Το τριμερές σύμφωνο κορυφής Κύπρου, Ελλάδος και Ισραήλ , εγκαινιάστηκε σε υπουργικό επίπεδο το 2013, και υποστηρίχθηκε αργότερα από τις ΗΠΑ . Η συνεργασία μεταξύ των τριών κρατών έχει έκτοτε διευρυνθεί ώστε να περιλαμβάνει τομείς όπως ενέργεια, αμυντική βιομηχανία, περιβάλλον, υγεία, τεχνολογία και καινοτομία, τουρισμό. Εννέα τριμερείς διασκέψεις κορυφής έλαβαν χώρα με πιο πρόσφατη αυτήν της 4ης Σεπτεμβρίου 2023 στη Λευκωσία, στην οποία συμμετέσχον ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας της Κύπρου Νίκος Χριστοδουλίδης και ο πρωθυπουργός του Ισραήλ Μπέντζαμιν Νετανιάχου. Στο πλαίσιο της προαναφερθείσης Αμερικανικής υποστήριξης η Κύπρος η Ελλάδα και το Ισραήλ υπέγραψαν ένα σημαντικό αριθμό Memorandum of Understanding (MoU), αναπτύσσοντας δύο σημαντικά σχέδια υποδομής (projects), τον «East-Med» αγωγό φυσικού αερίου και τον «Euro Asia» αγωγό μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας . Πιο πρόσφατα ανηγγέλθη ότι στη προσεχή σύνοδο θα μετάσχει η Ινδία, με σκοπό την ανάπτυξη ενός άλλου μεγάλου σχεδίου υποδομής, του Οικονομικού Διάδρομου «India - Middle East -Europe Economic Corridor» (IMEC).
Οι ελληνοισραηλινές σχέσεις διευρύνθηκαν μετά την de juro αναγνώριση από την Ελλάδα του κράτους του Ισραήλ το 1990, και έκτοτε υπογράφηκαν πολλές συμφωνίες συνεργασίας. Οι δε Κυπροισραηλινές σχέσεις ενισχύθηκαν σημαντικά το 2009, όταν το Ισραήλ εξέδωσε NOTAM απαγορεύοντας στα σκάφη του να χρησι μοποιούν αεροδρόμια στα κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου. Από τότε τα δύο κράτη διεύρυναν τις μεταξύ τους σχέσεις, διεξάγουν κοινές στρατιωτικές ασκήσεις και υπογράφουν σημαντικές συμφωνίες, με σημαντικότερη αυτήν της οριοθέτησης της μεταξύ τους Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης, που υπογράφηκε στις 17 Δεκ 2015.
Από την άλλη πλευρά οι Ισραηλινοτουρκικές σχέσεις χειροτέρευσαν το 2010, μετά την Ισραηλινή καταδρομή στο πλοίο Mavi Marmara, που είχε σαν αποτέλεσμα τον θάνατο πολλών τούρκων ακτιβιστών. Τελικά οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών αποκαταστάθηκαν το 2013 με αμερικανική διαμεσολάβηση και ενισχύθηκαν μετά το 2022, όταν ο Ισραηλινός πρόεδρος επισκέφθηκε τον Recep Tayyip Erdogan μετά από πρόσκληση του τελευταίου.
Θετικοί παράγοντες για την ενίσχυση της συνεργασίας Κύπρου, Ελλάδος και Ισραήλ είναι τα ενεργειακά αποθέματα που βρέθηκαν στη λεκάνη Levantin τα έτη 2009, 2010 και 2011 και η προοπτική μεταφοράς τους στην Ευρωπαική αγορά . Εξ’ άλλου η Ελλάδα και η Κύπρος, μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ευνοούν την προώθηση των ισραηλινών συμφερόντων στα υπόλοιπα κράτη της Ευρώπης.
Από το 2013 μέχρι το 2024 έλαβαν χώρα εννέα τριμερείς συναντήσεις κορυφής, με τη συμμετοχή των εκάστοτε έλληνα πρωθυπουργού, προέδρου της Κύπρου και πρωθυπουργού του Ισραήλ. Στην τρίτη συνάντηση στις 20 Μαρτίου στο Ισραήλ έλαβε μέρος και ο Αμερικανός Υπουργός Εξωτερικών Mike Pompeo, δηλώνοντας την υποστήριξη των ΗΠΑ στην εγκαθιδρείσα διαδικασία, πράγμα που οδήγησε στην μετονομασία των συναντήσεων σε σχήμα 3+1. Σ’ όλες τις συναντήσεις κορυφής επαναβεβαιώνεται η θέληση των τριών μερών για συνεργασία σε ποικίλους οικονομικούς και τεχνολογικούς τομείς, αλλά και σε θέματα ασφαλείας και σταθερότητας στη Ανατολική Μεσόγειο και την ευρύτερη περιοχή.
Η 8η τριμερής συνάντηση κορυφής έλαβε χώρα στις 7 Δεκ 2021 στην Ιερουσαλήμ, με τη συμμετοχή του Έλληνα πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, του πρωθυπουργού του Ισραήλ Naftali Bennett και του προέδρου της Κύπρου Νίκου Αναστασιάδη. Οι τρείς ηγέτες έδωσαν έμφαση στη γεωστρατηγική σημασία της Ανατολικής Μεσογείου, και εξέφρασαν την πλήρη υποστήριξη τους σε μια δίκαιη και σταθερή λύση του Κυπριακού. Τόνισαν ότι, πέραν των σχεδίων για τον East-Med αγωγό και το East Mediterranean Gas Forum (EMGF), το ενεργειακό μπορεί να αποτελέσει θεμελιώδη παράγοντα για την ασφάλεια στη περιοχή. Η 9η συνάντηση έλαβε χώρα στις 4 Σεπ 2023 και με μια κοινή δήλωση ( στο παράρτημα Β ) οι 3+1, ( Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ και ΗΠΑ ), επαναβεβαιώνουν τη δυναμική τους συνεργασία, που αντανακλά στις κοινές τους αξίες. Τόνισαν τη σημασία του διεθνούς Δικαίου, περιλαμβανομένης της σύμβασης για το Νόμο της θαλάσσης ( UNCLOS ) και τη δυνατότητας των κρατών να ασκούν τα κυριαρχικά τους δικαιώματα στις αντίστοιχες Αποκλειστικές Οικονομικές Ζώνες. Συμφώνησαν η επόμενη συνάντηση να λάβει χώρα το 2024 στο Ισραήλ.
Άλλο σπουδαίο σχήμα συνεργασίας ήταν η τριμερής συμμετοχή Ελλάδος, Κύπρου και Αιγύπτου, σε υποθαλάσσιο αγωγό ηλεκτρικού φορτίου προς την Ελλάδα μέσο της Κύπρου, με το όνομα EuroAfrica Interconnector, που υπογράφηκε στις 8 Νοε 2014 . Αυτό οδήγησε σε συμφωνία μερικής οριοθέτησης Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών μεταξύ Ελλάδος και Αιγύπτου, τον Αύγουστο 2020, που βασικά ακύρωσε το παράνομο MoU μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης.
Σχετικά με τον East-Med αγωγό υπήρξαν σενάρια για τη βιωσιμότητα του και αρνητικά. Οι ΗΠΑ υποστήριξαν τη προτίμηση στο Liquefied Natural Gas (LNG), διαμέσου της συνεργασίας της Ελλάδος, Ισραήλ, Κύπρου, Αιγύπτου και Τουρκίας. Στις 17 Ιουνίου 2022 η Ευρωπαϊκή Ένωση υπέγραψε ένα MoU με Αίγυπτο και Ισραήλ σχετικά με την εμπορία του φυσικού αερίου, αλλά η Ιταλική εταιρεία Edison δήλωσε την 17 Ιουλ 2023 ότι ο αγωγός East-Med είναι πραγματοποιήσιμος. Σε ότι αφορά τον “Euro Asia Interconnector”, τον υποθαλάσσιο αγωγό που συνδέει Ισραήλ, Κύπρο και Ελλάδα, εορτάστηκε πανηγυρικά στις 14 Οκτ 2022 στη Κύπρο σε συνάντηση υπουργών ενέργειας των τριών κρατών, με την εκτίμηση ότι θα ολοκληρωθεί το τέλος 2026.
Η Τουρκία προσπάθησε τελευταία να αναθερμάνει τις σχέσεις της με το Ισραήλ και άλλους περιφερειακούς παίκτες, και στις 23 Μαΐου 2023 εξέφρασε την επιθυμία να ομαλοποιηθούν οι σχέσεις Ελλάδος, Τουρκίας. Στις 11 και 12 Ιουλίου 2023, με την ευκαιρία της συνόδου του ΝΑΤΟ, οι ηγέτες Ελλάδος και Τουρκίας δήλωσαν τη πρόθεση τους για πολλαπλά κανάλια συνεργασίας στο μέλλον, και στις 5 Σεπ 2023 οι υπουργοί εξωτερικών Γ. Γεραπετρίτης και ο Τούρκος ομόλογος του Χακάν Φιντάν, συναντήθηκαν στην Άγκυρα και συμφώνησαν πολλαπλές συνεργασίες, ώστε να μειωθεί η ένταση μεταξύ των δύο κρατών. Στο ίδιο κλίμα συναντήθηκαν στις 20 Σεπ 2023 στη Ν. Υόρκη, με την ευκαιρία της γενικής συνέλευσης του ΟΗΕ ο τούρκος πρόεδρος Recep Tayyip Erdoğan και ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης. Ο Ερντογάν δεν έδειξε τη παραμικρή επιθυμία βελτίωσης των σχέσεων με την Κύπρο, καθώς ζήτησε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ να αναγνωρίσει σαν ανεξάρτητο κράτος τα κατεχόμενα της Κύπρου.
Σημαντικό γεγονός αποτέλεσε η διεύρυνση του σχήματος 3+1 με τη συμμετοχή της Ινδίας, που προτάθηκε από τον πρωθυπουργό της Ινδίας Shri Narendra Modi . Το σχετικό project έγινε γνωστό την 9η Σεπτέμβρίου 2023 με το όνομα Partnership for Global Infrastructure and Investment (PGII), κατά τη διάρκεια της συνόδου των 20 στο Δελχί. Οι ηγέτες των ΗΠΑ, Ινδίας, Σαουδικής Αραβίας, Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας και Ε.Ε. υπέγραψαν MoU (Annex D) για την ανάπτυξη του India - Middle East - Europe Economic Corridor (IMEC), project σχετικά με ανάπτυξη σιδηροδρόμου, ατμοπλοϊκών γραμμών, υποθαλάσσιων αγωγών ηλεκτρικού φορτίου - επικοινωνιών και φυσικού αερίου, δημιουργώντας τον διάδρομο εμπορίου από Ινδία προς Ευρώπη μέσο Αραβικής χερσονήσου και Ανατ. Μεσογείου. Ο Modi επισκέφθηκε την Ελλάδα στις 25 Αυγούστου 2023 και εξέφρασε την θέληση για συνεργασία σε ποικίλους τομείς. Απεναντίας οι σχέσεις της Ινδίας με την Τουρκία χειροτέρευσαν τελευταία, λόγω της στάσης της Τουρκίας σχετικά με το Jammu και Kashmir.
Φαίνεται ότι κοινά συμφέροντα, που σχετίζονται με την οικονομική και ενεργειακή ασφάλεια, οδηγούν τη μετάβαση σε μια νέα εποχή οικονομικής ειρήνης στην Ανατ. Μεσόγειο και Μέση Ανατολή.
Ο μόνος παράγων που απειλεί την ειρήνη αυτή είναι η επιθετική πολιτική της Τουρκίας έναντι της Ελλάδος και της Κύπρου, και προβλέπεται ότι δεν θα αλλάξει για το χρόνο που η Τουρκία θα συνεχίσει να κατέχει παράνομα το Βόρειο τμήμα της Κύπρου. Δεδομένου δε ότι η Ελλάδα αποκλείεται να μετακινηθεί στο ελάχιστον από τις θέσεις της που βασίζονται στο διεθνές Δίκαιο, οι αναλυτές συμπεραίνουν ότι η προσέγγιση Τουρκίας και Ελλάδος είναι φαινομενικά αδύνατη.
Σε κάθε περίπτωση η ανάπτυξη του οικονομικού διαδρόμου Ινδία-Μέση Ανατολή-Ευρώπη θα μειώσει την επιρροή της Κίνας και θα αυξήσει τον εμπορικό ανταγωνισμό. Όσον αφορά την Ελλάδα η συνεργασία της με το Ισραήλ και την Κύπρο θα την ενισχύσει σε πολλούς τομείς, όπως και στην αντιμετώπιση της τουρκικής επιθετικής πολιτικής. Το γεγονός ότι το διεθνές Δίκαιο, περιλαμβανομένου και του UNCLOS, τονίστηκε δεόντως σε κάθε κοινή με την Ελλάδα δήλωση των 3+1, ενδυναμώνει τις ελληνικές θέσεις σχετικά με την άσκηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων στη διαδικασία της οριοθέτησης Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης. Το ίδιο ισχύει και για την Κύπρο σχετικά με την παράνομη κατοχή του βόρειου τμήματος της από την Τουρκία, και την εμμονή της Ελλάδος στη συμμετοχή της Ε.Ε. στη διαδικασία επίλυσης του Κυπριακού. Ως προς τον αγωγό East-Med δεν μνημονεύθηκε στο τελευταίο κοινό ανακοινωθέν, που δείχνει ότι τα ενεργειακά αποθέματα της Ανατολικής Μεσογείου σχεδιάζεται να μεταφερθούν με πλοία στη μορφή LNG ή με αγωγό στην Αίγυπτο, με ανάλογο όφελος σε Ελλάδα και Κύπρο.
Η τουρκική αντίδραση μέχρι τώρα στον East-Med αγωγό και στον India - Middle East - Europe Economic Corridor δείχνει ότι η Τουρκία αισθάνεται απειλούμενη κυρίως από την Ελλάδα, με τον αποκλεισμό της από τα ανωτέρω projects. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και με την Κίνα, σε σχέση με την Ινδία. Ανεξάρτητα απ’ αυτό η τριμερής συνεργασία Ελλάδος, Κύπρου και Ισραήλ ωφελεί όχι μόνο τις τρείς αυτές χώρες αλλά και άλλες σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Αυτό διακηρύχθηκε και από τους ηγέτες των τριών αυτών χωρών στο κοινό ανακοινωθέν τους μετά την 9η σύνοδο, στο οποίο δήλωσαν :
«Η συμμετοχή μας αντανακλά τις κοινές μας αξίες και συμφέροντα, και το αυξημένο πάντα ενδιαφέρον να συμβάλουμε στην ειρήνη, τη σταθερότητα , την ασφάλεια και την ευημερία στην Ανατολική Μεσόγειο και την ευρύτερη περιοχή».-
***
*Ο Γιώργος Γκορέζης είναι ε.α. Υποστράτηγος, αρθρογράφος, συγγραφέας, απόφοιτος της Σχολής Διοικήσεως και Επιτελών των ΗΠΑ.