«... Όλοι γνωρίζουμε τα ονόματά τους, αλλά όχι πολλές πληροφορίες, πού πέθαναν, πού βρίσκεται το ταφικό τους αποτύπωμα, πού μεγάλωσαν, πού πήγαν σχολείο, ποια ήταν η εκκλησία τους, σε ποια κοινότητα ανήκαν. Όλοι αυτοί είναι οι άνθρωποι που λέμε, του Προεπαναστατικού Ελληνισμού, του Ελληνισμού στο νεότερο ελληνικό κράτος και οι Εθνικοί Ευεργέτες. Αυτοί αποτυπώνονται με τον βίο, τις δράσεις και το έργο τους στις σελίδες αυτού του λευκώματος».
Πού βρίσκεται ο τάφος του Ρήγα Βελεστινλή, αλλά και του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη; Που εντοπίζεται «Το τελευταίο ίχνος» του μεγάλου ζωγράφου Νικόλαου Γύζη, του ποιητή Κωστή Παλαμά και του διαπρεπούς μαθηματικού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, των εθνικών ευεργετών Ιωάννη Βαρβάκη, Ανδρέα Συγγρού, Απόστολου Αρσάκη και Γρηγόριου Μαρασλή;
Μετά τις εκδόσεις για τα Αρχαία Θέατρα, τα Αρχαία Στάδια και τα εμβληματικά σχολεία του Ελληνισμού από τα μέσα του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα -που την έφερε στις ακμάζουσες άλλοτε ελληνικές παροικίες- η φωτογράφος Μαρία Στέφωση υπογράφει το λεύκωμα «Το τελευταίο ίχνος. Τοπόσημα Ιστορίας Ελλήνων και Φιλελλήνων» (εκδόσεις Εύνοστος), μία «καινούργια ιστορική διαδρομή ανασκαφικής ανάγνωσης», όπως τη χαρακτηρίζει στο εισαγωγικό σημείωμα η κριτικός Τέχνης Κλέα Σουγιουλτζόγλου.
Μέσα από το λεύκωμα, η Στέφωση αναδεικνύει μία άλλη γεωγραφία στον πολιτιστικό χάρτη της Ευρώπης, τα κοιμητήρια - υπαίθριες γλυπτοθήκες όπου βρίσκονται τα ταφικά μνημεία επιφανών Ελλήνων και Φιλελλήνων του Προεπαναστατικού Ελληνισμού και του Ελληνισμού στο νεότερο ελληνικό κράτος -αγωνιστών, λογίων, πολιτικών, εθνικών ευεργετών.
Ανασύροντας γραπτές μαρτυρίες από αρχεία βιβλιοθηκών και εκκλησιών, η ανήσυχη φωτογράφος μελέτησε τους τόπους όπου έζησαν οι εμβληματικές αυτές προσωπικότητες, καθώς και τα κτίρια που ανήγειραν «με πρότυπο την αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική και τα επιτύμβια αρχέτυπα του Κεραμεικού», όπως επισημαίνει η Κλέα Σουγιουλτζόγλου.
Πρόκειται για έργα και συνθέσεις που δημιούργησαν Έλληνες κυρίως, γλύπτες, μεταξύ των οποίων οι Γιαννούλης Χαλεπάς, Λεωνίδας Δρόσης, Ιωάννης Κόσσος, Λάζαρος Σώχος, Γεώργιος Μπονάνος, στους οποίους γίνεται ειδική αναφορά στο τελευταίο κεφάλαιο της μνημειακής έκδοσης από τον Ηλία Β. Νομπιλάκη, καθηγητή του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής.
- Κυρία Στέφωση, πώς γεννήθηκε η ιδέα;
Μια ιδέα έρχεται σαν συνέχεια κάποιας παλαιότερης έρευνας, κάποιας άλλης ιστορικής αναζήτησης, κάτι που σε απασχολεί. Κατά την διάρκεια της έρευνας για την έκδοση της προηγούμενης έκδοσης το «Σχολείων εγκώμιον» συνάντησα τους ανθρώπους του Διαφωτισμού, τους λόγιους του 19ου αιώνα, καθώς και τους μεγάλους ευεργέτες.
Όλοι γνωρίζουμε τα ονόματά τους, αλλά όχι πολλές πληροφορίες, που πέθαναν, που βρίσκεται το ταφικό τους αποτύπωμα, που μεγάλωσαν, που πήγαν σχολείο, ποια ήταν η εκκλησία τους, σε ποια κοινότητα ανήκαν. Όλοι αυτοί είναι οι άνθρωποι που λέμε, του Προεπαναστατικού Ελληνισμού, του Ελληνισμού στο νεότερο ελληνικό κράτος και οι Εθνικοί Ευεργέτες. Αυτοί αποτυπώνονται με τον βίο, τις δράσεις και το έργο τους στις σελίδες αυτού του λευκώματος.
Και με τα Τοπόσημα Ιστορίας θέλαμε να αναδείξουμε τους τόπους που ακόμη συνομιλούν με την ιστορία μας. Αυτά τα τοπόσημα τα οποία είναι μνημεία (αρχιτεκτονικά) ή μη συνδέονται και με την εθνική ιστορία μιας περιοχής, μιας κοινότητας, ενός έθνους. Η δύναμη τους είναι μεγάλη, και εξακολουθούν να λειτουργούν ως σύμβολα μιας εποχής, μιας κοινωνίας, μιας κοινότητας.
- Πώς καταλήξατε στην επιλογή των 57 προσωπικοτήτων; Ποιο ήταν το βασικό κριτήριο;
Οι άνθρωποι αυτοί, (μαζί και με πολλούς άλλους φυσικά), θεωρούμε, ότι είναι πυλώνες του ελληνισμού από διάφορες θέσεις και σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Ένα κριτήριο ήταν να είναι γνωστό το ταφικό τους μνημείο, να γνωρίζουμε που έζησαν, τις δράσεις τους και τις ευεργεσίες τους. Και κάτι άλλο, να μιλήσουμε και για κάποιες προσωπικότητες που δεν «ακούγονται» πολύ για διάφορους λόγους, π.χ. η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, το ζεύγος Αρχιγένη, ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου, κ.α. άνθρωποι πολύ σημαντικοί για το έργο τους.
- Το ταξίδι ξεκίνησε από το Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών και συνεχίστηκε σε Αλεξάνδρεια, Κωνσταντινούπολη, Βουκουρέστι, Βιέννη, Βελιγράδι, Μόναχο, Λονδίνο, αλλά και Κέρκυρα, Σύρο, Ζάκυνθο, Ναύπλιο.
Ξεκινήσαμε φυσικά από το «εύκολο» εντός της Αθήνας, για να δούμε πως πάει, άρχισα να το σχεδιάζω να δω το αποτέλεσμα τι μας δίνει αισθητικά το υλικό, να βρεθεί η σχεδιαστική ιδέα, έκανα και κάποια δοκιμαστικά τυπώματα, και έτσι κερδίσαμε και τον χορηγό μας. Και όταν καταλήξαμε στην χρηματοδότηση των ταξιδιών, ανοιχτήκαμε στο εξωτερικό. Η έρευνα με την εμπειρία που έχω πια σε παρόμοια project πήγε κανονικά και έτσι ολοκληρώθηκε.
- Πόσα ταξίδια έγιναν συνολικά; Ποιο ήταν το πιο περιπετειώδες; Και ακόμη, ποιο από όλα τα ταξίδια σας επιφύλαξε τη μεγαλύτερη έκπληξη;
Έκανα 23 ταξίδια στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Όλα ήταν οργανωμένα καλά, ήξερα τι θέλω να βρω να φωτογραφήσω, είχαμε επικοινωνήσει από την Αθήνα με αρκετά, πάντα όμως είχα την αγωνία σε τι κατάσταση θα είναι το μνημείο ή το τοπόσημο που θέλαμε.
“Όπως εμένα με αιφνιδίασε το παρελθόν, με όλα αυτά που διάβασα, που έζησα, που συζήτησα, που ονειρεύτηκα, που ταξίδεψα, έτσι θα μπορούσε να αιφνιδιάσει τον οποιονδήποτε, βλέποντας πως έδρασαν πρόσωπα σε συγκεκριμένες χρονικές συνθήκες μέσα στην ιστορία”
Όλα είχαν το ενδιαφέρον τους, γιατί ήταν κάτι που βλέπαμε πρώτη φορά, αλλά το ταξίδι στην Αυστρία για να δούμε τον πύργο και το Μαυσωλείο των Σίνα στο Ραπολτενκίρχεν, έξω από την Βιέννη, ήταν κάτι που με συγκλόνισε. Νομίζω ότι ήμασταν οι τελευταίοι που μπήκαμε στον Πύργο τους, σε κατάσταση πιο κοντά στην εποχή των Σίνα, γιατί τώρα το κτήμα αγοράστηκε από ξένους, και θα διαρρυθμιστεί αλλιώς για να έχει άλλη χρήση.
- Ποιο από τα κοιμητήρια - υπαίθριες γλυπτοθήκες που επισκεφθήκατε σας εντυπωσίασε περισσότερο;
Το Κοιμητήριο Bellu στο Βουκουρέστι, αυτό της Βιέννης, και φυσικά το ελληνορθόδοξο κοιμητήριο της Αλεξάνδρειας, με όλα αυτά τα υπέροχα μνημεία.
- Σε ποια από τα κοιμητήρια του εξωτερικού έχουν ταφεί οι περισσότεροι εθνικοί ευεργέτες;
Νομίζω στο Σισλί στην Κωνσταντινούπολη και στην Αλεξάνδρεια.
-Στο Τελευταίο Ίχνος υπάρχουν δύο ιστορίες που συγκινούν ιδιαίτερα: Το τέλος του Ρήγα Φεραίου και η επιλογή να φωτογραφίσετε το σημείο στον Δούναβη όπου ρίχτηκε η σορός του και «οι λεπτές, ξέθωρες παντόφλες, με τις σόλες από μαροκινό δέρμα» του Λόρδου Βύρωνα.
Ναι, αυτές οι δυο ιστορίες είναι μοναδικές. Για τον Ρήγα, αφού πήγαμε στον Πύργο Νεμπόισα όπου είδαμε τα κελιά, που φυλακίστηκαν, και σήμερα έχουν διαρρυθμιστεί σε χώρο μνήμης του Ρήγα και άλλων βαλκάνιων αγωνιστών, βγήκαμε να πάμε στην κοντινή όχθη που περνάει το ποτάμι. Όλα φαίνονταν τόσο καθημερινά, τόσο ειρηνικά, αλλά αν μέσα στο κεφάλι σου έχεις την «ιστορία», τα γεγονότα που γίναν εκεί, δεν μπορείς να μην αισθανθείς διαφορετικά. Για τους Έλληνες είναι ένα σημείο συγκλονιστικό.
Οι παντόφλες του Βύρωνα αυτό το ταπεινό ίχνος από το 1824, βρισκόταν σε ένα διαμέρισμα «καθημερινό» στο Μεσολόγγι, και έφτασε να τα κρατάω στα χέρια μου, να τα φωτογραφήσω, σαν να ήταν κάτι κοινό, δεν ξέρω, εκείνη την στιγμή σκέφτεσαι τόσα πράγματα, κρατάς στα χέρια σου κάτι καθημερινό μιας μυθικής προσωπικότητας για την Ευρώπη, θα τολμούσα να πω κρατάς την «ιστορία».
- Και η εκπληκτική φωτογραφία που κοσμεί το εξώφυλλο, η λεπτομέρεια από το ταφικό μνημείο της οικογένειας Κωνσταντίνου Γ. Ζερβουδάκη, από το Ελληνορθόδοξο Κοιμητήριο Αλεξανδρείας;
Αυτή την φωτογραφία την είχα από προηγούμενο ταξίδι μου στην Αλεξάνδρεια, το μνημείο είναι συγκλονιστικό, και μόλις ήλθε η ιδέα του βιβλίου και βρήκα τον τίτλο, ήξερα ότι αυτό θα είναι το εξώφυλλο. Άλλη φωτογραφία που αγαπώ είναι το ταφικό μνημείο του Ζαρίφη και το Μαυσωλείο των Σίνα.
-Η ψηφιακή τεχνολογία και οι δυνατότητες που προσφέρει πόσο έχουν αλλάξει τον τρόπο που φωτογραφίζετε και κάνετε την επεξεργασία της εικόνας από το 1988 που ασχολείστε με τη φωτογραφία;
Πάρα πολύ έχει βοηθήσει, μόνο ένα θα πω, στα ταξίδια που έκανα πριν, γύριζα φέρνοντας πίσω π.χ. 40 καρούλια φιλμ, τα οποία περίμενα να εμφανιστούν στα εργαστήρια άλλες 4 ημέρες, χωρίς να ξέρεις τι «τράβηξες» αν είναι σωστά, αν είναι τα θέματα ακριβώς όπως θέλεις, και αυτά χωρίς δυνατότητα επιστροφής π.χ. στην Συρία, Λιβύη, Τουρκία και αλλού, πράγμα σήμερα τουλάχιστον ξέρεις τι φωτογράφησες.
“Τα αγγεία στην πλατεία Συντάγματος ήταν δώρο για να ομορφύνει την Αθήνα ο Σίμων Σίνας. Εμείς πως θα ομορφύνουμε τον τόπο μας;”
Και μετά εδώ αρχίζει η επιλογή και επεξεργασία των φωτογραφιών στον χώρο σου. Για μένα τεράστια η διαφορά.
- Όταν τα κινητά τηλέφωνα απέκτησαν κάμερες γίναμε αίφνης όλοι φωτογράφοι -και μάλιστα μανιώδεις. Όμως, τι σημαίνει, να αφηγηθείς μια ιστορία μέσα από μία φωτογραφία;
Ναι σωστά, όλοι τώρα φωτογραφίζουν, και όχι μόνο με τα κινητά τηλέφωνα. Για μένα η διαφορά είναι αν θέλεις κάτι να πεις με την φωτογραφία. Όλοι μπορούν να βρεθούν και να αποτυπώσουν τις ωραιότερες φωτογραφίες, φωτογραφίες για βραβεία, όμως η διαφορά είναι ότι ένα φωτογράφος θα κάνει ένα σύνολο εικόνων, που καταγράφει μια ιστορία ένα γεγονός ένα θέμα. Θα φτιάξει μια έκθεση, ένα βιβλίο, ένα ρεπορτάζ, αυτά δεν μπορεί να τα κάνει κάποιος που έχει απλώς μια καλή μηχανή.
-Έχετε παρουσιάσει το έργο σας σε περισσότερες από δεκαπέντε εκθέσεις. Θυμάμαι, μεταξύ άλλων, την εξαιρετική σειρά «Τα Φαγιούμ των Λουλουδιών» και κρατώ μια φράση του Μιχάλη Αναστασίου: «Η Μαρία Στέφωση λέει ότι δεν φωτογραφίζει πρόσωπα».
Έλεγα πάντα, δεν φωτογραφίζω πρόσωπα, γιατί είμαι «ντροπαλή» δεν μπορώ να «κλέψω» μια φωτογραφία στον δρόμο ας πούμε, για αυτό δεν θα μπορούσα να γίνω ποτέ ρεπόρτερ, γιατί εκεί πρέπει να είσαι λίγο «θρασύς» να σπρώξεις, να σπρωχτείς, να βγεις μπροστά από τους άλλους. Τώρα, αυτό που είπε ο Μιχάλης εννοούσε ότι φωτογράφησα τα λουλούδια ως πορτραίτα και το οποία ήταν αληθινό.
- Το Τελευταίο Ίχνος κλείνει με τον Οδυσσέα Ελύτη (και τη φωτογραφία από δύο μαρμάρινα αγγεία που βρίσκονται στις σκάλες της πλατείας Συντάγματος (τα οποία προσπερνάμε χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευση τους): «[…] Μια μέρα το παρελθόν θα μας αιφνιδιάσει με τη δύναμη της επικαιρότητας του. Δε θα’ χει αλλάξει εκείνο αλλά το μυαλό μας. Ένα ψήλωμα νοητό, που θα χρειαστεί να το ξανανεβούμε για να εκτιμήσουμε σωστά τις διαστάσεις των πραγμάτων γύρω μας […]».
Αυτό που είπε ο Ελύτης, και που το βρήκα στο βιβλίο του, «Η Μαγεία του Παπαδιαμάντη» μου φάνηκε, όταν το διάβασα, ότι μιλάει για αυτό ακριβώς που ήθελα να πω με αυτό το υλικό του βιβλίου.
Όπως εμένα με αιφνιδίασε το παρελθόν, με όλα αυτά που διάβασα, που έζησα που συζήτησα που ονειρεύτηκα, που ταξίδεψα, έτσι θα μπορούσε να αιφνιδιάσει τον οποιονδήποτε, βλέποντας πως έδρασαν πρόσωπα σε συγκεκριμένες χρονικές συνθήκες μέσα στην ιστορία.
Και αν αιφνιδιαστούμε, θα έχει αλλάξει το μυαλό μας, εμείς έχουμε ανάγκη να αλλάξουμε, να θέσουμε πάλι κάποιες αξίες στην ζωή μας, να δούμε πράγματα και καταστάσεις με νέο βλέμμα. Αλλάζει μέσα σου κάτι πολύ βαθύ, κάτι που δεν αρνείσαι καμιά τεχνολογία, κανένα νέο επίτευγμα της επιστήμης, απλά όλα αυτά, νομίζω, τίθενται στην υπηρεσία σου και όχι να σου καθορίζουν την ζωή και τις επιλογές σου.
Και επίσης, να εκτιμήσουμε πιο σωστά και νηφάλια τα πράγματα γύρω μας. Τα αγγεία στην πλατεία Συντάγματος ήταν δώρο για να ομορφύνει την Αθήνα ο Σίμων Σίνας. Εμείς πως θα ομορφύνουμε τον τόπο μας;
«Το τελευταίο ίχνος δεν είναι πια το ταφικό μνημείο, η μνήμη καταγράφεται πλέον στον σκληρό δίσκο»
Σε ερώτηση για την μακραίωνη παράδοση των ταφικών μνημείων στα κοιμητήρια - υπαίθριες γλυπτοθήκες που ως φαίνεται δεν συνεχίζεται -σε μία εποχή όπου ο θάνατος έχει περίπου εξοστρακιστεί από τον δημόσιο διάλογο (δεν μιλάμε για το τέλος, όπως δεν μιλάμε για το γήρας)-, η Κλέα Σουγιουλτζόγλου απάντησε:
«Είναι δύσκολη η ερώτηση σας μετά το μοναδικό βιωματικό ταξίδι της συνεργασίας μου με την Μαρία Στέφωση. Μετά τον ύμνο στην μυστηριακή εικόνα των κοιμητηρίων που αναδύεται μέσα από το ‘τελευταίο ίχνος’ το μοναδικό φωτογραφικό αφιέρωμα στην ταφική τέχνη, μου ζητάτε να τοποθετηθώ απέναντι στη δυσκολότερη υπαρξιακή πρόκληση της εποχής μας, που είναι η ιδέα του θανάτου, ένα από τα μεγάλα ταμπού της σύγχρονης κοινωνίας
Ζούμε σε μια εποχή απώθησης του θανάτου και άρνησης της φυσιολογικής φθοράς που οδηγεί στην τελική αμετάκλητη μετάβαση προς το επέκεινα. Ο άνθρωπος της metaverse κοσμοθεωρίας έχει εξιδανικεύσει την εικονική υπόσταση της ύπαρξης με την ηλεκτρονική ψευδαίσθηση της αιώνιας νιότης.
Όλοι οι μηχανισμοί της πλαστικής μεταμόρφωσης συνηγορούν στην διάρκεια της αναλλοίωτης ομορφιάς. Η επιθυμία της αθανασίας που σφράγισε τον 19ο αιώνα σήμερα άλλαξε μορφή διότι μέσω των social media μένει το εικονικό αποτύπωμα μιας ουτοπικής αθανασίας.
‘Το τελευταίο ίχνος’ δεν είναι πια το ταφικό μνημείο, το μαυσωλείο, η σαρκοφάγος, δεν ενδιαφέρεται ο σύγχρονος άνθρωπος για τα τοπόσημα μνήμης των κοιμητηρίων, γιατί η μνήμη καταγράφεται πλέον στον σκληρό δίσκο.
Χωρίς να το καταλάβουμε βιώνουμε το τέλος και την απώλεια σε άλλη διάσταση σαν μέρος μιας καθημερινότητας με τόσο γρήγορους ρυθμούς που μας συμπαρασύρει το ρεύμα της ηλεκτρονικής πραγματικότητας.
Ακόμα και το πένθος δεν είναι πια το ίδιο, γιατί η ζωή πρέπει και οφείλει να συνεχιστεί με την ένταση της στιγμής. Μας κυβερνά το παρόν χωρίς το μετά τη ζωή, το μετά τον θάνατο. Γιατί η generation Alpha δεν πιστεύει στην αθανασία της ψυχής. Ζώντας μακριά από τη θρησκευτική αντίληψη της ζωής, δεν ελπίζει στην ανάσταση.
Όλα αρχίζουν και τελειώνουν εδώ. Έτσι λοιπόν τα κοιμητήρια έχουν μετατραπεί σε ‘υπαίθριες γλυπτοθήκες’ αισθητικού και ιστορικού ενδιαφέροντος, μακριά από τη σκιά του θανάτου, ίσως και από τον φόβο του θανάτου.
Είναι μήπως υπέρβαση της τραγικής μοίρας του ανθρώπου ή τελικά μια νέα κοσμοθεωρία εικονικής πραγματικότητας;».