«Πίσω από απλά πράγματα κρύβομαι, για να με βρείτε
αν δεν με βρείτε, θα βρείτε τα πράγματα...»
Γ. Ρίτσος «Το νόημα της απλότητας»
Πόσοι μπορούν να φανταστούν, άραγε, ανοίγοντας γοργά το βήμα στην Πανεπιστημίου, υπό την ασφυκτική πίεση του χρόνου στην καθημερινότητα, ότι εκεί που πατούν το πόδι τους, στην βορειοανατολική περιοχή της Αθήνας, υπήρξε επί 12 αιώνες μια αρχαία νεκρόπολη; Η ότι τον απέναντι από την νεοκλασσική τριλογία τον 19ο αιώνα διατηρούσε το φιλολογικό της σαλόνι η πρώτη ελληνίδα φεμινίστρια, Καλλιρόη Παρρέν κι έβγαζε τα τραπεζάκια έξω το περίφημο ζαχαροπλαστείο του Πετρίτση;
Ο τόμος «Εκ θεμελίων» που εξέδωσε το Κέντρου Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος επιχειρεί ακριβώς αυτό: Να επανασυστήσει ένα κεντρικό κομμάτι της πόλης μέσα από μια πολύτιμη κατάθεση αστικής μνήμης. Η δρ. Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου - Γκενάκου ανέλαβε το εγχείρημα να διασώσει το ιστορικό αποτύπωμα στο κομμάτι γης που ορίζεται ως οικοδομικό τετράγωνο 15 το οποίο καταλαμβάνει το Κεντρικό Κατάστημα της Τράπεζας της Ελλάδας. Η ίδια μίλησε στην HuffPost με την ευκαιρία αυτής της σπάνιας έκδοσης.
- Κυρία Παπαευαγγέλου πώς προέκυψε η ιδέα της γέννησης του «Eκ θεμελίων» και πόσο χρόνο διήρκεσε η προετοιμασία κι η συγγραφή του πονήματος;
Η ιδέα για τον τόμο «Εκ Θεμελίων» προέκυψε όταν είδα για πρώτη φορά την άγνωστη στην αρχαιολογική έρευνα συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος και διαπίστωσα την άρρηκτη σχέση της με την ιστορία του Ιδρύματος.
Η μελέτη μου θα επεκτεινόταν, ασφαλώς, πέραν του καταλόγου των αρχαίων αντικειμένων. Με έναυσμα τον τόπο εύρεσής τους, δηλ. το οικοδομικό τετράγωνο της Τράπεζας, η έρευνά μου μετουσιώθηκε σε μια ιστορική χωροταξική θεώρηση της περιοχής, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αυτός ήταν και ο λόγος που η συλλογή και η μελέτη του υλικού διήρκεσε περίπου δύο χρόνια.
- Σχεδόν έναν αιώνα μετά τις εργασίες θεμελίωσης του Μεγάρου της Τράπεζας της Ελλάδος μας παραδίδετε τον τόμο αυτό. Είναι συμβολική η χρονική συγκυρία και με ποιο σκεπτικό επιλέξατε τον συγκεκριμένο τίτλο στο πόνημά σας;
Οι αρχαιότητες της Τράπεζας της Ελλάδος προέρχονται από αρχαίους τάφους, που βρέθηκαν το 1932 κατά τις εκσκαφές θεμελίωσης του κεντρικού μεγάρου της Τράπεζας στην λεωφόρο Πανεπιστημίου. Από εδώ πηγάζει και ο τίτλος «Εκ Θεμελίων», ο οποίος, παράλληλα, αναφέρεται και στην εκ θεμελίων ανασύσταση της ιστορίας της περιοχής.
Αν και η Τράπεζα της Ελλάδος σε λίγα χρόνια θα γιορτάσει έναν αιώνα ζωής, η έκδοση του τόμου δεν έχει επετειακό χαρακτήρα. Ευτυχή χρονική συγκυρία αποτελεί η δυναμική δραστηριότητα του Κέντρου Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης (ΚΕΠΟΕΤ), που από το 2013 αποτελεί διεύθυνση της Τράπεζας. Μέσω του Μουσείου και με την υλοποίηση αξιόλογων εκθέσεων και εκδόσεων προβάλλεται το πολιτιστικό πρόσωπο της Τράπεζας.
- Γιατί αποφασίσατε να χωρίσετε την εργασία σας σε δυο μέρη και ποιος ο συνεκτικός τους ιστός; Θα θέλατε να αναφέρετε μέσα σε λίγα λόγια τι περικλείει το καθένα;
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου με τον τίτλο Αρχαιότητες εκ Θεμελίων παρουσιάζονται τα 43 αρχαία αγγεία, ειδώλια και χρηστικά αντικείμενα της συλλογής της Τράπεζας της Ελλάδος. Αυτά μελετώνται, αναλύονται τυπολογικά και εικονογραφικά, χρονολογούνται, εντάσσονται στο γενικότερο ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της εποχής τους, ενώ παράλληλα συζητείται η χρήση τους και η σχέση τους με τα ταφικά έθιμα της αρχαιότητας.
Στη συνέχεια, με αφετηρία την θέση εύρεσής τους, εξετάζεται ο Χώρος μέσα στον χρόνο. Παρουσιάζεται η γεωμορφολογία της βορειοανατολικής περιοχής της Αθήνας, ιχνηλατείται το αρχαίο οδικό δίκτυο και η οχύρωση του άστεως. Σε χάρτες αποτυπώνονται τα ανασκαφικά ευρήματα και τα αρχαία κατάλοιπα στην περιοχή και αναπλάθεται η εξέλιξη της σημαντικής αρχαίας βορειοανατολικής νεκρόπολης, που ήταν σε χρήση επί τουλάχιστον 12 αιώνες.
Το βιβλίο θα μπορούσε να σταματήσει εδώ. Αλλά η έρευνα, τις περισσότερες φορές, μας οδηγεί σε μονοπάτια που δεν υποψιαζόμαστε εξαρχής. Εντόπισα ιστορικά τεκμήρια που με ώθησαν σε νέα ερευνητικά πεδία: οι φωτογραφίες της παλιάς Αθήνας, όπου διακρίνονται τα πρώτα νεοκλασικά μέγαρα στο οικοδομικό τετράγωνο της Τράπεζας μου ‘υπαγόρευσαν’ να αναζητήσω, μέσω των συμβολαίων κτίσης, τους ιδιοκτήτες τους˙ τα ονόματα των επιφανών αυτών Αθηναίων, με τη σειρά τους, επέβαλαν την αναδίφηση σε αθηναιογραφήματα και στον Τύπο της εποχής και ούτω καθεξής... Θα έλεγα ότι την εργασία μου δεν την χώρισα, αλλά την άρθρωσα σε δύο μέρη, το δεύτερο συνέχεια του πρώτου, με ισχυρούς συνδετικούς κρίκους τον χώρο και τον χρόνο.
- Τι προσφέρει στην αρχαιολογική έρευνα η παρουσίαση των «Αρχαιοτήτων εκ θεμελίων» που δεν είχαν δει το φως της δημοσιότητας μέχρι σήμερα;
Οι αρχαιότητες της Τράπεζας της Ελλάδος, στην πλειονότητά τους κτερίσματα που συντρόφευαν τους νεκρούς στο επέκεινα, συναποτελούν μία ακόμη ψηφίδα γνώσης στο μέχρι σήμερα γνωστό υλικό από τα αττικά νεκροταφεία και φυσικά επεκτείνουν το ενδιαφέρον μας όχι μόνο στα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής, αλλά και στο κοινωνικό περιβάλλον. Ο μεγάλος τεφροδόχος γεωμετρικός αμφορέας, εξαίρετο δείγμα του εργαστηρίου που τον δημιούργησε, προσθέτει μία ακόμα κουκίδα στον χάρτη με τις γεωμετρικές ταφές της περιοχής. Η εικονογραφική ιδιαιτερότητα της αποσπασματικά σωζόμενης λευκής ληκύθου, με την μοναδική απεικόνιση κυνηγόσκυλου, εμπλουτίζει το πλούσιο εικονογραφικό ρεπερτόριο των λευκών αυτών ταφικών αγγείων. Ο εντυπωσιακός ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας προσφέρει μια ακόμα εικονογραφική αφήγηση του ιερού γάμου του Διονύσου.
- Μεταξύ του χρόνου εναπόθεσης των αρχαίων αντικειμένων και της εύρεσής τους στις ανασκαφές της θεμελίωσης του Μεγάρου της ΤΤΕ «εύλογα στρέφεται κανείς στο χώρο και την διαχρονική εξέλιξή του ανά τους αιώνες», αναφέρετε. Ποια η μεγαλύτερη δυσκολία να παρακολουθήσετε την εξέλιξη του σημερινού πυρήνα της πόλης; Και ποια η μεγαλύτερη πρόκληση;
Νομίζω ότι η μεγαλύτερη δυσκολία, αλλά και πρόκληση συνάμα, ήταν η συλλογή του διαχρονικού και ετερογενούς υλικού και της σχετικής βιβλιογραφίας. Αρχαιολογικές και ανασκαφικές δημοσιεύσεις, παλαιοί χάρτες των Αθηνών, έργα ζωγραφικής και φωτογραφικά πανοράματα, αθηναιογραφήματα, λογοτεχνικές «αποτυπώσεις» της πόλης, συμβόλαια και παλιές εφημερίδες συγκεντρώθηκαν μετά από επίπονη πρωτογενή έρευνα σε βιβλιοθήκες, φωτογραφικά και ιστορικά αρχεία, αλλά και στο Υποθηκοφυλακείο Αθηνών.
- Ποιες πηγές αποδείχτηκαν σημαντικές για την έρευνά σας στην προσπάθεια να ανασυστήσετε το Οικοδομικό τετράγωνο 15 που καταλαμβάνει σήμερα η ΤΤΕ από το 1836 ως το 1938;
Όλες οι πηγές ήταν εξίσου σημαντικές. Χάρτες, φωτογραφίες, τίτλοι ιδιοκτησίας και άρθρα, διαφημίσεις και αγγελίες συνεισέφεραν με διαφορετικό τρόπο στην πολεοδομική ανάγνωση του οικοδομικού τετραγώνου 15. Τα ιστορικά αυτά τεκμήρια, όταν τοποθετηθούν σε χρονική αλληλουχία, σε προκαλούν να συνθέσεις και να αφηγηθείς την ιστορία τους. Παρακολουθούμε την περιοχή να εντάσσεται σταδιακά στον σύγχρονο πολεοδομικό ιστό, διακρίνουμε τα κτήρια και γνωρίζουμε τους ιδιοκτήτες που κατοίκησαν και τους επαγγελματίες που δραστηριοποιήθηκαν στην καρδιά της Αθήνας, εκεί όπου σήμερα ορθώνεται το Μέγαρο της Τράπεζας της Ελλάδος.
- Στις ευχαριστίες σας αναφέρετε ένα μεγάλο αριθμό ατόμων. Σε ποιους οφείλετε τα μέγιστα για την πραγματοποίηση του πονήματός σας;
Το ΚΕΠΟΕΤ υπό τη διεύθυνση του κ. Παναγιώτη Παναγάκη χαρακτηρίζεται από συνέργεια όλων των τμημάτων του. Η Βιβλιοθήκη, το Ιστορικό Αρχείο, το Μουσείο, οι Συλλογές, και το τμήμα Εκδόσεων αγκαλιάζουν από κοινού κάθε νέο σχέδιο δράσης. Σημαντική ήταν η συνδρομή της κ. Χριστίνας Λιναρδάκη και κ. Ευτυχίας Παναγιώτου, που επιμελήθηκαν γλωσσικά το κείμενό μου, όπως επίσης και της κ. Έφης Παναγιωτίδη και του κ. Νίκου Δουγέκου που ανέλαβαν το γραφιστικό στήσιμο της έκδοσης.
Πολύτιμη υπήρξε η συνεισφορά της καθηγήτριας κ. Κατερίνης Λιάμπη, που με την αυστηρά επιστημονική της σκέψη ανέλαβε την κριτική ανάγνωση. Ο ενθουσιασμός της, καθ’ όλη την διάρκεια της μελέτης μου, για κάθε μικρή ερευνητική μου κατάκτηση αποτέλεσε για μένα συνεχή ενθάρρυνση.
- Τι είναι αυτό, πιστεύετε, που κάνει πέρα και πάνω απ’ όλα την Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Κατερίνη Λιάμπη να αναφέρει στον χαιρετισμό της που προλογίζει, μεταξύ άλλων, το βιβλίο, ότι πρόκειται «για ένα βιβλίο πολύτιμο»;
Νομίζω ότι αυτό που γοήτευσε την κ. Λιάμπη, όπως αναφέρει και στον πρόλογό της, είναι το πώς ο ερευνητής, εκκινώντας ex nihilo, μπορεί να αφεθεί στην έρευνα για να ταξιδέψει σε νέους, ετερόκλητους κόσμους, σε μια αέναη διαχρονία.
Το βιβλίο «Εκ Θεμελίων», πράγματι, λόγω της διεπιστημονικότητάς του, δεν απευθύνεται μόνο σε αρχαιολόγους ή στους μελετητές της παλιάς πόλης, αλλά σε όλους αυτούς που αγαπούν την Αθήνα, που αναρωτιούνται για τα μυστικά που κρύβονται κάτω από τις στρώσεις του χρόνου.
Info:
Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου
Εκ Θεμελίων
Έκδοση του Κέντρου Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος
Αριθμός σελίδων: 391
Έτος έκδοσης: 2020
Το βιβλίο είναι διαθέσιμο σε ψηφιακή μορφή στον ιστοχώρο της Τράπεζας της Ελλάδος (link).