Τα τελευταία χρόνια είναι σαν η ανθρωπότητα να βάζει ένα στοίχημα με τον εαυτό της για το πόσες δυσκολίες και πόνο μπορεί να αντέξει. Κάθε χρόνο, τις ημέρες του Πάσχα που η περιπέτεια της Μεγάλης Εβδομάδας είναι σε εξέλιξη, δεν μπορεί παρά να κάνουμε λίγο χώρο στις σκέψεις μας για να χωρέσουν οι άνθρωποι που υποφέρουν.
Αυτή η άτυπη υποχρέωση, είναι μια από τις σημαντικότερες κληρονομιές που μας άφησε ο χριστιανισμός. Είναι η ίδια η εικόνα του Ιησού στον σταυρό, ο άδικος βασανισμός του και ο τελετουργικός του θάνατος, που μας ωθεί να στρέψουμε το βλέμμα μας σε περιπτώσεις ανθρώπων που επίσης υποφέρουν άδικα. Οικονομική κρίση, πανδημία και τώρα ένας ακόμα πόλεμος. Οι αφορμές δείχνουν όλο και περισσότερες και ο ανήφορος ατελείωτος.
Η τέχνη είναι ένας από τους τρόπους του ανθρώπου για να καταλάβει τον κόσμο. Οι αναπαραστάσεις του Θείου Δράματος που μας έχουν κληρονομήσει τα αριστουργήματα του παρελθόντος (όπως φυσικά και η σημερινή καλλιτεχνική δημιουργία) ίσως να είναι το κλειδί για να αποκρυπτογραφήσουμε το στίγμα των ημερών. Ας δούμε λοιπόν μερικά έργα που ίσως μας βοηθήσουν να νιώσουμε περισσότερα.
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος - Η ανάσταση του Ιησού (1597-1600)
Νομίζω ότι θα υποτιμήσουμε τους αναγνώστες μας αν αναφέρουμε ιδιαιτέρα βιογραφικά στοιχεία για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, όποτε θα αρκεστούμε να υπενθυμίσουμε ότι γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1541 και πέθανε στο Τολέδο της Ισπανίας το 1614.
Το έργο λοιπόν με το οποίο θα ξεκινήσουμε τη σημερινή μας βόλτα είναι «Η ανάσταση του Ιησού», το οποίο ο Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε μεταξύ του 1597 και του 1600. Είναι ένα υπέροχο έργο πολύ μεγάλων διαστάσεων: πάνω από δυόμιση μέτρα ύψος και κοντά ενάμιση μέτρο πλάτος!
Στο κέντρο της σύνθεσης είναι ο αναστημένος Χριστός. Αποτυπώνεται γυμνός, να κρατά στο αριστερό του χέρι μια λευκή σημαία, που συμβολίζει τον θρίαμβο του επί του θανάτου. Το δεξί του χέρι είναι ανυψωμένο σαν να δίνει έμφαση σε κάποια κουβέντα που θα πει, ενώ πίσω από τον ώμο του προβάλλει ένας πορφυρός μακρύς χιτώνας που συμβολίζει τη μαρτυρική θυσία.
Η μορφή του Χριστού καταλαμβάνει το μεγαλύτερο κομμάτι του πίνακα και αναβλύζει φως. Σε συμπληρωματική αντίθεση έρχεται η βάση του πίνακα η οποία είναι γεμάτη ανδρικές φιγούρες έκπληκτες και εκστατικές, που είναι άλλοτε γυμνές και άλλοτε ντυμένες. Οι ανδρικές φιγούρες πιθανότατα είναι οι στρατιώτες που φρουρούσαν τον τάφο του Χριστού.
Ο λόγος που αγαπώ αυτό το έργο είναι απλός: Δύναμη και Δόξα! Ότι υπάρχει στο φαντασιακό μας για την επικράτηση του θεανθρώπου απέναντι στον θάνατο είναι εδώ! Στην πραγματικότητα δεν είναι ένα κλασικό έργο με την διαδεδομένη έννοια του όρου. Έχει πολλές καινοτομίες που έχουν να κάνουν με τη σύνθεση, τον τρόπο της ζωγραφικής και φυσικά με την παραμόρφωση των μορφών. Είναι ένα αριστούργημα, που προοιωνίζει την μοντέρνα εποχή που θα ακολουθήσει, μερικούς αιώνες μετά.
Καραβάτζο - Η απιστία του Θωμά (1600- 1601)
Ο Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζο γνωστός περισσότερο απλά ως Καραβάτζο, ήταν Ιταλός ζωγράφος. Το έργο του, ανήκει χρονικά στα τέλη του 16ου έως τις αρχές του 17ου αιώνα. Αν και οι πρώιμοι πίνακές του περιλάμβαναν κυρίως προσωπογραφίες, σταδιακά εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους ζωγράφους θρησκευτικών σκηνών.
Εντελώς διαβόητος τύπος (πέραν από εξαιρετικός καλλιτέχνης), έζησε μια μυθιστορηματική ζωή. Καβγατζής, άσωτος και τελικά δολοφόνος, πέθανε πριν κλείσει τα 40 του χρόνια, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες. Το μεγαλείο του έργου «Η απιστία του Θωμάς» έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι είναι μια αδιανόητα συγκλονιστική ζωγραφιά, που όμως, δεν έχει κανένα μεγαλείο!
Εδώ έχουμε να κάνουμε με την γνωστή σκηνή όπου ο Χριστός δείχνει τις πληγές του στους τρεις Αποστόλους, ενώ εκείνοι τον παρατηρούν. Ένας εξ αυτών, ο Θωμάς, βάζει το δάχτυλό του, στην πληγή του πλευρού του Ιησού, για να πειστεί.
Περάν των τεχνικών καινοτομιών του, αυτό που φέρνει ο Καραβάτζο στην θρησκευτική τέχνη είναι ότι χρησιμοποιεί απλούς ανθρώπους για να απεικονίσει τον Χριστό και τους αγίους. Τα μοντέλα του ήταν οι πόρνες, οι σαλοί και οι μεθυσμένοι των καπηλειών που σύχναζε.
Σε αυτό το έργο, ο Χριστός εμφανίζεται με ταλαιπωρημένο ασπριδερό σώμα, κόκκινο πρόσωπο και λιγδωμένα μαλλιά σαν απλός εργάτης γης. Καλείται να αποδείξει την παρουσία του σε έναν σχεδόν τυφλό Θωμά που κοιτά αποχαυνωμένος το υπερπέραν· ανίκανος να συνειδητοποιήσει το τι συμβαίνει. Ο θεός και οι άγιοι είναι άνθρωποι στον Καραβάτζο κι εμείς έχουμε την ευκαιρία να ταυτιστούμε μαζί τους και να τους νιώσουμε βαθύτερα.
Salvador Dali - Ο Χριστός του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού (1951)
Ο Χριστός του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού είναι ένας πίνακας του Σαλβαντόρ Νταλί που φιλοτεχνήθηκε το 1951 και βρίσκεται στη συλλογή του Μουσείου Kelvingrove στη Γλασκώβη.
Για τον δημιουργό δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Ο Νταλί ήταν προπάτορας του σουρεαλισμού και φυσικά μια από τις πιο αναγνωρίσιμες φιγούρες στο χώρο της τέχνης. Το έργο απεικονίζει τον Ιησού Χριστό στον σταυρό, τυλιγμένο από έναν σκοτεινό ουρανό, να υπερίπταται πάνω από μια ακτή, ενώ την σύνθεση συμπληρώνουν μερικοί ψαράδες με τη βάρκα τους. Αν και είναι μια απεικόνιση της σταύρωσης, δεν έχει καρφιά, αίμα και αγκάθινο στεφάνι. Ο Νταλί, πείστηκε από ένα όνειρο, ότι αυτά τα χαρακτηριστικά θα παραμόρφωναν την απεικόνιση του Χριστού που είχε εκείνος στο νου του.
Το συγκλονιστικό εδώ έχει να κάνει με την γωνία από την οποία ο θεατής βλέπει τον εσταυρωμένο. Το πλάνο είναι από επάνω προς τα κάτω. Ο Νταλί μας βάζει να τον δούμε σαν να είμαστε εμείς ο Θεός - Πατέρας του. Σαν να πετάμε από πάνω του και να βλέπουμε το κουρασμένο του κορμί να λυγίζει από το βάρος του ταλαιπωρημένου σώματος.
Είναι ταυτόχρονα μια θεϊκή όσο και ανθρώπινη απεικόνιση που σε συνδυασμό με την γαλήνη της φύσης στη βάση του πίνακα, προκαλεί κατά τη γνώμη μου, μεγάλη αναστάτωση και ανάμικτα συναισθήματα. Από την μία ο πόνος, και από την άλλη η «αισθητικοποίηση» της εικόνας φέρνουν τον θεατή σε μεγάλη αμηχανία! Να καταρρακωθεί από το θείο δράμα ή να ανυψωθεί από την ποιότητα του ζωγραφικού έργου;
- Ecce Homo / Ιδού ο άνθρωπος Mark Wallinger (1999-2000)
Ο Mark Wallinger (Μαρκ Γουόλινγκερ) είναι Βρετανός καλλιτέχνης, γεννημένος το 1959. Έχοντας προταθεί στο παρελθόν για το βραβείο Turner το 1995, τελικά το κέρδισε το 2007 για την εγκατάσταση του, με την ονομασία «State Britain», ενώ το 2001 εκπροσώπησε τη Βρετανία στην Μπιενάλε της Βενετίας.
Εμείς εδώ θα ασχοληθούμε με το έργο του που φέρει την λατινική ονομασία Ecce Homo, δηλαδή «Ιδού ο άνθρωπος» και φιλοτέχνησε μεταξύ 1999 και 2000. Πρόκειται για γλυπτό και ήταν το πρώτο έργο τέχνης που έλαβε άδεια να κοσμήσει την άδεια μαρμάρινη βάση στην πλατεία Τραφάλγκαρ, που είναι γνωστή ως “fourth plinth”.
Η «τέταρτη βάση» (γιατί αυτό περίπου σημαίνει το “fourth plinth”) φτιάχτηκε το 1841 και προοριζόταν να στηρίξει ένα έφιππο άγαλμα του Γουλιέλμου του 4ου. Αυτό όμως δεν συνέβη ποτέ γιατί το αρχικό πλάνο ξέμεινε από χρηματοδότηση! Από τότε, και για πάνω από 150 χρόνια, η βάση είχε μείνει άδεια, μέχρι που το Βρετανικό Υπουργείο Πολιτισμού σε συνεργασία με το Δήμο του Λονδίνου αποφάσισαν να εναλλάσσουν επάνω της, κατά τακτά χρονιά διαστήματα, και από ένα διαφορετικό έργο σύγχρονης τέχνης.
Το έργο του Μαρκ Γουόλινγκερ ήταν το πρώτο επάνω στη βάση και έκανε όντως μεγάλη αίσθηση. Η φράση «Ιδού ο άνθρωπος» είναι, μια αναφορά στα λόγια του Πόντιου Πιλάτου στη δίκη του Ιησού (κατά Ιωάννη 19:5). Το γλυπτό είναι μια φιγούρα του Χριστού σε φυσικό μέγεθος. Εμφανίζεται γυμνός, με μόνο ένα ύφασμα να καλύπτει τη λεκάνη, με τα χέρια δεμένα πίσω από την πλάτη και φορώντας ένα στεφάνι από συρματοπλέγματα (που όπως φαντάζεστε, είναι ένας υπαινιγμός για το ακάνθινο στέμμα).
Στην κορυφή της τεράστιας βάσης, σχεδιασμένη για υπερμεγέθη αγάλματα, το έργο που είχε φυσικές ανθρώπινες διαστάσεις, φαινόταν μικροσκοπικό και έκανε τον άνθρωπο να φαίνεται ασήμαντος. Έτσι, η σχετικά μικρή αυτή φιγούρα έγινε ένα σχόλιο για τις ανθρώπινες αυταπάτες μεγαλείου. Σε σύγκριση με το άγαλμα του Γουόλινγκερ, όλα τα άλλα αγάλματα γύρω, έδειχναν εντελώς πομπώδη!
Δεν είναι όμως μόνο το μέγεθος. Ο Χριστός του Γουόλινγκερ δεν έχει τίποτα κοινό με την συνηθισμένη απεικόνιση του Ιησού στην δυτική τέχνη. Αυτός ο Ιησούς απεικονίζεται σαν μια καθημερινή φιγούρα, χωρίς μαλλιά ή γένια. Είναι ένας απλός βασανισμένος άνθρωπος, που περιμένει την κρίση του όχλου, σε ένα περιβάλλον ανθρώπινης ματαιοδοξίας.
Μιλώντας λοιπόν για τον θεάνθρωπο ως καθημερινή φιγούρα, ας φέρουμε στο νου μας το τραγούδι “One οf us” που ερμήνευσε για πρώτη φορά το 1995 η Joan Osborne.
Στο “One οf us” (ένας από εμάς) η Osborne,αρχικά παραθέτει τις γνωστές ερωτήσεις που μπορούμε να βρούμε στη χριστιανική θεολογική παράδοση: «Αν ο Θεός είχε ένα όνομα ποιο θα ήταν; Θα τον αποκαλούσες με αυτό αν τον έβλεπες καταπρόσωπο; Τι θα τον ρωτούσες αν είχες μόνο μία ερώτηση;»
Παρακάτω προσθέτει ότι «πράγματι ο θεός είναι μεγάλος και σπουδαίος» αλλά συνεχίζει ρωτώντας: «Τι κι αν ο Θεός ήταν ένας από εμάς; Ένας παρίας όπως κι εμείς. Ένας άγνωστος στο λεωφορείο, που προσπαθεί να γυρίσει σπίτι.» … «Πίσω στον παράδεισο, ολομόναχος, όπου κανείς δεν του τηλεφωνεί. Εκτός ίσως από τον Πάπα…»
Για μένα αυτό είναι το δίδαγμα του Πάσχα. Ο θεός που γίνεται άνθρωπος, ο θεός που γίνεται ο ίδιος θύμα του ανθρώπου και έτσι σπάει το πρότυπο του θεού εξουσιαστή. Γίνεται αυτός το θύμα, για να δείξει ότι το να συνεχίζουμε να φτιάχνουμε θύματα (συνηθέστερα στο όνομα του θεού) είναι ένα χυδαίο ψέμα.
Ένας παρίας λοιπόν, με συρματόπλεγμα στο κεφάλι. Ένας βασιλιάς χωρίς βασίλειο, ένας θεός για αυτούς που έχουν ιδιαίτερη ανάγκη από θεό. Ένας θεός για τα θύματα αυτού του κόσμου.