Η αρχαία ελληνική τραγωδία, ένα μοναδικό φαινόμενο στην παγκόσμια λογοτεχνία, μας προσφέρει μια διεισδυτική ματιά στην ανθρώπινη φύση και τις αιώνιες μάχες της. Μέσα από τα δραματοποιημένα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων τραγωδών αναδεικνύονται θεμελιώδεις έννοιες, όπως η ύβρις, η νέμεσις και η κάθαρση.
Η ύβρις, η υπερβολική περηφάνια και αλαζονεία που οδηγεί στην παραβίαση των θεϊκών και ανθρώπινων νόμων, αποτελεί συχνά την αφετηρία της τραγωδίας. Η νέμεσις, η αναπόφευκτη τιμωρία για την ύβρη, αποτελεί την ισορροπία του κόσμου και την υπενθύμιση της ανθρώπινης φθαρτότητας.
Η σύγχρονη εποχή, με την έμφασή της στην ατομικότητα και τον υλισμό, φιλτραρισμένα μέσα από το διαστρεβλωτικό και εμμονικό πια πρίσμα της εικόνας, ευνοεί τον ναρκισσισμό και την αλαζονεία και γενικά αμετροεπείς συμπεριφορές που φτάνουν στην ύβρη.
Η περίπτωση της Μαρίνας Σάττι, όπως ξεδιπλώθηκε με τη συμμετοχή της στη Eurovision, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σύγχρονης ύβρεως. Η συμπεριφορά της προ, κατά τη διάρκεια και κυρίως μετά τη συμμετοχή της στην Eurovision χαρακτηρίστηκε από υπερβολική περηφάνια, αλαζονεία και αυθάδεια, αλλά και εμπαιγμό της μέσης νοημοσύνης (από το δήθεν απολογητικό βίντεο), υπερβαίνοντας τα όρια του ανατεθέντος ρόλου της, της θέσης της και της εκπροσωπευτικής της ιδιότητας.
Μια στάση που στηλιτεύτηκε από πολλούς και προκάλεσε κοινωνικές αντιδράσεις, η οποία ωστόσο δεν είχε τις ανάλογες προσωπικές για εκείνη συνέπειες, με την επιστροφή της στην Ελλάδα. Αντ’ αυτού ανταμείφτηκε κιόλας από την εγχώρια αγορά, εν είδει επιβράβευσης! Και δη μέσα από την άκρως αντιφατική συμμετοχή της σε μια αρχαία ελληνική τραγωδία, που καταλήγει να αυτοκυρώνεται, διδάσκοντας άλλα και κάνοντας άλλα.
Γιατί, αν η ουσία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας ως έργου είναι να επισημαίνει την προαιώνια νέμεση και κάθαρση, πώς μπορεί ποτέ αυτή να διατηρείται όταν εντέλει ανταμείβει τη σύγχρονη ύβρη; (Αυτό δεν σημαίνει ότι ψάχνουμε το ενάρετο σε όλους τους συμμετέχοντες. Γιατί δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε, έτσι κι αλλιώς. Μπορούμε όμως να αναγνωρίσουμε την ύβρη όταν τη βλέπουμε, και εν προκειμένω, την είχαμε δει, και μάλιστα πολύ πρόσφατα!...)
Η απουσία της «νέμεσης» στην περίπτωση της Σάττι υπογραμμίζει την απουσία αντικειμενικής αξιολόγησης στην κοινωνία μας. Αλλά και τη γενικότερη υποκρισία γύρω από τη σημασία του χαρακτήρα και τη συμπεριφορά. Πόσο μάλλον, σε μια εποχή που η αξιολόγηση αυτών των στοιχείων καθίσταται καθοριστικής σημασίας για το μέλλον ενός προβεβλημένου ατόμου, όπως έχουμε δει να συμβαίνει με διάφορα διάσημα πρόσωπα στην Αμερική, τα τελευταία χρόνια.
Η ανεκτικότητα σε συμπεριφορές που παραβιάζουν στοιχειώδεις συμπεριφορικές αρχές δημιουργεί ένα κλίμα όπου ευδοκιμεί η αγένεια, η αλαζονεία και ο παρτακισμός, καλλιεργώντας συμπεριφορές εκτσογλανισμού. Κάτι που το έχουμε δει να συμβαίνει σε όλες τις εκφάνσεις του, ειδικά την τελευταία δεκαετία, και δη στην πολιτική σκηνή. Η έλλειψη συνεπειών για τις πράξεις μας υπονομεύει την ανάγκη για αυτοκριτική και βελτίωση.
Ακούγοντας πια όμως κανείς για «ηθική», αναλόγως και την ηλικία του, μπερδεύει τη σημασία της λέξης, εξαιτίας της κατάχρησης και της διαστρέβλωσης που έχει υποστεί ο όρος στα διάφορα στάδια εξέλιξης της ανθρωπότητας. Και όμως η ηθική δεν έχει να κάνει με τα δόγματα και τις εμμονές τους. Ούτε με τη διάπλαση ενός χαρακτήρα κατά το δοκούν. Η ηθική έχει να κάνει με τις αρχές και τις αξίες μας απέναντι στον εαυτό μας και απέναντι στην κοινωνία. Όπως αυτές τοποθετούνται με βάση την ελεύθερη αντίληψή μας για τον κόσμο και τον σεβασμό μας σε ό,τι συνιστά μια αξία με βαρύτητα.
Ο Σωκράτης δεν ήπιε το κώνειο για να μην τον πουν «ανήθικο». Επέλεξε να πεθάνει για να μην διασαλεύσει την υπακοή στο νόμο, την οποία θεωρούσε θεμελιώδη για την κοινωνική τάξη και τη δικαιοσύνη. Ήταν μια ηθική/πολιτική επιλογή.
Από αυτό το πρότυπο ηθικής που θυσιάζεται για τις αξίες του, στο σημερινό, σοσιαλμιντιακό, που θυσιάζει τις αξίες του, η διαφορά ήθους είναι χαώδης. Ο Σωκράτης, με την αποδοχή της ποινής του θανάτου που του επιβλήθηκε από το δικαστήριο της αρχαίας Αθήνας, επέλεξε να διατηρήσει την ηθική του ακεραιότητα. Τα σύγχρονα πρότυπα, αντιθέτως, επιδιώκουν τη φήμη και την αναγνώριση, με κάθε τρόπο, θυσιάζοντας εύκολα την ιδιωτικότητα και τις όποιες αρχές τους.
Η αρχαία ελληνική τραγωδία όχι μόνο παραμένει επίκαιρη, αλλά μας προσφέρει ένα ανεκτίμητο «μέσο» για να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο που μας περιβάλλει. Η μελέτη των τραγωδιών μάς επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τα ανθρώπινα πάθη και τις αδυναμίες μας, αλλά και να αναζητήσουμε τρόπους –μέσα από τη λογική και την επιχειρηματολογία- για να υπερβούμε τα όριά μας και να ζήσουμε μια ζωή, αναβαθμισμένη αξιακά.
Και μόνο η παρακολούθηση μιας αρχαίας ελληνικής τραγωδίας είναι ικανή να μας προκαλέσει μια αυτόματη πολιτισμική αναβάθμιση και μια μοναδική –για όλους εμάς τους τυχερούς ως ομιλούντες την ελληνική γλώσσα- διασύνδεση με πανανθρώπινες και προαιώνιες έννοιες, όπως η λογική, η δικαιοσύνη, το καθήκον, η τιμωρία, η μοίρα, η ελεύθερη βούληση και η κάθαρση! Να αναλογιστούμε εκ βάθους τη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης και τις σχέσεις του ανθρώπου με τον εαυτό του, τους άλλους και το θείο. (Πόσες συνεδρίες θα χρειάζονταν άραγε γι’ αυτό;!)
Συμπερασματικά, η αρχαία ελληνική τραγωδία μας υπενθυμίζει ότι η ύβρις και η νέμεσις είναι δύο αλληλένδετες έννοιες που διαμορφώνουν τη «μοίρα» του ανθρώπου και την ιστορία της ανθρωπότητας. Η σύγχρονη εποχή, με την έμφασή της στην ατομικότητα και τον υλισμό, αλλά και τη θεοποίηση της εικόνας, φαίνεται να έχει ξεχάσει τα σημαντικά μαθήματα που μας προσφέρουν οι αρχαίοι τραγικοί. Είναι καιρός να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες μας και να αναζητήσουμε μια πιο ηθική και δίκαιη κοινωνία.
Είναι καιρός να ξαναγίνει μοίρα του ανθρώπου ο χαρακτήρας του, κατά τη φράση του Ηράκλειτου «Ήθος ανθρώπω δαίμων».
Καθολικά και επί της ουσίας, με κρίση, ενσυναίσθηση και λογική, και όχι επιλεκτικά, ως αμερικανομιμητισμός ή τάση της εποχής, μόνον σε ό,τι παρασύρεται αναπόφευκτα από το ρεύμα της εποχής, κάνοντας σε όλα τα άλλα τα «στραβά μάτια».