Η σύντροφος του πρώην πρωθυπουργού είχε πει κάποτε σε συνέντευξή της: «Πήραμε την κυβέρνηση αλλά όχι την εξουσία». Η φράση σχολιάστηκε τότε πολύ. Οι διάφορες επικριτικές αποτιμήσεις συνέκλιναν σε μια διαπίστωση την οποία εδώ διατυπώνω με δικά μου λόγια: Όσοι ενστερνίζονται αυτή την δήλωση δείχνουν πώς εννοούν την εξουσία.
Πράγματι, αυτή που την ξεστόμισε δεν υποψιάστηκε ότι ”καρφώνει” στην κοινή γνώμη μια μεγάλη μερίδα της Αριστεράς. Όχι όλης: υπάρχει πατριωτική Αριστερά, δημοκρατική Αριστερά, ίσως και άλλες μορφές. Εδώ αυτοαποκαλύφθηκε η απολυταρχική Αριστερά, αυτή που δεν πιστεύει στη δημοκρατία, που θεωρεί τους θεσμούς ένα ενοχλητικό εμπόδιο στα σχέδιά της. Το να έχεις την εξουσία, κατ’ αυτήν, σημαίνει να ελέγχεις κάθε τομέα της δημόσιας ζωής ώστε να ευθυγραμμίζεται με τις επιδιώξεις σου.
Θα μπορούσε αυτή η δήλωση να ειπωθεί από έναν δεξιό, ή τουλάχιστον να τη σκεφθεί; Οπωσδήποτε, μόνο που σε αυτή την περίπτωση θα είχε ατομικό αντίκρισμα. Η Δεξιά πάντοτε περιείχε στους κόλπους της και πολιτικούς με ναρκισσιστικές και απολυταρχικές τάσεις, αλλά αυτά τα γνωρίσματα τούς χαρακτήριζαν ως άτομα. Η καίρια διαφορά με τους συγκεκριμένους αριστερούς είναι ότι οι πρώτοι εκφράζουν ατομική παθολογία της εξουσίας, ενώ ετούτοι ένα συλλογικό όραμα.
Ποια είναι η κατ’ εξοχήν διαφορά μεταξύ της γνήσια δημοκρατικής εποικοδομητικής εξουσίας, από τη μια, και της απολυταρχικής εξουσίας η οποία απλώς ξεπλένεται μέσα από νόμιμες δημοκρατικές διαδικασίες, από την άλλη; Θα επιχειρήσω μια ψυχολογική χαρτογράφηση. Η υγιής χαρακτηρίζεται από την ευθύνη. Η νοσηρή από την απόλαυση.
Η πρώτη διαπνέεται από το δέος της εξουσιοδότησης το οποίο κρατάει τον ηγέτη ταπεινό. Τον παρακινεί να λαμβάνει υπόψη τις επόμενες γενιές στις αποφάσεις του. Τον ενθαρρύνει να δυσαρεστήσει φίλους, προσωπικούς και κομματικούς, προκειμένου να επιτύχει τους στόχους που θα ωφελήσουν την χώρα.
Αντίθετα, η δεύτερη επικεντρώνεται στην ευχαρίστηση του να ξεχωρίζει ο ηγέτης από τους πολλούς. Θεωρώ πολύ πιθανό κάποιοι να αποφασίζουν να πολιτευθούν στη χώρα μας ακριβώς για να υψωθούν πάνω από τους άλλους, για να μην ισχύουν οι νόμοι και οι περιορισμοί γι’ αυτούς. Ο εν λόγω ναρκισσισμός, είτε προϋπάρχει εξ αρχής, είτε δημιουργείται καθ’ οδόν εξαιτίας των (ελληνικών) προνομίων των πολιτικών. Οι προϋποθέσεις της διαφθοράς και της πολιτικής οκνηρίας ξεκινούν από την πρώτη στιγμή, όταν μετά την ορκωμοσία των νέων υπουργών το πολυτελές αυτοκίνητο θα τους παραλάβει για να τους πάει στο υπουργείο τους.
Γράφω ελληνικών προνομίων επειδή εμείς εδώ, στη χώρα του μέτρου υποτίθεται, απέχουμε έτη φωτός από εκείνες στις οποίες ο πολιτικός κινείται με ποδήλατο ή με τα μέσα συγκοινωνίας, ψωνίζει στα μαγαζιά χωρίς να τον συνοδεύουν κάμερες και μπαίνει στην ουρά του ταμείου, πληρώνει το πρόστιμο όταν παραβιάζει κανόνες οδικής κυκλοφορίας κ.ο.κ.
Έχω προσωπική πείρα από πολιτικούς οι οποίοι κάποιους μήνες πριν από εκλογές τρέχουν να εμφανισθούν σε ναούς που πανηγυρίζουν, ενώ τον υπόλοιπο καιρό είναι απόντες. Έχω δει με τα μάτια μου πολιτικούς οι οποίοι, στα εγκαίνια ενός ναού ή κοινωφελούς έργου, συνωστίζονται στην μπροστινή σειρά για την αναμνηστική φωτογραφία, εκτοπίζοντας τους πραγματικούς πρωτεργάτες, κάποιους ανώνυμους ανθρώπους.
Η διαφορά των δύο τύπων εξουσίας είναι ανάλογη με την διαφορά δύο μαθητών οι οποίοι θέλουν να εισαχθούν σε στρατιωτική σχολή. Ο ένας, όμως, έχει ως κίνητρο την αγάπη προς την πατρίδα του, ενώ ο άλλος την απόλαυση να δίνει διαταγές και να τον υπακούν. Τραγική είναι η περίπτωση του πολιτικού που ξεκίνησε με καλές προϋποθέσεις και με τον καιρό μεταπήδησε στην άλλη κατηγορία…
Αν θα ήθελε κάποιος να διαβάσει μια μικρή πραγματεία για το πώς μεταφράζεται στην πράξη η εξουσία της ευθύνης, θα του συνιστούσα το βιβλίο «Ο Ηγεμών», από τις εκδόσεις Αρμός. Εκεί ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος συμβουλεύει τον βασιλιά των Βουλγάρων Βόριδα, μετά τον εκχριστιανισμό του Μιχαήλ, πώς να πολιτεύεται. Το περιεχόμενο των νουθεσιών περιέχει ό,τι καλύτερο από τον «Παραινετικό» λόγο του Ισοκράτη, διανθισμένο με το Χριστιανικό ήθος.
Χρειάζεται να σημειώσουμε εδώ πως οι συμβουλές αυτές ήταν απαραίτητες ακόμη και στην προνεωτερική κοινωνία, όπου κυβερνούσε ισόβια ο ένας και δεν τον δέσμευε Σύνταγμα. Μπορούμε να φαντασθούμε, κατά συνέπεια, πόσο επιτακτική είναι η ανάγκη για εξουσία της ευθύνης σε μια εποχή σαν την δική μας, όπου ο ηγέτης είναι αιρετός και προσωρινός, ενώ επιπλέον έχει ψυχολογικά κατακτηθεί ευρέως από τους πολίτες η ανάγκη για συναίνεση.
Στη δημοκρατία η εξουσία είναι δοτή και γι’ αυτό ανακλητέα. Δεν πηγάζει από κάποιο αυτόνομο εσωτερικό δικαίωμα του πολιτικού, από την ″φυσική” του αξία. Η εξουσία της απόλαυσης έγκειται σε αυτό ακριβώς: ασκεί πειρατεία στην λαϊκή βούληση επιβάλλοντας μια παρανάγνωσή της. Καλεί τους πάντες να πιστέψουν ότι χρωστούσαν την εκλογή στο συγκεκριμένο πολιτικό. Η ανάθεση έργου, έτσι, μετατρέπεται σε φαντασιακή ανακατασκευή της εικόνας εαυτού. Υπό τέτοιες συνθήκες δεν υπάρχει κανένα περιθώριο για συναίνεση, αφού οι πολιτικοί αντίπαλοι είναι κατά την ”φύση” τους κατώτεροι.
Στον βαθμό που ενδίδει κανείς στην εξουσία της απόλαυσης αρχίζει να απομονώνεται. Το γνωστό φαινόμενο της βαθμιαίας αποξένωσης του ηγέτη από τον λαό πηγάζει από αυτό ακριβώς το βίωμα ανωτερότητας. Ενώ η εξουσία της ευθύνης κρατά συνεχή επαφή με τον λαό για να διαπιστώνει αν ανταποκρίνεται στην εντολή που αυτός τής έδωσε, η εξουσία της απόλαυσης απομακρύνεται από οτιδήποτε θα έκανε την φαντασίωση της ανωτερότητας να ξεθωριάσει. Γι’ αυτό είναι επικίνδυνο να συνδιαλέγεται με τους πολίτες και προτιμά την συναναστροφή μόνο με όσους επιβεβαιώνουν την ”φυσική” υπεροχή του αρχηγού.
Προφανώς οι αντιστάσεις στην αλλοίωση είναι πάντα ατομικές. Αλλά διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και η κουλτούρα, τα αυτονόητα του πολιτισμικού κλίματος. Εδώ χρειάζεται την μεγάλη αλλαγή η Ελλάδα.