Η αστεγία δεν είναι ένα καινούριο φαινόμενο στις μεγαλουπόλεις της Ελλάδας. Ωστόσο, η οικονομική κρίση κατάφερε, όπως και με άλλες κοινωνικές παθογένειες, να το φέρει με τον πιο άχαρο και αμήχανο τρόπο στην επιφάνεια, αφού οι άστεγοι άνθρωποι και εκείνοι που ζουν σε κατάσταση δρόμου αυξήθηκαν.
Πριν από λίγο καιρό, πραγματοποιήθηκε στο Σεράφειο Ίδρυμα η παρουσίαση αποτελεσμάτων του 2ου κύκλου των «Σημείων Στήριξης», στη διάρκεια των οποίων 4 κοινωφελή ιδρύματα (μεταξύ αυτών και το Ίδρυμα Λάτση) συνεργάστηκαν προκειμένου να χρηματοδοτηθούν 19 δράσεις διάρκειας έως 12 μηνών με ποσό έως €5.000 έκαστη, οι οποίες υλοποιήθηκαν από μικρού και μεσαίου μεγέθους οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών σε τρεις θεματικές.
Μεταξύ των οργανώσεων που συμμετείχαν στα Σημεία Στήριξης ήταν και η Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία «Emfasis», η οποία υλοποίησε το πρόγραμμά της για τους αστέγους της τρίτης ηλικίας, με τον τίτλο «Δεν προσπερνάμε, στηρίζουμε και την τρίτη ηλικία», που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή του Πειραιά.
Στη διάρκεια της παρουσίασης των αποτελεσμάτων του προγράμματος, άκουσα για την ιστορία μιας μεσήλικης γυναίκας, η οποία αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα, έμενε μακριά από τα παιδιά της και, αφού κοιμήθηκε δοκιμαστικά ένα βράδυ μαζί με άλλους αστέγους στον Πειραιά, τελικά κατέληξε να περάσει εκεί δύο χρόνια από τη ζωή της. Εκεί, την βρήκε και η Emfasis.
Ήταν τότε που αποφάσισα να προσεγγίσω αυτή την ομάδα, να μάθω περισσότερα για την αστεγία, μήπως με αυτό τον τρόπο καταρριφθούν οι στερεοτυπικοί μύθοι πως οι άστεγοι άνθρωποι είναι στην πλειοψηφία τους εξαρτημένοι από ουσίες ή ψυχικά ασθενείς και γι′ αυτό κατέληξαν να διαβιούν στο δρόμο. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική.
Έτσι, συνάντησα την Τζοάννα Τσουκαλά, υπεύθυνη του street work της οργάνωσης, με την οποία και μιλήσαμε για την Emfasis, το street work, την αστεγία και την ανάγκη αυτοί οι άνθρωποι να γίνουν και πάλι ορατοί από όλους μας.
Πότε και με ποιο στόχο άρχισε τη δράση της η Emfasis
Η Έμφασις άρχισε το 2013, ως μια ιδέα Ελλήνων του εξωτερικού, οι οποίοι αποφάσισαν ότι έπρεπε να κινητοποιηθούν βλέποντας την κατάσταση που ήταν και είναι σε εξέλιξη στην Ελλάδα εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Είναι μια ιδιωτική πρωτοβουλία 100%, στηρίζεται πάρα πολύ στο εθελοντικό της κομμάτι και στους Έλληνες του εξωτερικού.
Στόχος εξαρχής ήταν να στηρίξει ανθρώπους που διαβιούν στο δρόμο, καθώς οι ιδρυτές της οργάνωσης παρατήρησαν ότι στα χρόνια της κρίσης αυξήθηκε πολύ ο άστεγος πληθυσμός.
Η μέθοδος του Street Work
Το καινοτόμο που έφερε η Έμφασις στο πώς θα προσεγγίζονται αυτοί οι άνθρωποι ήταν η υιοθέτηση του street work ως μεθοδολογία. Το street work είναι ένα είδος προσέγγισης, πολύ διαδεδομένο στην Ευρώπη, όπου με πολύ απλά λόγια πάμε εμείς στους ανθρώπους, δεν περιμένουμε να έρθουν εκείνοι σ′ εμάς και να ζητήσουν βοήθεια. Βέβαια, για να έχει αποτέλεσμα, το street work έχει κανόνες, ιεραρχία, υπάρχουν βήματα και στάδια γι′ αυτό και η εκπαίδευση που πρέπει να κάνει κάποιος για να γίνει μέλος σε μια τέτοια ομάδα είναι πολύ σοβαρή. Γι′ αυτό και στην Έμφαση το εθελοντικό σώμα είναι μεγάλο γιατί δεν πρέπει να είναι όλοι σε εβδομαδιαία βάση street workers και επίσης είναι κάτι που δεν μπορούν να το κάνουν όλοι. Μπορούμε να εκπαιδευτούμε όλοι για να ξέρουμε τι κάνει η ομάδα στην οποία είμαστε μέλος αλλά δεν κάνουν όλοι γι′ αυτό.
Το σημαντικό χαρακτηριστικό στη δράση της Έμφασης είναι ότι επικεντρωνόμαστε πολύ στον άνθρωπο. Δηλαδή, όταν εντοπίσουμε έναν άστεγο, τον προσεγγίζουμε και ξεκινάμε μια επικοινωνία μαζί του και αφού χαρτογραφήσουμε τις ανάγκες του (γιατί μπορεί να μην είναι μόνο άστεγος, μπορεί να είναι και χρήστης, μητέρα με ανήλικο κλπ.) προσπαθούμε να φτιάξουμε ένα πρόγραμμα που θα καλύπτει αυτό τον άνθρωπο ολιστικά. Δεν πάμε σαν Έμφαση να επιβληθούμε, πάμε να ακούσουμε αυτό που χρειάζεται πραγματικά ο κάθε άνθρωπος να κάνεις για εκείνον.
Με τους αστέγους χτίζουμε μια σχέση εμπιστοσύνης. Θέλουμε να εμπιστευθούν την ομάδα και όχι έναν street worker μεμονωμένα γιατί κάποιος μπορεί να λείπει μια μέρα για διάφορους λόγους. Οπότε ο άνθρωπος που έχει ανάγκη θα χρειαστεί να συνεργαστεί με κάποιον άλλο από την ομάδα. Γι′ αυτό και προσπαθούμε ως ομάδα να δείχνουμε συνέπεια σε αυτό που κάνουμε ώστε να μας εμπιστεύονται συνολικά, να εμπιστεύονται την ομάδα της Έμφασης. Φυσικά όλο αυτό χρειάζεται χρόνο και τρόπο για να χτιστεί. Για παράδειγμα, έχουμε έναν κοινό κώδικα στην ενδυμασία μας, στο λεκτικό, στον τρόπο που κινούμαστε απέναντί τους όλοι οι street workers. Σκοπός μας είναι να καταλάβουν ότι είμαστε εκεί για να τους βοηθήσουμε, με τη δική τους όμως συναίνεση. Και, φυσικά, μία από τις μεγαλύτερες αρχές του street work είναι ότι δεν κρίνουμε ποτέ κανέναν και δεν κάνουμε ποτέ αδιάκριτες ερωτήσεις. Για όλους τους παραπάνω λόγους, δεν μπορούμε να αλλάζουμε τη σύνθεση των ομάδων συνέχεια, οπότε είναι καλό όταν κάποιος γίνεται εθελοντής να το κάνει συνειδητά γιατί η σχέση μας με τους ανθρώπους στο δρόμο είναι μία δέσμευση. Αρχικά, ηθική με τον ίδιο μας τον εαυτό κι έπειτα απέναντι στους ανθρώπους που στηρίζουμε.
Ιδιαιτερότητες και δυσκολίες στην υλοποίηση του προγράμματος
Η δράση μας υλοποιήθηκε στον Πειραιά, ο οποίος έχει ένα δημογραφικό αρκετά διαφορετικό από της Αθήνας, με πολύ κόσμο άστεγο. Να σημειώσω εδώ ότι στον Πειραιά υπάρχει και η εμφανής αστεγία αλλά και αυτή που δεν την καταλαβαίνεις. Δηλαδή, υπάρχουν και άνθρωποι σε κατάσταση δρόμου, που σημαίνει ότι μπορεί να έχουν ένα σπίτι αλλά να μην είναι βιώσιμο και λειτουργικό και το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας, είτε επειδή είναι άνεργοι είτε επειδή υπάρχουν άλλα προβλήματα, περιφέρονται στο δρόμο.
Αντικειμενική δυσκολία είναι πάντα ότι πρέπει να βρεις χρηματοδοτήσεις, να δίνεις διαρκώς στον άλλο να καταλάβει τι είναι ακριβώς αυτό που κάνεις και η βασικότερη δυσκολία που είχαμε στην αρχή είναι ότι οι περισσότεροι δε γνώριζαν τι είναι το street work. Πλέον, δεν υφίσταται αυτή η δυσκολία βέβαια. Τώρα υπάρχει σαφώς μεγαλύτερη εξοικείωση.
Στην Ελλάδα υπάρχει μια έλλειψη παιδείας σε κάποια θέματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επικρατούσα νοοτροπία ότι αν ζεις στο δρόμο, φταις γι′ αυτό. Δηλαδή, μας έχει τύχει σαν ομάδα να μας επιτεθούν λεκτικά επειδή βοηθάμε κάποιον άνθρωπο, λέγοντάς μας «Γιατί ασχολείστε μαζί του; Αυτός φταίει γι′ αυτό που είναι». Αντίθετα, βέβαια, έχουν υπάρξει και άνθρωποι που μας έχουν πει ότι αν δε μας έβλεπαν εκεί με τον άστεγο άνθρωπο, δε θα τον έβλεπαν, δε θα τον παρατηρούσαν, θα τον προσπερνούσαν. Νομίζω σε ζητήματα ανθρωπιστικού ενδιαφέροντος είμαστε ακόμη πολύ πίσω. Εξάλλου, γι′ αυτό υπάρχουν και ομάδες που ασχολούνται με όσους έχουν ανάγκη εκεί έξω.
Τι δεν γνωρίζουμε για τους αστέγους
Οι άστεγοι, ως κοινότητα, λειτουργούν όπως όλοι μας στις διάφορες κοινότητες: αναπτύσσουν αλληλεγγύη μεταξύ τους, έχουν αντιπαραθέσεις, έχουν φιλικές ή και πιο ιδιαίτερες σχέσεις. Φαινομενικά, δρουν όπως όλοι μας αλλά σε ένα συγκεκριμένο καθεστώς καθώς οι περισσότεροι, σύμφωνα με την εμπειρία μας, έχουν βρεθεί στο δρόμο είτε από μια άτυχη στιγμή, είτε λόγω κακών επιλογών, επίσης μετά την οικονομική κρίση υπάρχει και πάρα πολλή εγκατάλειψη. Στη διάρκεια της κρίσης υπήρξαν δύο εκ διαμέτρου αντίθετες ροπές: από τη μία είχαμε οικογένειες που στήριξαν πολύ όσους βρέθηκαν σε μια κακή στιγμή και από την άλλη υπήρξαν κι εκείνες που δεν στήριξαν καθόλου έως και εγκατέλειψαν τους ανθρώπους τους. Πολλοί έχασαν τη δουλειά τους σε μια ηλικία τρομερά δύσκολη για να ξαναβρούν εργασία, με αποτέλεσμα να επηρεαστούν πολύ ψυχολογικά (έχουμε ανθρώπους που έχουν καταρρακωθεί από αυτό). Συμπέρασμα: είναι πολύ πιο εύκολο για κάποιον να βρεθεί σε αυτή τη θέση απ′ όσο νομίζουμε.
Κεφάλαιο «εθελοντισμός»: Μια αμφίδρομη σχέση
Ένας εθελοντής μπορεί να κάνει πάρα πολλά πράγματα σε μία οργάνωση: γραμματεία, επικοινωνία, marketing, fund raising και τόσα άλλα. Εμείς έχουμε μια μεγάλη βάση εθελοντών. Κάποιοι από αυτούς μπορεί να συμμετέχουν μόνο σε μεγάλες δράσεις που κάνουμε, κάποιοι άλλοι σε εβδομαδιαία βάση. Υπάρχει ένας πιο στενός πυρήνας εθελοντών, περίπου 30-35 άτομα, που έρχονται σε εβδομαδιαία βάση και έχουν πρόγραμμα βάρδιας κανονικά και έχουν συγκεκριμένο πόστο. Ο πιο ευρύς πυρήνας εθελοντών είναι περίπου 80-85 άτομα, οι οποίοι έρχονται σε πιο αραιά χρονικά διαστήματα αλλά είναι σταθερά παρόντες και στηρίζουν το έργο της Έμφασης.
Από την εμπειρία μου θα σου πω ότι ο εθελοντισμός στις περισσότερες περιπτώσεις ξεκινά από μια προσωπική ανάγκη του καθενός. Δηλαδή, λειτουργεί σαν ένας τρόπος να καλύψουμε ένα δικό μας κενό εσωτερικό. Τα κίνητρα του καθενός είναι διαφορετικά. Ωστόσο, λειτουργεί μόνο όταν βρεις την κατάλληλη ομάδα. Κι εγώ προσωπικά, σε κάποια άλλη ομάδα, μπορεί να μην ήμουν καλή ως εθελόντρια. Σίγουρα ο εθελοντής δε δίνει μόνο, παίρνει και πολλά και γι′ αυτό είναι σημαντικό και το κίνητρο. Ως εθελοντής, μαθαίνεις και τα δικά σου όρια, μαθαίνεις πράγματα για τον εαυτό σου τα οποία μπορεί και να σε σοκάρουν πολλές φορές. Ο εθελοντισμός σου δίνει γνώση, κατάρτιση, δεξιότητες που μπορεί να μην ήξερες ότι είχες και σίγουρα μαθαίνεις να λειτουργείς ομαδικά. Είναι μία σχέση «δούναι και λαβείν».
Για να γίνει κάποιος εθελοντής στην Emfasis, συμπληρώνει τη σχετική αίτηση στο site, περνά από συνέντευξη και αν όλα είναι εντάξει, περνά και την αντίστοιχη εκπαίδευση για τη θέση που μας ενδιαφέρει. Στο street work η εκπαίδευση είναι υποχρεωτική.
Τι απέφερε το πρόγραμμα στην Emfasis αλλά και στους ανθρώπους που βοηθήθηκαν
Το σημαντικότερο ως Emfasis είναι ό,τι αποκομίσαμε σε επίπεδο γνώσης και πληροφόρησης. Σε θέματα των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας, που τους δίναμε χρήσιμες πληροφορίες για το πώς θα κάνουν πολύ βασικά πράγματα, όπως ιατρικές εξετάσεις ή τι πρέπει να κάνουν για να πάρουν τις συντάξεις τους, όλη αυτή η διαδικασία μάς έμαθε πράγματα και δυνατότητες που δεν γνωρίζαμε πως είχαμε πριν. Σε κάποιες περιπτώσεις είχαμε πολλά «εμπόδια» να υπερπηδήσουμε καθώς υπάρχουν άστεγοι που το οικογενειακό τους περιβάλλον δε γνωρίζει την κατάστασή τους, δηλαδή υπάρχουν πολλά παιδιά που δεν γνωρίζουν ότι οι γονείς τους διαβιούν στο δρόμο ή το γνωρίζουν αλλά δεν θέλουν να έχουν σχέσεις, ακόμη κι αν έχουν ένα καλό οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο (με διασταυρωμένες πληροφορίες).
Σε ό,τι αφορά τους αστέγους με τους οποίους ήρθαμε σε επαφή, από το feedback που πήραμε, εκείνο που τους έμεινε περισσότερο ήταν το ενδιαφέρον που έδειξε κάποιος γι′ αυτούς. Όσο περίεργο κι αν ακούγεται σ′ εμάς, τούς ήταν πρωτόγνωρο. Η προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι, το γεγονός πως είναι άνθρωποι μεγάλης ηλικίας, αποτελεί αποτρεπτικό παράγοντα για τον κόσμο να τους βοηθήσει, βοηθούν πιο εύκολα ένα νέο άνθρωπο. Γι′ αυτό και τους έμεινε ότι κάποιος ενδιαφέρθηκε γι′ αυτούς. Είναι θλιβερό αλλά δυστυχώς είναι σημείο των καιρών. Και σκέψου ότι αυτό έρχεται να το καλύψει μια εθελοντική ομάδα.
Η σχέση και η επικοινωνία που αναπτύχθηκε με τους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας που ζουν στο δρόμο σε αυτό το πρόγραμμα που διήρκεσε 3 μήνες (24 τον αριθμό) ήταν κάτι μοναδικό.
Το «μετά» της δράσης
Ένα από τα μελλοντικά μας σχέδια που ακόμα δεν έχει οριστικοποιηθεί ότι θα γίνει, είναι περισσότερο επιθυμία, είναι η συνέχιση του προγράμματος αυτού για τα άστεγα άτομα τρίτης ηλικίας. Δεν θα πάρουμε εκ νέου μέρος στα Σημεία Στήριξης αλλά ευελπιστούμε να το συνεχίσουμε το πρόγραμμα, γιατί θεωρούμε πως υπάρχει πολύ μεγάλη ανάγκη να συνεχίσουμε να στηρίζουμε αυτούς τους ανθρώπους.
Για το τέλος
Αφού ευχαριστήσω την κ. Τσουκαλά γι′ αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση, θα ήθελα να μοιραστώ μερικές προσωπικές σκέψεις. «Δεν προσπερνάμε, στηρίζουμε και την τρίτη ηλικία» ήταν το σύνθημα της δράσης της Emfasis. Λίγες λέξεις, φαινομενικά απλές, που όμως στην πράξη για τον καθένα μας αποδεικνύονται αρκετά δύσκολες (και ως γράφουσα δεν εξαιρώ καθόλου τον εαυτό μου από αυτή την αμήχανη αλήθεια). Αν υπάρχει κάτι που μπορούμε να κρατήσουμε από όλα τα παραπάνω, είναι πως τίποτα δεν είναι δεδομένο και πως σίγουρα είναι πιο πιθανό απ′ όσο πιστεύουμε, κάποιος να χάσει κυριολεκτικά τα πάντα από τη μια στιγμή στην άλλη.
Σίγουρα, μόνοι μας, δεν μπορούμε να βοηθήσουμε ουσιαστικά και σε διάρκεια όλους τους αστέγους που βλέπουμε στο δρόμο καθημερινά. Είναι πολλοί και οι ανάγκες είναι μεγάλες. Μπορούμε, όμως, να κάνουμε ακριβώς αυτό που λέει το σύνθημα: να μην προσπεράσουμε. Να ενημερώσουμε αρμόδιους φορείς, να συμμετάσχουμε οι ίδιοι σε ομάδες που δραστηριοποιούνται στην Κοινωνία των Πολιτών, να πούμε μια καλή κουβέντα στον άνθρωπο που στέκει εκεί, να του δώσουμε λίγο νερό. Κυρίως, να του δείξουμε ότι είναι ορατός. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για έναν άνθρωπο από τον αντιμετωπίζεται ως τέτοιος και μετά με οποιαδήποτε άλλη ιδιότητά του. Έτσι δεν είναι;