Σήμερα συμπληρώνεται ένας χρόνος από τη θέση σε ισχύ τής Συμφωνίας των Πρεσπών. Μιας συμφωνίας που ρύθμισε τη διαφορά Αθήνας-Σκοπίων για το όνομα της γειτονικής χώρας καθώς και μια σειρά άλλων ζητημάτων και δίχασε τους Έλληνες, με τη μια πλευρά να μιλά για μια επωφελή ως σπουδαία συμφωνία και την άλλη (κατά πολύ μεγαλύτερη αριθμητικά) να κάνει λόγο για μια κακή ως εθνικά επιζήμια συμφωνία.
Ακολουθεί μια εξέταση του βαθμού στον οποίο βασικά στοιχεία της Συμφωνίας εφαρμόζονται καθώς και του κατά πόσο η χώρα μας έχει ωφεληθεί ως τώρα.
-Χρησιμοποιείται η ονομασία «Βόρεια Μακεδονία» erga omnes (έναντι όλων);
Συνεπεία του άρθρου 1 της Συμφωνίας, το όνομα της χώρας άλλαξε επισήμως σε 136 κρατικά θεσμικά όργανα και ιδρύματα1. Ωστόσο, πολλοί δημόσιοι/κρατικοί οργανισμοί διατηρούν στην ονομασία τους τον όρο «Μακεδονία» (βλ. προηγούμενα άρθρα)2 ενώ και σε ιστοσελίδες πολλών κρατικών φορέων που έχουν προσαρμόσει την ονομασία τους εξακολουθεί η παράλληλη χρήση του ονόματος «Μακεδονία» σκέτο.
Αίσθηση προκαλεί το γεγονός ότι η πρώην κυβέρνηση αρνήθηκε να απαλείψει τον όρο «Μακεδονικό» από την ονομασία του εθνικού θεάτρου (“Makedonski” Naroden Teatar), επειδή θεωρεί ότι αποτελεί «εθνοτικό στοιχείο»3. Καθυστερήσεις παρατηρούνται και στην αλλαγή των διαβατηρίων.
Όσον αφορά στα υφιστάμενα εσωτερικά έγγραφα, το άρθρο 1.10 προβλέπει τεχνική και πολιτική μεταβατική περίοδο 5 ετών από το άνοιγμα κάθε διαπραγματευτικού κεφαλαίου της ΕΕ. Όλα τα καινούργια έγγραφα, όμως, πρέπει να είναι εναρμονισμένα με τη νέα κατάσταση (Αρ. 1.9)4, γεγονός που συμβαίνει σε αρκετές αλλά όχι όλες τις περιπτώσεις.
Πρέπει να σημειωθεί ότι καθολική χρήση του όρου «Βόρεια Μακεδονία» δε θα υπάρξει ποτέ. Ακόμη κι αν εφαρμοστεί πλήρως η Συμφωνία, η παράλληλη χρήση των όρων «Μακεδονία» και «Βόρεια Μακεδονία» θα εξακολουθήσει στη γειτονική χώρα. Επί παραδείγματι, στον εθνικό ύμνο, ο οποίος τιτλοφορείται «Σήμερα πάνω από τη “Μακεδονία”», γίνεται μνεία σε «Μακεδονία» (3 φορές) και «Μακεδόνες» (2 φορές).
Επιπροσθέτως, όσον αφορά στο Σύνταγμα, όπως πληροφόρησε ο πρώην ΥΠΕΞ κατά τη συζήτηση της Συμφωνίας στην ελληνική Βουλή, βάσει του συστήματος που ακολουθείται, οι αλλαγές δεν ενσωματώνονται στο ήδη υπάρχον κείμενο αλλά παρατίθενται στο τέλος εν είδει τροπολογιών (amendments). Έτσι, σύμφωνα με το κείμενο που είναι αναρτημένο στην ιστοσελίδα της Βουλής της γείτονος, το παλαιό σύνταγμα μένει ως έχει (δηλ. με τον όρο «Δημοκρατία της Μακεδονίας») κι απλώς στο τέλος καταγράφονται οι τροποποιήσεις.
Η τροπολογία ΧΧΧΙΙΙ είναι το μόνο σημείο σε ολόκληρο το Σύνταγμα όπου αναφέρονται οι όροι «Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας» και «Βόρεια Μακεδονία», σε όλα τα υπόλοιπα άρθρα η ονομασία της χώρας είναι «Δημοκρατία της Μακεδονίας». Οφείλουμε να κρατήσουμε μια επιφύλαξη, σε περίπτωση που το κείμενο έχει αναπροσαρμοστεί κι απλώς δεν έχει αναρτηθεί στο διαδίκτυο ακόμη. Μέχρι τις 18 Ιουνίου 2019, πάντως, το νέο κείμενο δεν είχε παραδοθεί στην Αθήνα. Επίσης, το άρθρο 36 όπου γίνεται αναφορά σε «εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες της Μακεδονίας» εξαιρείται των αλλαγών.
Οι μη κρατικοί φορείς και οι πολίτες της χώρας δε δεσμεύονται από τη Συμφωνία και μπορούν να αποκαλούν τη χώρα τους κατά το δοκούν. Έτσι, υπάρχουν εκατοντάδες επιχειρήσεις, οργανισμοί και ΜΚΟ που χρησιμοποιούν το «Μακεδονία» σκέτο π.χ. Οικονομικό Επιμελητήριο της «Μακεδονίας», ποδοσφαιρική ομάδα «Makedonija Γ. Π.», ΜΚΟ «Macedonia 2025», σε εκδηλώσεις των οποίων, όμως, εμφανίζονται και κρατικοί αξιωματούχοι. Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται το φαινόμενο σε τουριστικές εκθέσεις το περίπτερο της χώρας να τιτλοφορείται «Βόρεια Μακεδονία» και στην επωνυμία συμμετεχουσών εταιριών να εμπεριέχεται ο όρος «Μακεδονία». Στις δε καθημερινές επαφές, είναι αμφίβολο αν η χώρα αποκληθεί ποτέ με το νέο της όνομα.
Έκδηλος είναι ο φόβος σε μεγάλη μερίδα της ελληνικής γνώμης ότι ακόμη και στο επίσημο όνομα της χώρας, δια της διολισθήσεως, σταδιακά το πρώτο συνθετικό θα ατονεί και στο τέλος θα φύγει. Παρατηρείται ήδη σε αρκετές περιπτώσεις το «Βόρεια Μακεδονία» να γίνεται «Β. Μακεδονία» (C. Makedonija) ή «PC Makedonija» (ΔΒ «Μακεδονίας»).
Οι παραβιάσεις τον τελευταίο καιρό από υπουργούς της υπηρεσιακής κυβέρνησης προερχόμενους από το VMΡΟ αποτελούν σαφώς ένδειξη των πεποιθήσεών τους αλλά συνιστούν περισσότερο μια ψηφοθηρική στρατηγική εντασσόμενη στο πολωμένο προεκλογικό κλίμα. Οφείλει, λοιπόν, κανείς να περιμένει την διαμόρφωση του μετεκλογικού τοπίου, σε περίπτωση που το κόμμα αναλάβει την εξουσία, για να σχηματίσει ολοκληρωμένη άποψη.
-Αφαιρέθηκαν όλα τα ελληνικά σύμβολα;
Η Συμφωνία αναφέρει ρητώς ότι η αρχαία Μακεδονία αποτελεί μέρος της ελληνικής ιστορίας και πρέπει να σταματήσει ο σφετερισμός της, μόνο, όμως, από κρατικούς φορείς. Υπό αυτό το πλαίσιο, τοποθετήθηκαν μικρές πλαστικές πινακίδες σε κάποια μνημεία κι αγάλματα, οι οποίες εξηγούν ότι αυτά αποτελούν μέρος του ελληνικού πολιτισμού. Αυτές βανδαλίζονται ή αφαιρούνται συχνά, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να είναι υποχρεωμένη να τις αντικαθιστά, κάτι που ενίοτε συμβαίνει με καθυστέρηση. Ιδιαιτέρως προβληματικό σημείο παραμένει η Αψίδα «Μακεδονία» που φέρει ομώνυμη εγχάρακτη επιγραφή καθώς και τον Ήλιο της Βεργίνας.
Τα ονόματα δρόμων και πλατειών που παραπέμπουν στην Ελλάδα π.χ. πλατεία Πέλλας, οδός Μακεδονίας, Αλέξανδρου του Μακεδόνα, Φιλίππου του Β’, Αμύντα δεν έχουν αλλάξει ακόμη. Αξιοσημείωτο είναι ότι στο κτήριο του Κοινοβουλίου υπάρχει ακόμη αίθουσα «Μακεδονία».
Η χρήση του Ήλιου της Βεργίνας στη χώρα ήταν ευρεία. Εμφανιζόταν σε αγάλματα, εκκλησίες ακόμη και σε καπάκια υπονόμων. Η κυβέρνηση τον αφαίρεσε από αρκετά σημεία αλλά όχι όλα π.χ. βάσει διαδικτυακών φωτογραφιών, υπάρχει ακόμη στο οδόστρωμα έξω από το δημαρχείο της πόλης Kriva Palanka 5 και σε σιντριβάνι στην πλατεία Magnolia στη Βίτολα (Μοναστήρι). Χρήση του Ήλιου έγινε κι από το κρατικό ίδρυμα παραδοσιακών χορών Tanec σε γιγαντοοθόνη όπισθεν των καλλιτεχνών κατά τη διάρκεια συναυλίας στο Σίδνεϋ, στα πλαίσια της περιοδείας «Tanec- Η ψυχή της “Μακεδονίας”» στην Αυστραλία τον περασμένο Νοέμβριο6.
Η χρήση ελληνικών συμβόλων δεν απαγορεύεται από ιδιώτες ή επιχειρήσεις από τη Συμφωνία, ακόμη και σε εξωτερικούς χώρους. Ως εκ τούτου, μαγαζιά, επιχειρήσεις, πολιτιστικοί σύλλογοι ακόμη και ποδοσφαιρικές ομάδες ( Rockdale City Suns FC και Sydenham Park SC που έχουν ιδρυθεί από Σλάβους ομογενείς της γείτονος στην Αυστραλία) εξακολουθούν να τα ιδιοποιούνται.
Ιδιαζόντως έντονη είναι η χρήση τους στο εξωτερικό από πολιτιστικούς κι εκπαιδευτικούς συλλόγους ομογενών, με τις εκδηλώσεις τους να βρίθουν σημαιών με τον Ήλιο της Βεργίνας και χαρτών της «Μεγάλης Μακεδονίας». Σε μια από αυτές, προσφάτως, παρευρέθη ο πρόξενος της γειτονικής χώρας στο Τορόντο7.
-Άλλαξαν τα σχολικά βιβλία;
Σύμφωνα με δηλώσεις πρώην κυβερνητικών στελεχών και του επικεφαλής του ελληνικού σκέλους της Μεικτής Επιτροπής για ιστορικά κι εκπαιδευτικά θέματα, παρ’ ότι η διαδικασία αλλαγής της ύλης είναι χρονοβόρα λόγω του ότι τα Σκόπια θέλουν να εναρμονιστεί με τις αποφάσεις της επιτροπής Σόφιας-Σκοπίων, όταν αυτές ληφθούν (μολονότι κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται από τη Συμφωνία), το Σεπτέμβριο, βάσει της Συμφωνίας, θα έπρεπε να εκδοθούν καινούργια βιβλία «όπου τουλάχιστον θα εξαλείφονταν οι αλυτρωτισμοί»8. Τελικά, οι Αρχές τύπωσαν και μοίρασαν για το σχολικό έτος 2019/2020 τα ίδια εγχειρίδια, ζητώντας πίστωση χρόνου.
-Ανασχέθηκε η επιρροή της Τουρκίας;
Σημαντικό επιχείρημα υπέρ της Συμφωνίας ήταν ότι αυτή θα έβαζε τέρμα στην επιρροή τρίτων κρατών στη γειτονική χώρα και, κυρίως, της Τουρκίας. Αναμφιβόλως, η Συμφωνία των Πρεσπών δε τη χαροποίησε αλλά δεν έπληξε καίρια τα συμφέροντά της προσώρας. Μπορεί η Ελλάδα να ανέλαβε την επιτήρηση του εναέριου χώρου της γείτονος, ρόλο που διεκδικούσε η Τουρκία, καθώς και την παροχή βοήθειας στην προσαρμογή των ενόπλων δυνάμεων στα νατοϊκά πρότυπα, αλλά Άγκυρα και Σκόπια συνδέονται με στρατιωτικές, οικονομικές και πολιτιστικές συμφωνίες.
Η Άγκυρα έχει μεγάλη διείσδυση τόσο στον αλβανικό πληθυσμό λόγω κοινής θρησκείας όσο και στο σλαβικό αναγνωρίζοντας από νωρίς τη χώρα με το όνομα «Δημοκρατία της Μακεδονίας» και υποδαυλίζοντας τα εθνικιστικά στοιχεία στη λογική τού ο «εχθρός» του εχθρού μου είναι φίλος μου. Όπως δήλωσε ο Ζ.Ζάεφ προ ημερών, «η Τουρκία ήταν και παραμένει ο μεγάλος μας φίλος και σύμμαχος»9. Επίσης, υπάρχουν περίπου 78.000 Τούρκοι που αποτελούν το μακρύ χέρι της Άγκυρας.
Ένα γεγονός συμβολικής αξίας είναι ότι αντιπροσωπία της γείτονος παρευρέθη στις εορταστικές εκδηλώσεις των Τούρκων στην κατεχόμενη Κύπρο για την επέτειο της εισβολής της 20ης Ιουλίου 1974. Αυτό συνέβαινε κάθε χρόνο αλλά θα περίμενε κανείς φέτος να μη συμβεί στα πλαίσια της καλής γειτονίας με την Ελλάδα.
- Μετριάστηκε ο σλαβικός εθνικισμός;
Παρακολουθώντας τα τεκταινόμενα στη γειτονική χώρα διαπιστώνει κανείς ότι ο εθνικισμός δεν περιορίστηκε. Αντιθέτως, σημαίες με τον Ήλιο της Βεργίνας εμφανίζονται σε γήπεδα κι εκδηλώσεις, όχι μόνο γιατί θεωρείται ότι αποτελεί ταυτοτικό στοιχείο της χώρας αλλά και ως αντίδραση στη Συμφωνία των Πρεσπών. Επίσης, έχει δημιουργηθεί το σύνθημα «ποτέ Bόρεια, μόνο Μακεδονία» που χρησιμοποιείται ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κι ακούγεται σε δημόσιες εκδηλώσεις.
Χαρακτηριστικά του όλου κλίματος είναι τα διαμειφθέντα μετά την κίνηση της δημάρχου του Whittlesea στην Αυστραλία με καταγωγή από το Πρίλεπ, να αναρτήσει στη σελίδα της στο Facebook φωτογραφία όπου χορεύει κρατώντας μια σημαία με τον Ήλιο της Βεργίνας προκαλώντας τη σφοδρή αντίδραση της ελληνικής ομογένειας. Συμπατριώτες της προχώρησαν σε διαδήλωση φορώντας μπλούζες και κρατώντας σημαίες με τον Ήλιο κι αργότερα, κάποιοι εξ αυτών, σύμφωνα με τις Αυστραλιανές αρχές10, επιτέθηκαν σε Έλληνα ομογενή.
Τέλος, το επιχείρημα ότι η συμφωνία θα συνέβαλε στο να δουν οι γείτονες με πιο θετικό μάτι τη χώρα μας καταρρίπτεται από μια πρόσφατη δημοσκόπηση. Σύμφωνα με αυτήν, η Ελλάδα θεωρείται η μεγαλύτερη απειλή για τη χώρα τους (σε ποσοστό 37,1%)11. Ακολουθούν με μεγάλη διαφορά η Αλβανία (10,5%) και η Βουλγαρία (8,8%).
Συνέπειες για την Ελλάδα. Διατηρεί τη διαπραγματευτική της ισχύ;
Πριν από τη Συμφωνία των Πρεσπών, η Αθήνα είχε δυο ισχυρούς διαπραγματευτικούς μοχλούς πίεσης έναντι των Σκοπίων, το γεγονός ότι έπρεπε να δώσει τη συγκατάθεσή της για να εισέλθουν τόσο στο ΝΑΤΟ όσο και στην ΕΕ. Με τη Συμφωνία αυτό το όπλο χάθηκε, καθώς το άρθρο 2 (1) ορίζει ότι η Ελλάδα «δε θα αντιταχθεί στην υποψηφιότητα ή την ένταξη του Δεύτερου μέρους σε διεθνείς, πολυμερείς και περιφερειακούς οργανισμούς» στους οποίους η ίδια είναι μέλος.
Λέγεται ότι η Συμφωνία παρέχει δικλείδες ασφαλείας κι ότι η ένταξη των Σκοπίων στην ΕΕ περνά μέσα από την αυστηρή τήρησή της, με την Αθήνα να διατηρεί τουλάχιστον το δικαίωμα βέτο στο άνοιγμα και κλείσιμο κάθε διαπραγματευτικού κεφαλαίου. Ωστόσο, πλέον θεωρείται ότι η ένταξη στην ευρωπαϊκή οικογένεια αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για να εφαρμόσει πλήρως η γειτονική χώρα τη Συμφωνία και να βελτιωθούν κάποια αρνητικά σημεία της.
Έτσι, ενώ τα Σκόπια βρίσκονταν σε πιο αδύναμη θέση κι επιζητούσαν την ευμενή στάση της Αθήνας στα αιτήματά τους, τώρα η χώρα μας φαίνεται να είναι αυτή που επιθυμεί διακαώς την ένταξή τους στην ΕΕ. Ως απότοκο, προστίθεται ακόμη ένα αίτημα στήριξης των ελληνικών θέσεων στα ήδη υπάρχοντα και φλέγοντα, αυτά της τουρκικής προκλητικότητας και της προσφυγικής/μεταναστευτικής κρίσης, απέναντι στους Ευρωπαίους εταίρους, κι ιδίως απέναντι σε μια χώρα που κρατά την πιο θετική τάση απέναντί μας, τη Γαλλία, που έθεσε το περιβόητο βέτο τον περασμένο Οκτώβριο.
Πέραν τούτων, δεν υπάρχουν ρήτρες διασφάλισης της Αθήνας εν σχέσει προς τις κινήσεις των Σκοπίων, με εθνικιστική ή μη κυβέρνηση, όταν εκπληρώσουν όλους τους στόχους τους και η Συμφωνία δε θα έχει να τους προσφέρει κάτι άλλο. Τους κινδύνους που επισείει αυτή η παράμετρος αναδεικνύουν και δηλώσεις ότι αφού ενταχθεί η χώρα στην ΕΕ θα είναι πιο εύκολο να αλλάξουν τη Συμφωνία προς όφελός τους, ακόμη και να την ακυρώσουν μονομερώς. Σημειωτέον ότι, σύμφωνα με τους κανόνες της ΕΕ, κανένα κράτος δεν έχει τη δυνατότητα να ζητήσει την έξοδο ενός άλλου κράτους- μέλους. Αυτό μπορεί να συμβεί μόνο αν το ίδιο το κράτος υποβάλει επίσημο αίτημα αποχώρησης.
Παραλλήλως, το γεγονός ότι η Αθήνα παρουσιάστηκε πρόθυμη για συμβιβασμούς υποχωρώντας από μια κόκκινη γραμμή δεκαετιών, αναγνωρίζοντας, δηλαδή, επισήμως ως «Μακεδόνες» μη Έλληνες και ως «μακεδονικό» κάτι μη ελληνικό, συν τοις άλλοις ενάντια και στη βούληση της συντριπτικής πλειοψηφίας του λαού, θα μπορούσε να ανοίξει την όρεξη κι άλλων παικτών, που θα επιθυμούσαν μια καλή για αυτούς συμφωνία για ζωτικής σημασίας εθνικά μας θέματα.
Εν κατακλείδι, όπως καταδεικνύεται, το ζήτημα της Συμφωνίας των Πρεσπών παραμένει ακόμη ανοιχτό με πλευρές της εφαρμογής της ακόμη διακυβευόμενες, αντίθετα με τις εκτιμήσεις πολλών ότι με αυτή θα έκλεινε ένα ζήτημα της εξωτερικής πολιτικής μας και θα έδινε την ευκαιρία στην Ελλάδα να προσηλωθεί απερίσπαστη στην αντιμετώπιση πιο σοβαρών απειλών. Τα οφέλη για τη χώρα μας είναι πολύ περιορισμένα προσώρας, με την άλλη πλευρά συχνά να καθυστερεί την εφαρμογή ή να παραβιάζει βασικές πτυχές της Συμφωνίας.
Η όξυνση των σχέσεων με την Τουρκία το τελευταίο διάστημα βάζει για κάποιους αναπόφευκτα το ζήτημα σε δεύτερη μοίρα, μετατρέποντάς το σε χαίνουσα πληγή. Ωστόσο, η ελληνική διπλωματία είναι υποχρεωμένη να παρακολουθεί στενά και το μέτωπο στα βόρεια σύνορα για την προάσπιση των εθνικών συμφερόντων.
1 «Μετονομασία 136 θεσμικών οργάνων και ιδρυμάτων στη ‘Βορεια Μακεδονία’’, Sputnik news, 6/3/2019 [ https://sputniknews.gr/kosmos/201903062500813-voreia-makedonia-symfonia-prespon-metonomasia/ ]
2 https://www.huffingtonpost.gr/entry/periptoseis-paraviases-tes-semfonias-ton-prespon-apo-ta-skopia_gr_5d549f62e4b056fafd072627 https://www.huffingtonpost.gr/entry/liyo-prin-te-senodo-korefes-tes-ee-oi-paraviaseis-tes-semfonias-ton-prespon-senechizontai_gr_5da6e1dde4b02253a2fae7c0
3 S.n.1
4 Αυτό τόνισε και ο αρχιτέκτων της Συμφωνίας, Ν. Κοτζιάς, σε τηλεοπτική συνέντευξή του στην εκπομπή «Αποτύπωμα» του ΣΚΑΪ στις 25/10/2019
5“Бадникарска прослава во Крива Паланка” Makpress, 6/1/2020 https://m.makpress.mk/Home/PostDetails?PostId=322251 ]
6 “Το Σκοπιανό Ίδρυμα Παραδοσιακών χορών χρησιμοποιεί ξεδιάντροπα τον «Ήλιο της Βεργίνας» και ξεχνάει επιδεικτικά το «Βόρεια»” Newsbreak, 26/11/2019. [ https://www.newsbreak.gr/ellada/53251/to-skopiano-idryma-paradosiakon-choron-chrisimopoiei-xediantropa-ton-ilio-tis-verginas-kai-xechnaei-epideiktika-to-voreia-video/ ]
8 Σφέτας, Σπ. (2019). «Η απόρρητη έκθεση για τα σχολικά βιβλία», Έθνος, 6 Ιουλίου. [ https://www.ethnos.gr/politiki/48845-mono-sto-ethnosgr-i-aporriti-ekthesi-gia-ta-sxolika-biblia-ton-skopion ]
10 Fox-Koob, S. & Houston, C. (2019). “Man attacked after Whittlesea mayor’s flag-waving stokes up Balkan tensions”, The Age, 26/12. [ https://www.theage.com.au/national/victoria/man-attacked-after-whittlesea-mayor-sflag-waving-stokes-upbalkan-tensions-20191218-p53I7x.html ]
11Στην ίδια δημοσκόπηση, η Γερμανία θεωρείται η πιο φιλική χώρα. «ЕВРОМЕТАР: Граѓаните со поддршка за членство во ЕУ, остануваат оптимисти за датум на пролет” Libertas, 30/12/2019. [ https://www.libertas.mk/evrometar-graѓanite-so-poddrshka-za-chlenstvo-vo-eu-ostanuvaat-optimisti-za-datum-na-prolet/ ]