“Οι μόνοι που θα είναι πραγματικά ευτυχείς είναι αυτοί που έχουν βρει πώς να εξυπηρετήσουν”
(Albert Schweitzer).
Οι Πυρκαγιές του καλοκαιριού και οι Πλημμύρες στη Θεσσαλία πέραν των αρνητικών στοιχείων που τις ακολούθησαν ως παράγωγα φαινόμενα, προκάλεσαν και την ανάδειξη κάποιων συμπεριφορών ανθρωπιάς και κοινωνικής αλληλεγγύης είτε από οργανωμένους φορείς είτε από μεμονωμένα άτομα. Όλες αυτές οι συμπεριφορές άμεσα ή έμμεσα παραπέμπουν στο κίνημα του Εθελοντισμού, που ο ρόλος του ως προσωπικής αξίας και κοινωνικής αρετής είναι αναμφισβήτητη.
Ο Εθελοντισμός ίδιον του ανθρώπου
Όσοι προσπαθούν να ανιχνεύσουν τις θεμελιώδεις διαφορές του ανθρώπου με το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο εύκολα καταλήγουν στις ακόλουθες διαπιστώσεις: α. Ο άνθρωπος υπερτερεί των ζώων αφού διαθέτει νου, λογική και καθορίζει τη συμπεριφορά του σύμφωνα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες του, β. Διαθέτει «γλώσσα» και εννοιακή σκέψη. Σκέπτεται με λέξεις και εκφράζει τη σκέψη του με λέξεις, γ. Έχει συνείδηση της ύπαρξής του και στοχεύει στη γνώση του βαθύτερου είναι του (αυτογνωσία), δ. Μπορεί να ξεχωρίζει το δίκαιο από το άδικο, το ηθικό από το ανήθικο, το ωραίο από το άσχημο. Η ηθική και η αισθητική συνιστούν ευδιάκριτα γνωρίσματα του ανθρώπινου είδους.
Σε όλα τα παραπάνω θα μπορούσε κανείς να συνυπολογίσει την ανάγκη του ανθρώπου για αναγνώριση κι αποδοχή από τους συνανθρώπους του. Η αυτοεκτίμησή του είναι συνάρτηση της κοινωνικής επιβεβαίωσής του. Ένα άλλο στοιχείο που τον διαφοροποιεί από τα άλλα έμβια όντα είναι η δυνατότητα – ανάγκη να ερωτά, να αμφισβητεί και να οραματίζεται θέτοντας στόχους υψηλούς που όχι σπάνια υπερβαίνουν τις δυνάμεις του. Συμπληρωματικά θα μπορούσε να επισημάνει κάποιος την ανάγκη που έχει ο άνθρωπος να βρίσκει ένα νόημα ζωής και να νιώθει «κενός» όταν αυτό απουσιάζει.
Κατεξοχήν, όμως, εκείνο που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο και τον προβιβάζει στην κορυφή της θεϊκής – φυσικής δημιουργίας είναι το συνειδητό ενδιαφέρον του για το «καλό» και την ευημερία του συνανθρώπου του. Το γνώρισμα αυτό στα ζώα εκδηλώνεται μόνο από την πλευρά της μητέρας στο παιδί και συνιστά μια ενστικτώδη συμπεριφορά. Αυτό το ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο συμπυκνώνει τα δυο βασικά συστατικά της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και του πολιτισμού μας: Το έλλογο στοιχείο και την κοινωνικότητα. Βασική έκφραση αυτής της συμπύκνωσης ο εθελοντισμός.
α. Η έννοια
Ο εθελοντισμός, λοιπόν, είναι η ατομική έκφραση της ανώτερης συλλογικής συνείδησης. Είναι η πηγαία και φυσική βούληση για προσφορά του ανθρώπου προς τον άνθρωπο και την κοινωνία. Είναι η εκούσια και χωρίς υλική αμοιβή, μη κερδοσκοπική αμοιβή προσφορά έργου κοινωφελούς χαρακτήρα. Δεν αποβλέπει στην ατομική προβολή, στην επαγγελματική ανέλιξη ή κοινωνική αναγνώριση. Σηματοδοτεί τη μετάβαση από την «ελεημοσύνη» στην ανθρωπιστική δράση και στην ενεργό συμμετοχή για την ανακούφιση των συνανθρώπων αλλά και για την επίλυση διαφόρων προβλημάτων της κοινωνίας.
«Ο εθελοντισμός, επίσης, αποτελεί έκφραση των αρχών του πλουραλισμού, της συμμετοχής, της αλληλεγγύης και της επικουρικότητας. Συγκεκριμένα, ο εθελοντισμός αποτελεί μια μορφή – αυτοοργάνωσης της κοινωνίας (πλουραλισμός), που προσφέρει μια σημαντική δυνατότητα στους πολίτες να διαμορφώσουν ή να τροποποιήσουν την κοινωνική πραγματικότητα (συμμετοχή) με την αυθόρμητη και ανιδιοτελή παροχή υπηρεσιών από τις οποίες ωφελούνται άμεσα «τρίτοι» συμπολίτες τους (αλληλεγγύη), σε μια σχέση συνεργασίας και επικοινωνίας με τους δημόσιους θεσμούς (επικουρικότητα)»,(δημοσίευμα…).
Όλα αυτά τα στοιχεία του εθελοντισμού παραπέμπουν σε συναφείς έννοιες όπως «κοινωνική αλληλεγγύη», «συλλογική δράση» και «κοινωνία των πολιτών». Σε ένα άλλο επίπεδο ο εθελοντισμός εννοιολογικά θα μπορούσε να προσδιοριστεί ως μια μορφή πολιτικής δράσης.
β. Εθελοντισμός και πολιτική συμμετοχή
Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος ως το κατεξοχήν «πολιτικό ον», με την Αριστοτελική έννοια του όρου, επιβεβαιώνεται στο βαθμό που συμμετέχει ενεργά στις κοινές υποθέσεις της ομάδας – κοινότητας στην οποία ζει. Η πολιτική δράση και συμμετοχή στα κοινά αποτελούν τον πυρήνα της πολιτικής της υπόστασης. Πολιτική δράση, όμως, και συμμετοχή στα κοινά προϋποθέτουν και συνεπάγονται την υπέρβαση του Εγώ και την προσφορά του στο κοινωνικό σύνολο. Στο σημείο αυτό ακριβώς συναντάται ο εθελοντισμός με την πολιτική δράση. Γιατί ο εθελοντισμός συνιστά μια συνειδητή και ανιδιοτελή πράξη – προσφορά, που δεν αποβλέπει στην ατομική προβολή αλλά στην ευημερία του συνανθρώπου, της ομάδας και στην πρόοδο της κοινωνίας.
Από μια άλλη πλευρά η πολιτική δράση προϋποθέτει ένα υψηλό επίπεδο κοινωνικής συνείδησης και περίσσευμα αλτρουισμού. Αυτό συμβαίνει, γιατί η συμμετοχή στα κοινά στοχεύει στην προοπτική μιας καλύτερης κοινωνίας όπου το «συλλογικό καλό» αποτελεί την πρώτιστη αξία. Ο εθελοντισμός ως κίνημα και δράση χαρακτηρίζεται από το πνεύμα της ενεργητικής συμμετοχής σε πράξεις που αποβλέπουν στην επίλυση προβλημάτων που ταλανίζουν το κοινωνικό σώμα. Ως ιδέα και ως βιοθεωρία ο εθελοντισμός αποστρέφεται την παραίτηση, το φαταλισμό και την ευτυχία της «αδράνειας».
Ο εθελοντισμός και η πολιτική δράση συμπυκνώνουν στο μέγιστο δυνατό βαθμό μια ώριμη πολιτική σκέψη από την οποία απουσιάζουν οι κομματικές αγκυλώσεις, οι ιδεολογικές εξαρτήσεις και οι πολιτικές σκοπιμότητες. Γι’ αυτό και ο εθελοντισμός για πολλούς ορίζεται ως ένας ριζοσπαστικός τρόπος συμμετοχής στα κοινά που υπερβαίνει τις παραδοσιακές πολιτικές αντιλήψεις και προτείνει μια άλλη μορφή πολιτικής δράσης που θρυμματίζει τις παγωμένες πολιτικές και κομματικές μορφές οργάνωσης. Συνιστά μια sui generis μορφή ακτιβισμού που δεν ανταγωνίζεται υποχρεωτικά το κράτος αλλά ούτε και είναι υποκατάστατό του. Στοχεύει σε μια αυτόνομη συνεργασία με αυτό επιδιώκοντας την από κοινού αποτελεσματικότερη επίλυση των σύγχρονων σύνθετων κοινωνικών προβλημάτων.
«Για να κάνεις μεγάλα πράγματα, δεν είναι ανάγκη να είσαι μεγαλοφυΐα. Δεν είναι ανάγκη να είσαι πάνω από τους άλλους ανθρώπους. Πρέπει να είσαι μαζί τους»
(Μοντεσκιέ)
γ. Εθελοντισμός και κοινωνία των πολιτών
Καθίσταται, επομένως, εναργής η γειτνίαση, αν όχι η ταύτιση, του εθελοντισμού με μια προωθημένη και ρηξικέλευθη μορφή πολιτικής και κοινωνικής παρέμβασης. Αυτή τη μορφή παρέμβασης την επιβάλλουν ως αναγκαιότητα ο σύγχρονες κοινωνίες που είναι δομημένες σε ένα σύνθετο και γραφειοκρατικό πλαίσιο όπου θεσμοθετημένα και κατοχυρωμένα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα παραβιάζονται ή ατονούν. Ο εθελοντισμός, ως μια μορφή κοινωνικής και πολιτικής δράσης φιλοδοξεί να συμβάλει στην προώθηση – βάθεμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στον εκδημοκρατισμό των θεσμών, τη διαφάνεια στην πολιτική και στην προστασία των αδύναμων ομάδων από τον κρατικό αυταρχισμό.
Βέβαια ο εθελοντισμός δεν υποκαθιστά τα πολιτικά κόμματα και τα θεσμικά όργανα της πολιτικής κοινωνίας. Λειτουργεί συμπληρωματικά και καλύπτει το κενό εξουσίας και της διοίκησης. Εξάλλου ο πολίτης καθημερινά υφίσταται μια επίθεση που αμφισβητεί – ακυρώνει τα βασικά βάθρα της πολιτικής δημοκρατίας και του κοινωνικού κράτους. Παρατηρείται, δηλαδή, μια έκπτωση του πολίτη και ο μετασχηματισμός του σε έναν άνευρο ψηφοφόρο. Το δικαίωμα της ελεύθερης σκέψης αλλοιώνεται κάτω από το βάρος των αφανών μηχανισμών της παραπληροφόρησης και της απότοκης πολιτικής χειραγώγησης. Ζούμε εξάλλου στον αστερισμό της μετα-αλήθειας και των ψευδών ειδήσεων (Fake news).
Οι κοινωνικά αδύναμοι σαρώνονται από τους μηχανισμούς της αγοράς και τον πολιτικό λαϊκισμό. Η πολιτική συμμετοχή και η κοινωνική δράση εξαντλούνται στην τηλεθέαση που γεννά την παθητικότητα και την ιδιώτευση. Απέναντι σε όλα αυτά τα εκφυλιστικά συμπτώματα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής ο εθελοντισμός στοχεύει στην αφύπνιση των πολιτών και στην ενεργοποίηση των πολιτικών αντισωμάτων με στόχο το βάθεμα της δημοκρατίας και τον εξανθρωπισμό της πολιτικής που κυριαρχείται από την τεχνοκρατική λογική.
Στο σημείο αυτό ο εθελοντισμός ως ανιδιοτελής και κομματικά ανεξάρτητη πολιτική δράση γειτνιάζει και αλληλοκαλύπτεται από την «κοινωνία των πολιτών». Δεν φανατίζει, δεν πολιτικολογεί, δεν λαϊκίζει. Προτείνει και απαιτεί τη συστράτευση των πολιτών, όντας ιδεολογικά «αστράτευτος». Ο εθελοντισμός φωτίζει εκείνες τις σκιές του πολιτικού σκηνικού που δεν φωτίζουν τα φώτα των Μ.Μ.Ε. Προβάλλει την ανιδιοτέλεια σε αντίθεση με τις σκοπιμότητες της πολιτικής εξουσίας. Διδάσκει την υπέρβαση της λογικής της ιδιώτευσης και την επιστροφή στον αυθεντικό χώρο της πολιτικής.
Ο εθελοντισμός είναι η δόξα του Homo politicus ( άνθρωπος πολίτης) και το requiem του Homo idiot (άνθρωπος ιδιώτης).
«Μή βαδίζεις μπροστά μου γιατί μπορεί να μη σε ακολουθήσω. Μη βαδίζεις πίσω μου γιατί μπορεί να μη σε οδηγήσω. Βάδιζε πλάι μου και γίνε ο σύντροφός μου» (
Καμύ).