοινή, έχει ήδη οριστεί: η Ρωσία. Ούτε όμως η επιλογή συμμάχων αποτελεί κοινή απόφαση. Η ενεργή εισδοχή της Τουρκίας σε ευρωπαϊκό πλαίσιο έκφρασης ισχυρής ισχύος, ήτοι στρατιωτικής εμπλοκής της ΕΕ και όχι «προθύμων» Κρατών Μελών, ξεπλένει το παρελθόν με συγχωροχάρτι, αναιρεί στη πράξη τα περί κοινών αξιών της ΕΕ, και τη καθιστά προστάτη με την έννοια του νταβατζή, αφού θα συνεισφέρει στρατό αντί των απρόθυμων ευρωπαίων έναντι ανταλλάγματος.
Η ΕΕ δεν προβλέπεται να αναγνωρίσει τη Τουρκία, υποψήφια χώρα από το 1999, ως απειλή, παρά το casus belli έναντι της Ελλάδος και τη κατοχή εδάφους της Κύπρου. Ούτε σκοπεύει η ΕΕ να αποκλείσει από συνεργασίες όσους δρώντες στη διεθνή σκηνή, που μπορούν να τη τροφοδοτήσουν με φθηνούς πόρους ώστε να μην απειληθεί η ευμάρεια της, παρά την εχθρότητα τους ως προς τις αξίες της ΕΕ και τα συμφέροντα θιγόμενων Κρατών Μελών.
Η κοινή Άμυνα εκ των πραγμάτων θέτει περιορισμούς των τεσσάρων ελευθεριών και στη διαχείριση ‘κοινών’ πόρων, αφού ένα Κράτος Μέλος, λχ η Κύπρος, δε μπορεί να απαγορέψει τη πώληση όπλων σε άλλο Κράτος, λ.χ. στη Τουρκία, από ένα Κράτος Μέλος, λ.χ. τη Γερμανία. Ας μη παραβλέπεται το μερκαντιλιστικό υπόβαθρο της ΕΕ. Όλα ξεκίνησαν από τη κατάργηση δασμών και εμπορικών εμποδίων.
Θα γυρίσει πίσω το ποτάμι; Δύσκολο! Αλλά πρέπει να γυρίσει ώστε να σωθεί η Ευρώπη σε ένα κόσμο που αλλάζει δραματικά και την έχει ήδη ιστορικά και τεχνολογικά ξεπεράσει. Αλλιώς η αυτοδιάλυση και αυτοαναίρεση της ΕΕ θα είναι θέμα χρόνου, όπως περίπου έγινε με τη Αγία Ρωμαϊκή Γερμανική Αυτοκρατορία στη κεντρική Ευρώπη.
Όσο για εμάς στην Ελλάδα, ας θυμηθούμε τον Σολωμό, που μας καλεί να στηριζόμαστε στην ημετέρα ανδρεία και ικανότητα αντί να ζητιανεύουμε βοήθεια και μέσα στην Εσπερία.
[1] https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%B5%CE%B3%CF%8E
[3] Europe and the Challenge of Enlargement, Bulletin of the European Communities, Supplement 3/92, 24 June 1992 – Πηγή: EURONEWS https://www.euronews.com/my-europe/2025/03/20/fact-check-can-canada-apply-to-join-the-eu