Στο σήμερα του 2024, έχουμε πολλές ευκαιρίες να παρατηρήσουμε ορισμένες ενδείξεις κοινωνικής αποδιοργάνωσης και αποδυνάμωσης των κοινωνικών θεσμών. Τέτοια σημάδια είναι ασφαλώς η κοινωνική συντηρητικοποίηση και η στροφή στην ακροδεξιά. Η συγκεκριμένη παρατήρηση δεν αφορά μόνο στην ελληνική κοινωνία, αλλά ευρύτερα στην Ευρώπη. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων, και ενίοτε και φασιστικών χώρων. Η αύξηση της εγκληματικότητας καθώς και η στροφή στην αυτοδικία είναι επίσης ενδείξεις μια κοινωνίας που σταδιακά αποσυντίθεται. Ένα καλό παράδειγμα σχετικά με αυτό, αφορά στον τρόπο με τον οποία ο σύγχρονος κινηματογράφος αποτυπώνει εμπειρίες αυτοδικίας. Φαίνεται, ο σύγχρονος άνθρωπος να γοητεύεται έστω με την φαντασιακή εκτόνωση της δικαιοσύνης που δεν αποδίδεται από τους θεσμούς. Παρακάτω, θα αναλύσουμε αυτά τα κοινωνικά σημάδια και θα προβληματιστούμε για το βάθος της κοινωνικής αποδιοργάνωσης που βιώνουμε.
Η στροφή στην ακροδεξιά ως ένδειξη κοινωνικής απογοήτευσης
Άσχετα με τους ιδεολογικούς αυτοπροσδιορισμούς, καθώς και τις διαφοροποιήσεις στις πολιτικές ταυτότητες, οι κοινωνίες θεμελιώνονται πάνω σε ένα “συμβόλαιο” το οποίο θέτει κάποιες άρρητες αλλά και ρητές συμφωνίες. Αυτές οι συμφωνίες αφορούν στην προάσπιση θεμελιωδών, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στην ισότητα και στην κοινωνική προστασία ευάλωτων ομάδων. Για παράδειγμα, η προάσπιση της ισότιμης πρόσβασης σε θεσμούς όπως ο γάμος, ή το δικαίωμα στην διεθνή προστασία κατοχυρώνονται από το Σύνταγμα καθώς και από διεθνείς συμβάσεις. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, φαίνεται βασικές έννοιες να αμφισβητούνται από χώρους οι οποίοι κερδίζουν κοινωνική απήχηση.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι εκλογές της Ουγγαρίας, Σουηδίας και Γαλλίας μετά τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο. Ειδικότερα, σημειώθηκε και στις τρεις περιπτώσεις αξιόλογη άνοδος ακροδεξιών κομμάτων. Πρόκειται για μια εικόνα που παρατηρείται στην Ευρώπη της τελευταίας δεκαετίας. Και , για να μιλήσουμε εντός πραγματικότητας, οι ιδέες που τείναμε να χαρακτηρίζουμε παραδοσιακά “αριστερές”, όπως θέσεις υπέρ κρατών πρόνοιας ή περί “αναδιανομής του πλούτου” , είναι γνωστό ότι έχουν υποχωρήσει πάνω από 30 χρόνια. Ωστόσο, είναι μια σημαντική διαφοροποίηση η εγκατάλειψη της παραδοσιακής αριστεράς, όπως τουλάχιστον την γνωρίζαμε, από την άνοδο ακροδεξιών πολιτικών και ιδεολογιών.
Χρειάζεται να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν επιδιώκουμε να σχολιάσουμε την κοινωνική συντηρητικοποίηση που παρατηρούμε, προκειμένου να μην καταλήξουμε σε κοινές συνθηματολογίες, οι οποίες ενδεχομένως να θέτουν και άδικα στο στόχαστρο τον μέσο πολίτη. Μια πρώτη ψύχραιμη εξήγηση, αφορά στην μαζική απογοήτευση των πολιτών από αθροισμένα κοινωνικά προβλήματα και χρόνια κοινωνικο-οικονομική κρίση. Από το 2009, οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν διεθνώς θεμελιώδεις κρίσεις. Από την οικονομική κρίση, μέχρι τις μεταναστευτικές εισροές καθώς και την κρίση της πανδημίας, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες δεν “πρόλαβαν” να διανύσουν περίοδο κοινωνικής γαλήνης.
Η αίσθηση απουσίας εναλλακτικών λύσεων, οδήγησε σε μια μαζική αμφισβήτηση και αγανάκτηση, η οποία ενδεχομένως να εκφράζεται σε μια ακροδεξιά στροφή. Σε συνδυασμό με τη συνεχή επιδείνωση των συνθηκών ζωής και εργασίας, ο μέσος άνθρωπος θα λέγαμε ότι είναι ένα καζάνι έτοιμο να εκραγεί. Η υποβάθμιση , επίσης, της ποιότητας της καθημερινότητας και η μη πρόσβαση σε υγιή μέσα έκφρασης και εκτόνωσης, καθιστά γοητευτικά όσα συστήματα αξιών χαρακτηρίζονται από απολυτότητα και ενίοτε ίσως και ακρότητες. Είναι επίσης γνωστή η χρησιμότητα των “αποδιοπομπαίων τράγων” στην ακίνδυνη -συστημικά- εκτόνωση του θυμού.
Πέρα από την στροφή στην ακροδεξιά, η αύξηση της εγκληματικότητας στα μεγάλα αστικά κέντρα φαίνεται να έχει μια σταθερή πορεία. Πέρα από εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, η βία ανάμεσα στους νέους αποτελεί ένα φαινόμενο των σύγχρονων κοινωνιών, το οποίο χρειάζεται μια κοινωνική εξήγηση. Ίσως και σε αυτήν την περίπτωση να μιλάμε για μια συνθήκη κοινωνικής αποσταθεροποίησης και κατάρρευσης κοινωνικών θεσμών, οι οποίοι μέχρι προσφάτως λειτουργούσαν υπέρ μις κοινωνικής συνοχής.
Η κρίση ως μήτρα αλλαγών
Παρότι οι ρήξεις στα θεμέλια των κοινωνιών οδηγούν σε κρίσεις και κοινωνικές συγκρούσεις, πολλές φορές , αποτελούν και ευκαιρία για ανάδειξη των ουσιαστικών “κενών” στους κοινωνικούς δεσμούς. Όταν οι θεσμοί μαζικά αμφισβητούνται, σημαίνει ότι είναι η ιστορική στιγμή για να αντικατασταθούν. Ωστόσο, σε περιόδους κρίσης, όταν δεν δρουν ριζοσπαστικοί χώροι οι οποίοι καθιστούν τους πολίτες τους ίδιους τους πρωταγωνιστές των κοινωνικών αλλαγών, επικρατεί ο κίνδυνος να επιβληθούν δυνάμεις οι οποίες δρούν με στόχο την κοινωνική συντήρηση και καθήλωση.