Ενώ ο Στόχος Bιώσιμης Aνάπτυξης 14 (SDG 14) προωθεί τη διατήρηση και την αειφόρο χρήση των ωκεανών, των θαλασσών και των θαλάσσιων πόρων (UN 2018), ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός (ΘΧΣ) αναδύεται παγκόσμια ως μια διαδικασία “trade-off” σε άμεση συσχέτιση με προκλήσεις όπως η υποβάθμιση της φυσικής κατάστασης του θαλάσσιου κεφαλαίου, οι απαιτήσεις για την συνεχώς αυξανόμενη εκμετάλλευση των θαλάσσιων πόρων και η εμφάνιση συγκρούσεων μεταξύ παραδοσιακών (πχ. αλιεία μικρής κλίμακας) και νέων αναδυόμενων θαλάσσιων χρήσεων.
Οι ανταγωνιστικές απαιτήσεις για την κατανομή του θαλάσσιου χώρου προκαλούν συνήθως συγκρούσεις.
Ωστόσο, μπορούν εναλλακτικά να επιδιωχθούν ευφυείς και δημιουργικές μορφές σχεδιασμού, “ειρηνική συνύπαρξη», συν-εγκατάσταση και συναρμογή χρήσεων, λαμβάνοντας βεβαίως υπόψη ότι δεν είναι όλες οι χρήσεις συμβατές μεταξύ τους και ότι από τη δυνητική συνύπαρξη παραδοσιακών δραστηριοτήτων (παράκτια αλιεία, θαλάσσιοι δρόμοι κλπ.) με νέες βιομηχανίες γαλάζιας ανάπτυξης (θαλάσσια υδατοκαλλιέργεια, θαλάσσια εξόρυξη κλπ.) μπορεί να προκύψει σημαντική πολυπλοκότητα.
Οι ενοχλητικές και δαπανηρές διαδικασίες ΘΧΣ τύπου «trade-off» μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την αποδοχή της διαδικασίας από τους εμπλεκόμενους φορείς και τη τοπική κοινωνία.
Εναλλακτική λύση αποτελούν οι αποφάσεις τύπου «win-win», αλλά αυτές σπάνια εμφανίζονται στις σύγχρονες διαδικασίες ΘΧΣ.
Προκειμένου λοιπόν να μειωθούν οι συγκρούσεις και οι σωρευτικές επιπτώσεις και να ευνοηθούν τέτοιες εναλλακτικές λύσεις, είναι απαραίτητο να προωθηθούν ολοκληρωμένες και συνεκτικές προσεγγίσεις σχεδιασμού και νέα εργαλεία διακυβέρνησης, διαχείρισης, παρακολούθησης και αξιολόγησης των σχεδίων.
Αυτό φυσικά έρχεται σε αντίθεση με τις τομεακές λογικές που βλέπουμε να επικρατούν στην Ελλάδα.
Η έννοια των «πολλαπλών χρήσεων» (Multi-use)1 μπορεί να ενσωματωθεί αποτελεσματικά στον ΘΧΣ και σημαντικά οφέλη μπορούν να προκύψουν στην πράξη, ειδικά σε περιοχές που είναι ευαίσθητες (απομακρυσμένες, πολυνησιωτικές ή μικρο-νησιωτικές) ή χαρακτηρίζονται από μεγάλη πυκνότητα θαλάσσιων δραστηριοτήτων είτε παραδοσιακών όπως αλιεία, ναυτιλία, τουρισμός είτε νέων όπως υδατοκαλλιέργεια, αιολικά πάρκα, αλλά και υποθαλάσσια πολιτιστική κληρονομιά.
Η ιδέα συναντάται σε διάφορες μορφές, με τις κυριότερες να είναι οι πλατφόρμες πολλαπλών χρήσεων (MUP) και η πολλαπλή χρήση του χώρου (MUS) με συμπληρωματικά αποτελέσματα, αμοιβαία οφέλη και πλεόνασμα, χωρίς όμως κοινή υποδομή.
Ένας θαλάσσιος σχεδιασμός πολλαπλών χρήσεων (MU MSP) μπορεί να αποτελέσει βασικό όχημα για συνεκτικό σχεδιασμό. Μια τέτοια προσέγγιση μπορεί να καθοδηγήσει τις εκτιμήσεις βιωσιμότητας (sustainability assessment, τρίτη γενιά μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων), μέσω δεικτών, την παρακολούθηση και αξιολόγηση των θαλάσσιων χωροταξικών σχεδίων που είναι δύο από τις σημαντικότερες φάσεις του ΘΧΣ.
Παρότι η Οδηγία για το θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό (ΕΚ, 2014) ενθαρρύνει τις «πολλαπλές χρήσεις» εντός των εθνικών πολιτικών και νομοθεσιών, οι ρυθμίσεις σε εθνικό επίπεδο στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη λεκάνη της Μεσογείου, είναι ανεπαρκείς, με ορισμένες εξαιρέσεις και οι χωροτάκτες σπάνια θεωρούν αυτή την παράμετρο ως υποχρεωτική κατά την εκπόνηση των Θαλάσσιων Χωροταξικών Σχεδίων.
Οι πολλαπλές χρήσεις, στοιχείο καινοτομίας στην διαδικασία ΘΧΣ, εφαρμόζονται ολοένα και περισσότερο στη Βόρειο Θάλασσα ή στον Ατλαντικό αλλά και στην Μεσόγειο που παρά την πανδημική κρίση συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από το περίφημο “Blue Gold Rush” (WWF, 2015).
Υπόδειγμα αποτελεί η ολλανδική προσέγγιση ΘΧΣ που αναθεωρήθηκε (IDON 2011) έτσι ώστε να περιλαμβάνει πολλαπλές χρήσεις στην ίδια θαλάσσια περιοχή (υδάτινη στήλη).
Στη δε Βόρειο Θάλασσα, η «ζωνοποίηση» προκρίνεται μόνο εφόσον εξαντληθούν οι δυνατότητες πολλαπλής χρήσης.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η ”συν-εγκατάσταση″ (co-location) θεωρείται ως ένα πλεονεκτικό εργαλείο για την αντιμετώπιση των χωρικών συγκρούσεων στα θαλάσσια και παράκτια ύδατα (MMO, 2014) όπου άλλωστε η «εκτίμηση βιωσιμότητας» είναι υποχρεωτική!
Τα συστήματα συν-εγκατάστασης εξειδικεύονται τοπικά, για δε την επιτυχία τους προϋπόθεση θεωρείται η «προσαρμοστική διαχείριση» και η υλοποίηση πιλοτικών έργων με συνεχή παρακολούθηση για να διαφανεί εάν αυτά είναι εφικτά και λειτουργικά.
Πολλές μπορούν να είναι οι μορφές πολλαπλών χρήσεων, «πολυλειτουργική χρήση-χρήση πολλαπλού σκοπού», «συμβιωτική χρήση» ή «διαδοχική χρήση/επανάχρηση».
Η τυπολογία αυτή αναδεικνύει το τεράστιο δυναμικό των ”πολλαπλών χρήσεων” και την ικανότητά τους να προσαρμόζονται με δημιουργικό τρόπο, σε ποικίλες συνθήκες στις θάλασσες και τις παράκτιες περιοχές.
Αναφερόμενοι τώρα στα «καθ’ημάς», είναι μάλλον προφανές ότι όλα τα παραπάνω θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη στην Εθνική Χωρική Στρατηγική για τον θαλάσσιο χώρο που προβλέπεται θεσμικά2 και που φαίνεται να τίθεται πλέον «επί τάπητος».
Εφόσον μάλιστα τα θαλάσσια χωροταξικά σχέδια αντιστοιχούν στο περιφερειακό επίπεδο σχεδιασμού δηλαδή αναφέρονται σε θαλάσσιες και παράκτιες χωρικές ενότητες, υποπεριφερειακού, περιφερειακού ή διαπεριφερειακού επιπέδου, πρέπει έγκαιρα να ανοίξει ένας ουσιαστικός διάλογος με την συμμετοχή των Περιφερειών και Δήμων της χώρας.
Ένα κρίσιμο ζήτημα είναι επίσης ότι οι θαλάσσιες βιομηχανίες και επιχειρήσεις και τα αντίστοιχα όργανα εκπροσώπησής τους (ΣΕΒ, ΣΕΤΕ, ΕΛΕΤΑΕΝ…) θα πρέπει να ενημερώνονται για το πραγματικό νόημα των συγκρούσεων, τις πιθανές μορφές συντονισμού και τις αντίστοιχες καλές πρακτικές. Είναι αλήθεια ότι κάθε θαλάσσια βιομηχανία έχει τη δική της εκτίμηση για την κατανομή του χώρου.
Έτσι, με πρωτοβουλία των αρμόδιων αρχών που συντονίζουν τον ΘΧΣ (εν προκειμένω το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας), πρέπει να δημιουργηθούν δίαυλοι μεταξύ τους για να επιτευχθεί υψηλή παραγωγικότητα χωρίς να διακυβεύονται οι κοινωνικοί, περιβαλλοντικοί και πολιτιστικοί στόχοι όπως εκφράζονται από τους διάφορους εμπλεκόμενους και τις τοπικές κοινωνίες.
Για την αντιμετώπιση των σύγχρονων προκλήσεων στις θαλάσσιες περιοχές, ο ΘΧΣ πρέπει να ασχοληθεί με τις διαδικασίες επικοινωνίας που συνδέουν διαφορετικά είδη πληροφοριών και προάγουν το διάλογο και την κοινή κατανόηση μεταξύ κοινωνικών ομάδων και χωρικών κλιμάκων, ιδιαίτερα σε περιόδους πολυπλοκότητας και αβεβαιότητας.
Είναι, τέλος, επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι η «ζωνοποίηση» και αποκλειστική χρήση της θάλασσας που συχνά απαιτείται από ορισμένες ανταγωνιστικές εκτατικές δραστηριότητες όπως η ιχθυοκαλλιέργεια, αποτελεί παράδειγμα αρνητικού συντονισμού δεδομένου ότι προάγει την περιχαράκωση, τη δημιουργία ορίων και την αποτροπή αλληλεπίδρασης μεταξύ δραστηριοτήτων.
Σε αντίθεση με αυτό τον άκαμπτο συντονισμό, μπορεί να υπάρξει ένας ήπιος και θετικός συντονισμός που θα προάγει την αμοιβαία κατανόηση και εμπιστοσύνη μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών, πιο φιλόδοξες προσδοκίες και ικανότητα να δομηθούν από κοινού νέες και καινοτόμες λύσεις.
Οι πολλαπλές χρήσεις στον ΘΧΣ μπορούν να ευνοήσουν αυτή τη θετική νοοτροπία συντονισμού.
1 Σχετική ήταν η πρόσφατη (10.5.2021) εκδήλωση της European MSP Platform για τις πολλαπλές χρήσεις στην λεκάνη τις Μεσογείου και με συγκεκριμένες μελέτες περιπτώσεων, με ιδιαίτερη έμφαση στην Ελλάδα, βλ. και https://www.msp-platform.eu/events/multi-use-med
2 από το νόμο 4546/2018 και τον τροποποιητικό 4759/2020 για τον ΘΧΣ στην Ελλάδα.