Ο καπνός από την υψικάμινο της Ελευσίνας και τους κλιβάνους που στήθηκαν στην υπόλοιπη Ελλάδα για να κάψουν τους φακέλους κοινωνικών φρονημάτων, τα «αρχεία του μίσους», όπως πολλοί τους χαρακτήρισαν, μπορεί πλέον να έχει ξεθυμάνει, τριάντα όμως χρόνια μετά, η συζήτηση για το γεγονός που καθόρισε την μεταπολεμική Ελλάδα, παραμένει ακόμα επίκαιρη.
Το 1989 έγιναν στάχτη περισσότερα από 17 εκατομμύρια έγγραφα, στα οποία καταγράφονταν οι ζωές των «στιγματισμένων», εκείνων που πλήρωσαν με χίλιους τρόπους την εμπλοκή τους στην πολιτική. Άλλοι περίπου 2.000 φάκελοι διασώθηκαν.
Οι περισσότεροι από εμάς μεγαλώσαμε ακούγοντας ιστορίες. Ιστορίες για ανθρώπους που «φίλησαν κατουρημένες ποδιές για να ορθοποδήσουν, να μείνουν στις δουλειές τους, να επιβιώσουν» και να βγάλουν από πάνω τους το στίγμα που καθιστούσε τον φόβο, δεύτερο τους εαυτό. Τι σημαίνει άραγε, σήμερα, για έναν νέο άνθρωπο η φράση “σε έχω φακελωμένο” ή αλλιώς πώς μπορεί να κατανοήσει τον τρόμο που σήμαινε, περισσότερο από πενήντα χρόνια, για την ελληνική κοινωνία το να έχει κάποιος “φάκελο” στην Ασφάλεια;
Στα ερωτήματα αυτά και σε δεκάδες άλλα, καλείται να απαντήσει και μέσω του βιβλίου του «Ανεπιθύμητο Παρελθόν, Οι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων στον 20ο αιώνα και η καταστροφή τους» ο ιστορικός και επίκουρος καθηγητής στο ΕΚΠΑ, κ. Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ο οποίος παραχώρησε συνέντευξη σχετικά με το θέμα στη HuffPost. O ίδιος μιλά για το μέλλον των περίπου 2.000 φακέλων που διασώθηκαν, για τους πραγματικούς λόγους της καταστροφής, για το συναίσθημα του φόβου που βίωναν ακόμα και οι άνθρωποι που συμπλήρωναν τους φακέλους, για τους στόχους της νέας ιστορικής έρευνας. Διαβάστε τις απαντήσεις που μας έδωσε.
-Κ. Καραμανωλάκη, φέτος συμπληρώθηκαν τριάντα χρόνια από τον Αύγουστο του 1989 και το κάψιμο των φακέλων κοινωνικών φρονημάτων. Πόσο επίκαιρη παραμένει στις μέρες μας μια συζήτηση σχετικά με την καταστροφή τους;
Κατά τη γνώμη μου είναι απόλυτα επίκαιρη. Όχι μόνο γιατί με αφορμή την επέτειο, διεθνώς, υπάρχει μεγάλη συζήτηση για τις εμπειρίες μιας χρονιάς που κυριολεκτικά άλλαξε τον κόσμο, ούτε γιατί τα τελευταία δύο-τρία χρόνια το άνοιγμα όσων φακέλων σώθηκαν αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για αυτούς. Αλλά και γιατί η σημερινή διερώτηση για την κρίση και για τον τρόπο που η ελληνική κοινωνία εξελίχθηκε από τη χούντα και μετά συνδέεται άμεσα με τη διαχείριση των τραυματικών στιγμών του 20ού αιώνα, με κυρίαρχο τον εμφύλιο πόλεμο, και βέβαια με την αντιμετώπιση των σκοτεινών υλικών κληρονομιών τους, όπως ήταν οι φάκελοι.
-Στο «Ανεπιθύμητο Παρελθόν» διαγράφεται θα έλεγε κανείς ξεκάθαρα η άποψή σας για την ελλιπή αρχειακή συνείδηση με την οποία έγινε την πυρπόληση των φακέλων. Αν η αντίληψη του κράτους σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα ήταν διαφορετική, οι φάκελοι θα μπορούσαν να έχουν διασωθεί; Σήμερα υπάρχει η σχετική οργάνωση που κρίνεται απαραίτητη -σε κρατικό επίπεδο- για τη σωστή διαχείριση των 2.000 περίπου φακέλων που δεν καταστράφηκαν;
Το κύριο επιχείρημά μου στο βιβλίο είναι ότι το πρόβλημα δεν ήταν η αντίληψη του κράτους, καλύτερα δεν ήταν μόνο η αντίληψη του κράτους. Ηταν η αντίληψη της ελληνικής κοινωνίας, μιας κοινωνίας που πέρα από όλα τα άλλα, δεν κατανόησε ποτέ τη σημασία των ιστορικών τεκμηρίων για την συγκρότηση της ίδιας της ιστορίας της. Ξέρετε μοιάζει, συχνά να βυθιζόμαστε σε μια ατέλειωτη ρητορεία για τη σημασία του παρελθόντος μας και άλλα τέτοια, την ώρα που δεν μας ενδιαφέρει πραγματικά να διασώσουμε τις πηγές που θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στην νηφάλια και τεκμηριωμένη προσέγγισή του.
Η κατανόηση των ιστορικών διαδρομών της ελληνικής κοινωνίας δεν είναι μια εύκολη υπόθεση, όπως και για καμιά άλλη κοινωνία. Όσον αφορά την υπόθεση των 2.000 περίπου φακέλων που σώθηκαν, από τη μια θα πρέπει να χαιρετήσουμε το «άνοιγμά» τους, τη δυνατότητα πλέον πρόσβασης στο περιεχόμενό τους. Από την άλλη, δεν έχει ακόμη οριστεί το αρχειακό πλαίσιο εντός του οποίου θα γίνεται η χρήση τους. Ποιός είναι ο φορέας που τους διαχειρίζεται, με ποιά εχέγγυα, ποιό είναι το θεσμικό πλαίσιο που θα εγγυάται την ελεύθερη πρόσβασή τους και στο μέλλον. Δεν είναι διόλου τεχνικά ζητήματα αφορούν τη δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης και σωστής αξιοποίησης των τεκμηρίων, τη δημιουργία ενός σταθερού πλαισίου που δεν θα εξαρτάται από την αλλαγή κάθε κυβέρνησης.
-Στο βιβλίο σας θέτετε το θέμα διάθεσης στο κοινό των αρχείων της αστυνομίας και της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών ώστε να ανοίξει ο δρόμος στην ιστορική έρευνα εκ νέου. Αν δεν κάνω λάθος και σε πολιτικό επίπεδο έχουν γίνει κάποια βήματα γι’ αυτό όταν το 2015 ο τότε Υπουργός Προστασίας του Πολίτη, κ. Νίκος Τόσκας παρέδωσε σχέδιο κοινής υπουργικής απόφασης για την άρση του απορρήτου και το δικαίωμα πρόσβασης στους φακέλους πολιτικών φρονημάτων. Από την τότε ΚΥΑ δεν άρθηκαν οι φραγμοί στην ιστορική έρευνα;
Το 2015 η πράξη του Νίκου Τόσκα ήταν γενναία. Αφορούσε, όμως, μόνο ένα μέρος, το πιο γνωστό και συζητημένο, αυτού που ονόμασα προηγουμένως σκοτεινές υλικές κληρονομιές του 20ού αιώνα. Αφορούσε 2.200 περίπου φακέλους που διασώθηκαν από τους 17.500.000 που καταστράφηκαν στην πυρά. Είναι η κορυφή του παγόβουνου. Ακόμη και σήμερα ένα μεγάλο μέρος του αρχείου της Αστυνομίας παραμένει κλειστό, παρά τις προσπάθειες που έγιναν στο παρελθόν για τη διάθεσή του στην έρευνα.
Για το αρχείο της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, ιδρυμένης το 1953 και με μια έντονη εμπλοκή στην εσωτερική ζωή της χώρας, δεν γνωρίζουμε απολύτως τίποτα. Δεν διαθέτουμε πληροφορίες για αρχεία άλλων υπηρεσιών που στην ιστορική διαδρομή του ελληνικού κράτους ανέλαβαν τον έλεγχο και την πειθάρχιση του πληθυσμού. Δεν είναι κάποια λατρεία των τεκμηρίων, ούτε κάποια μανία να καταγγείλει κανείς την εξουσία και τους μηχανισμούς της. Είναι η ανάγκη να κατανοήσουμε την ιστορική διαδρομή μιας κοινωνίας που σε μεγάλο βαθμό άφησε τα σημάδια της στο σήμερα, μια ιστορική διαδρομή με δύσκολα και σκοτεινά σημεία που χρήζουν διερεύνησης. Αυτό προσπαθώ να κάνω και στο βιβλίο.
-Ανησυχείτε μήπως η νέα ιστορική έρευνα των φακέλων ωστόσο οδηγήσει σε έξαρση παθών ή και ανατροπή της εικόνας που έχουμε για προσωπικότητες ή και πολιτικές επιλογές κομματικών ηγεσιών;
Όσον αφορά το δεύτερο δεν θα το θεωρούσα αρνητικό, εννοώ η επανεκτίμηση προσωπικοτήτων και επιλογών αποτελεί αναγκαία λειτουργία της ιστορίας αλλά και της δημοκρατίας. Αλλίμονο εάν δεν επανεκτιμούσαμε το παρελθόν με βάση κάθε φορά τα νέα στοιχεία που μας δίνει η ιστορική έρευνα. Η αυτογνωσία απαιτεί γνώση και πολλές φορές και διεργασίες που ενοχλούν. Κατά δεύτερο λόγο, δεν ανησυχώ για την έξαρση των παθών. Οχι μόνο γιατί όλα όσα περιγράφονται στους φακέλους είναι πια πολύ μακριά, οι περισσότεροι και οι περισσότερες δεν ζουν. Ούτε γιατί είναι ένα πολύ μικρό δείγμα των όσων υπήρχαν. Αλλά και γιατί υπάρχουν οι σωστές ιστορικές και αρχειακές πρακτικές για να προστατέψουμε το δημόσιο και ιδιωτικό συμφέρον, να χρησιμοποιήσουμε τους φακέλους χωρίς να «κρεμάμε ανθρώπους στα μανταλάκια».
-Ποιες είναι οι λεπτομέρειες εκείνες της ιστορίας που -κατά τη γνώμη σας- χάσαμε μετά το κάψιμο των φακέλων;
Χάσαμε τη δυνατότητα, μέσα από ένα τόσο εκτεταμένο υλικό να σχηματίσουμε μια αναλυτική και εμπεριστατωμένη εικόνα του ελληνικού 20ού αιώνα. Κατηγορήθηκαν οι φάκελοι ότι περιείχαν πολλά χαλκευμένα στοιχεία, πολλές συκοφαντίες. Και έτσι είναι. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Οι φάκελοι υπήρξαν ένα επιχειρησιακό εργαλείο για την καταπολέμηση της δράσης των αριστερών κατά κύριο λόγο πολιτών· δεν αποτέλεσαν, παρόλο που βρίθουν τέτοιων αναφορών, εγχειρίδιο αντικομμουνιστικής προπαγάνδας. Περιέχουν ένα σωρό δημογραφικές και άλλες πληροφορίες. Ξεχάστε το ατομικό. Τα στοιχεία αυτά θα μπορούσαν να επιτρέψουν στον ερευνητή –στο πλαίσιο μιας τόσο εκτεταμένης καταγραφής και με βάση τις σύγχρονες αναζητήσεις της ιστορικής επιστήμης–, να διαχειριστεί και να αξιοποιήσει έναν συγκλονιστικό πλούτο πληροφοριών για ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας.
Θα είχαμε μια μοναδική αποτύπωση της ελληνικής κοινωνίας κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, δημογραφική και κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού της Ελλάδας, γεωγραφικές κατανομές, ενδείξεις για τον αλφαβητισμό και τη θρησκευτικότητα των ανθρώπων, νοοτροπίες. Και αν από τη μια είναι αυτό που θα ονομάζαμε «αριστερός πληθυσμός», παρόλο που μέσα σε αυτόν είναι και πολλοί κεντρώοι, από την άλλη θα μπορούσαμε να συνάγουμε και μια σειρά από στοιχεία για τα σώματα ασφαλείας και τους μηχανισμούς καταστολής, ένα σημαντικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας αλλά και ιστορίας.
-Εσείς προσωπικά ποια εικόνα έχετε έντονη στον νου από τον καιρό της καύσης των φακέλων;
Δεν έχω καμιά ισχυρή εικόνα από την καταστροφή. Νομίζω ήμουνα στο τρίτο ή στο τέταρτο έτος των σπουδών μου στο Ιστορικό- Αρχαιολογικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών και προσπαθούσα, εγώ και όλοι μας, να καταλάβουμε αυτές τις κοσμογονικές αλλαγές που συνέβαιναν το ’89. Και αναφέρομαι όχι μόνο στο διεθνές, αλλά κυρίως στο ελληνικό πλαίσιο: σκάνδαλο Κοσκωτά, αρρώστια Παπανδρέου και η πτώση του ΠΑΣΟΚ, η δημιουργία του Συνασπισμού. Μέσα σε όλα αυτά η καύση των φακέλων έμοιαζε με κρίκο σε μια αλυσίδα, όχι του πιο σημαντικού, στο δικό μου τότε μυαλό. Το πιο σημαντικό ήταν νομίζω το σκάνδαλο Κοσκωτά. Η αποφορά του ήταν τόσο έντονη που τα σκέπαζε όλα. Ζούσαμε, ιδιαίτερα όσοι ήμασταν νέοι τότε, σε μια παράξενη, μεταβατική εποχή. Τέλειωνε ένας κόσμος και ξεκίναγε ένας άλλος, αλλά δεν μπορούσαμε ακόμη να κατανοήσουμε το εύρος και τη σημασία των αλλαγών.
-Κατά τη γνώμη σας, ποιος ήταν πραγματικά ο λόγος της καταστροφής; Πολλοί ιστορικοί έχουν κατά καιρούς επισημάνει πως στην πραγματικότητα επρόκειτο για ένα επικοινωνιακό κόλπο, που επιδίωκε ίσως να «χτιστεί» ένα προφίλ ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού της χώρας. Συμφωνείτε με τη θέση αυτή;
Θεωρώ, όπως προσπαθώ να δείξω και στο βιβλίο, ότι μια τέτοια ερμηνεία δεν φτάνει. Προφανώς υπάρχει μια πολιτική σκοπιμότητα, μια προσπάθεια να αναδειχθούν ως κυρίαρχες οι δυο πολιτικές δυνάμεις, Νέα Δημοκρατία και ο τότε Συνασπισμός της Αριστεράς, που είχαν σχηματίσει την κυβέρνηση συνεργασίας. Να αναδειχθούν κυρίαρχες καταστρέφοντας από κοινού το σκοτεινό παρελθόν, να επιτύχουν την εθνική συμφιλίωση περιθωροποιώντας το ΠΑΣΟΚ. Αλλά δεν επαρκεί αυτό για να εξηγήσει την καταστροφή, δεν επαρκεί για να εξηγήσει την έλλειψη ισχυρών κοινωνικών αντιδράσεων.
Σε μια στιγμή κοσμογονικών αλλαγών κυριάρχησε η κούραση της ελληνικής κοινωνίας για τους φακέλους, η δυσπιστία της στο ελληνικό κράτος, ο φόβος για το περιεχόμενό τους, η πεποίθηση ότι γυρίζαμε σελίδα, όλα στοιχεία συνδεδεμένα με την ατομική και συλλογική εμπειρία. Πολλά από αυτά αποδείχθηκαν αυταπάτες, αλλά τότε υπήρχε η αίσθηση ότι σε αυτό το σημείο βρισκόμασταν. Προσπαθώ να δώσω μια αναλυτική εικόνα όλων αυτών των στοιχείων και των διαπλοκών τους στο βιβλίο, για να υποστηρίξω μια ερμηνεία που θα τα θεωρούσε όλα αυτά μια ιστορία «από τα πάνω». Μια ιστορία των φακέλων είναι μια ιστορία όχι των πολιτικών ελίτ, αλλά μια ιστορία της ελληνικής κοινωνίας στο σύνολό της.
-Στα έγγραφα λέγεται πως αποτυπώνεται με φρικιαστικό τρόπο η μισαλλοδοξία, η εμπάθεια, η μικρότητα, ο παραλογισμός, η αγριότητα και η βαρβαρότητα της εμφυλιακής και μετεμφυλιακής περιόδου. Σε σχέση με αυτό, είναι σημαντικό θεωρώ να αναδείξουμε και την πτυχή του φόβου που θίγετε στο βιβλίο σας. Φόβο που βίωναν ακόμα και οι άνθρωποι που συμπλήρωναν τους φακέλους αλλά ίσως και το ίδιο το κράτος;
Είναι σωστή η επισήμανσή σας. Ο φόβος είναι ένα έντονο συναίσθημα που δεν μπορεί να λείπει από καμιά ανάλυση της περιόδου και των γεγονότων. Ο φόβος είναι κυρίαρχος και δεν αφορά μόνο τους ηττημένους, αλλά και τους νικητές. Ο φόβος της «κομμουνιστικής ανταρσίας» μπορεί να χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον για τον διωγμό των πολιτικών αντιπάλων, αλλά από την άλλη πλευρά έκρυβε την ιστορική εμπειρία της ανάπτυξης κομμουνιστικού κινήματος στη διάρκεια της Κατοχής, την εμπειρία των Δεκεμβριανών και έπειτα του εμφυλίου πολέμου. Ο φόβος κυριαρχούσε στο αστικό στρατόπεδο και βέβαια συνδεόταν με το γενικότερο κλίμα εντός του δυτικού κόσμου μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου.
Ο φόβος δεν δικαιώνει στάσεις και πρακτικές. Μας βοηθεί όμως να τις κατανοήσουμε. Πολλές από τις συμπεριφορές για τις οποίες συζητάμε συνδέονται με αυτό τον φόβο. Το 1989 πολλές υπηρεσίες του ελληνικού κράτους, αλλά και πολίτες που συνδεόνταν με αυτές θα προτιμούσαν την καταστροφή των φακέλων ώστε να σβήσει μαζί τους και η δική τους ανάμιξη.
Και προσέξτε. Δεν μιλάμε μόνο για τους χιλιάδες ανθρώπους που εργάστηκαν έμμισθα στα σώματα ασφαλείας. Μιλάμε για τους χιλιάδες άλλους, λ.χ. τους πληροφοριοδότες που λόγω συμφέροντος, ιδεολογίας, πίεσης συνεργάστηκαν, έμμισθα ή άμισθα με το καθεστώς. Σκεφτείτε όλους εκείνους και εκείνες που πιέστηκαν για να μη χάσουν τη δουλειά τους ή για να προστατεύσουν κάποιον οικείο τους. Ποιός θα μπορούσε να κατανοήσει τη στάση τους, 70 χρόνια μετά από τον εμφύλιο, όταν οι ιδεολογικές και άλλες διαφορές είχαν πλέον υποχωρήσει;
-Ένα γνώρισμα της εποχής μας είναι η υπερπροβολή στοιχείων της προσωπικότητάς μας μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης -και όχι μόνο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σε πολλές περιπτώσεις είναι η ανάδειξη της πολιτικής ιδεολογίας του εκάστοτε χρήστη, γεγονός το οποίο αναζωπυρώνεται σε κάθε σημαντική πολιτική εξέλιξη που λαμβάνει χώρα. Ποιες θεωρείτε πως είναι οι απαρχές της ελευθερίας αυτής που ομολογουμένως βρίσκεται σε αντίθεση με την εποχή που εξετάζετε;
Αγγίζετε ένα θέμα δύσκολο και κρίσιμο. Η υπερπροβολή των στοιχείων συνδέεται, όπως πολύ σωστά λέτε, με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το διαδίκτυο αποτελεί μια μείζονα αλλαγή των τελευταίων χρόνων, αλλαγή που έχει σημαντικές επιπτώσεις όχι μόνο στην καθημερινή ζωή μας, αλλά και στον τρόπο που σκεφτόμαστε, στις δομές των συναισθημάτων μας κλπ. Μέσα από το διαδίκτυο, έννοιες που χαρακτήρισαν τη ζωή μας αποκτούν άλλες διαστάσεις. Λ.χ. τι σημαίνει η διάκριση δημόσιο-ιδιωτικό σήμερα, με τη χρήση του διαδικτύου και αυτή τη διακίνηση χιλιάδων πληροφοριών για εμάς: που βρισκόμαστε, με ποιούς, τι ακριβώς κάνουμε, συνδεδεμένες με φωτογραφίες και άλλα πειστήρια. Και την ίδια ώρα που ζούμε την απόλυτη ελευθερία του διαδικτύου, από την άλλη γινόμαστε τα αντικείμενα της πιο εκτεταμένης και ανηλεούς παρακολούθησης που έχει υπάρξει ποτέ.
Κάθε μας κίνηση καταγράφεται ηλεκτρονικά, οι επιθυμίες μας, οι επιλογές μας, η επικοινωνία μας καταχωρούνται συνεχώς. Εφιαλτικά πράγματα. Μπορεί να μην υπάρχει ο αυταρχισμός και η παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων που κυριάρχησαν σε άλλες εποχές, αλλά δεν παύει να είναι μια σύνθετη πραγματικότητα που έχει ανάγκη τη δημόσια συζήτηση και τον έλεγχο. Αυτή η ελευθερία έχει όρια εύθραυστα και κάποτε ψεύτικα. Ας μη γελιόμαστε, κάθε εξουσία, εθνική ή υπερεθνική, θέλει να ελέγχει και να πειθαρχεί, είναι μέρος του ρόλου της. Ο συστηματικός έλεγχος της λειτουργίας της, η συνεχής λογοδοσία των υπευθύνων και παράλληλα η γνώση και κατανόηση των ιστορικών διαδρομών αυτών των μηχανισμών είναι οι δικλείδες ασφαλείας για τον πολίτη σε μια ευνομούμενη και δημοκρατική χώρα.
