Αποτέφρωση: Μια διαδικασία που αναμφίβολα αποτελεί ταμπού για την ελληνική κοινωνία. Οι θρησκευτικές και πολιτιστικές μας προσλαμβάνουσες είναι τέτοιες που μέχρι πρότινος ακόμη και η σκέψη της ήταν «απαγορευμένη». Αλήθεια, ακόμη και σήμερα, πόσοι από εμάς θα την επιλέγαμε, για εμάς ή τους δικούς μας. Η απόφαση δεν είναι εύκολη. Ούτε και δύσκολη, όμως.
H HuffPost βρέθηκε στο μοναδικό αποτεφρωτήριο της Ελλάδας, στη Ριτσώνα, και είδαμε από κοντά όλη τη διαδικασία, από την αρχή έως το τέλος, το πριν και το μετά. Μέχρι πριν λίγα χρόνια η μόνη επιλογή για το συγκεκριμένο «τελευταίο ταξίδι» ήταν να φτάσει κανείς ως τη Βουλγαρία. Σήμερα, η επιλογή της αποτέφρωσης απέχει μόλις 75 χιλιόμετρα ή σχεδόν μία ώρα από την Αθήνα. Η εμπειρία μας ήταν γεμάτη, όσα μας αποκαλύφθηκαν πολλά και η ατμόσφαιρα του χώρου υποβλητική.
«Το αποτεφρωτήριο έχει αλλάξει, αλλά όχι στην ουσία του...»
Τα πέντε και κάτι χρόνια που λειτουργεί το αποτεφρωτήριο της Ριτσώνας πραγματοποιούνται σταθερά τουλάχιστον 3-4 αποτεφρώσεις την εβδομάδα (κατά μέσο όρο θα ακυρωθεί και μία προγραμματισμένη). Για να αποτεφρωθεί ένας άνθρωπος στην Ελλάδα σύμφωνα με το ισχύον νομικό πλαίσιο πρέπει -όσο βρίσκεται εν ζωή- να κάνει γραπτή δήλωση αυτής της επιθυμίας του. Αν δεν το έχει κάνει, μετά θάνατον αναλαμβάνουν οι συγγενείς, συμπληρώνοντας σχετική υπεύθυνη δήλωση σε ΚΕΠ. Την διαδικασία αυτή διεκπεραιώνει συνήθως ο οίκος τελετών.
Συνομιλώντας με τον πρόεδρο της Ελληνικής Κοινωνίας Αποτέφρωσης (και Αποτεφρωτηρίου Ριτσώνας) Αντώνη Αλακιώτη, διαπιστώνουμε πως το αποτεφρωτήριο έχει αλλάξει, αλλά όχι «στην ουσία του». Οι εγκαταστάσεις παραμένουν ως έχουν, όπως και ο αριθμός των αποτεφρώσεων σε σχέση με πέντε χρόνια πριν. Πιο εμφανείς είναι οι αλλαγές στον περιβάλλοντα χώρο των εγκαταστάσεων.
Το πάρκινγκ είναι πλέον μεγαλύτερο, πραγματοποιήθηκε δενδροφύτευση και γίνονται αισθητικές αλλαγές και παρεμβάσεις με την προσθήκη έργων τέχνης. Το επόμενο διάστημα θα δοθεί έμφαση στην πολιτιστική κατεύθυνση του χώρου με μία μόνιμη έκθεση γλυπτών και την έναρξη λογοτεχνικού συμποσίου με θέμα τη συμφιλίωση με τον θάνατο.
Αυξητικές τάσεις αλλά...
Αν και τα ταφικά έθιμα είναι τα πιο αργά μεταβαλλόμενα στις κοινωνίες, οι τάσεις επιλογής της αποτέφρωσης είναι αυξητικές παγκοσμίως και στην Ελλάδα για πολλούς λόγους. Σε ένα βαθμό η επιλογή του τρόπου ταφής είναι αποτέλεσμα κοινωνικών συνθηκών.
Στη χώρα μας η αστυφιλία επιβάλλει την «βάρβαρη», όπως την χαρακτηρίζει ο κύριος Αλακιώτης, εκταφή σε 3 χρόνια - κάτι που οδηγεί σε μακάβριες εικόνες και εμπειρίες για τους συγγενείς. Επιπλέον περισσότερος κόσμος, που έχει στο μεταξύ επισκεφτεί το αποτεφρωτήριο της Ριτσώνας, είναι πιθανό να μεταδώσει την εμπειρία της διαδικασίας. Ετσι για ορισμένους αλλάζει η αρνητική προκατάληψη που έχουν για την αποτέφρωση, χωρίς να την αποκλείουν πια ως επιλογή.
Αν και οι τάσεις στην χώρα μας, όπως και διεθνώς, είναι αυξητικές, ένας άνθρωπος αποτεφρώνεται μέσα σε δύο με τρεις ημέρες από την ημερομηνία θανάτου του. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει δημόσιο αποτεφρωτήριο. Σχετικές προσπάθειες έχουν γίνει από το 2010 με την ολοκλήρωση της ΚΥΑ 20532/32.01.2010. Οι Δήμοι Ζωγράφου, Αθηναίων και Θεσσαλονίκης έκαναν βήματα προς τη δημιουργία Κέντρου Αποτέφρωσης Νεκρών (Κ.Α.Ν.), αλλά γραφειοκρατικά κωλύματα ή αντιρρήσεις αιρετών της τοπικής αυτοδιοίκησης τελικά σταμάτησαν τις όποιες προσπάθειες πριν καλά-καλά αρχίσουν. Κατά τον κύριο Αλακιώτη, πάντως, προς το παρόν η προσφορά ανταποκρίνεται στη ζήτηση και δεν συντρέχει λόγος για δημιουργία νέων αποτεφρωτηρίων.
Οπως περιγράφει ο κύριος Αλακιώτης μετά την εκταφή η διαδικασία είναι η εξής: Τα οστά του νεκρού τοποθετούνται σε οστεοφυλάκιο. Αν και όταν οι συγγενείς σταματήσουν να πληρώνουν για το οστεοφυλάκιο, τα οστά οδηγούνται με απόφαση του εκάστοτε δήμου στα χωνευτήρια. «Σε τελική ανάλυση το αποτέλεσμα δεν διαφέρει πολύ από αυτό της αποτέφρωσης», τονίζει ο κύριος Αλακιώτης.
Για πιο νέες μορφές αποτέφρωσης όπως η υγρή αποτέφρωση (με τη χρήση νερού αντί φωτιάς) ή η κομποστοποίηση των νεκρών, που θεωρούνται πιο φιλικές προς το περιβάλλον, ακούμε προς το παρόν από τις ειδήσεις στις ΗΠΑ. «Δεν συζητιέται προς το παρόν στην Ευρώπη. Οι ΗΠΑ έχουν μακρά ιστορία στο θέμα, κάνουν αποτέφρωση 150 χρόνια τώρα και αυτά που προσπαθούμε εδώ, εκεί έχουν εδραιωθεί. Ετσι προσπαθούν να τα εξελίξουν. Στην Ελλάδα η νομοθεσία και η νοοτροπία μας δεν το ευνοούν αυτό».
Γιατί ακυρώνονται οι αποτεφρώσεις
Η ακύρωση της αποτέφρωσης -παρά την επιθυμία του νεκρού- προκύπτει γιατί κάποιο συγγενικό πρόσωπο ασκεί «βέτο» να γίνει η παραδοσιακή ταφή. Οι άλλοι συγγενείς -δεδομένης και της δυσάρεστης κατάστασης στην οποία βρίσκεται η οικογένεια- για να μην οξυνθούν οι καταστάσεις υποχωρούν και δεν τηρείται το θέλημα του εκλιπόντος.
«Αν και η μη τήρηση της επιθυμίας το νεκρού συνιστά άρνηση πολιτισμού», επισημαίνει ο κύριος Αλακιώτης, αυτά τα πέντε χρόνια δεν έχουν σημειωθεί «επεισοδιακοί αποχαιρετισμοί» στο αποτεφρωτήριο. Επικρατεί κλίμα ηρεμίας, γιατί όσοι διαφωνούν με τη διαδικασία επιλέγουν να μην παρευρεθούν. «Είναι μέχρι να ληφθεί η απόφαση» λέει χαρακτηριστικά. Αν το θέσουν όμως ως δίλημμα συνήθως προκρίνεται η ταφή.
Αποτέφρωση και εκκλησία
Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος δεν επιτρέπει την αποτέφρωση. Στο αποτεφρωτήριο της Ριτσώνας πραγματοποιείται το τελετουργικό αποτέφρωσης που ισχύει για τον χριστιανικό κόσμο.
Η Ιερά Σύνοδος επίσημα απαγορεύει την Εξόδιο Ακολουθία αλλά επιτρέπει το τρισάγιο. Ακόμη και αν κάποιοι ιερείς μπορεί να λειτουργήσουν «τιμωρητικά» απέναντι στην αποτέφρωση, γενικά η εκκλησία είναι συγκαταβατική όταν η οικογένεια επιθυμεί να ψαλεί ο νεκρός. Με τους ιερείς έρχονται σε επαφή τα γραφεία τελετών και δεν εμπλέκεται καθόλου το αποτεφρωτήριο.
Επιπλέον «η Οικουμενική Σύνοδος δεν απαγορεύει την αποτέφρωση και ταυτόχρονα δέχεται την εκταφή στα τρία χρόνια γιατί την επιβάλλει και η αστυφιλία». Κατά την άποψη του κυρίου Αλακιώτη το γεγονός αυτό «είναι απολίτιστο εκ μέρους του κράτους, γιατί σε τρία χρόνια δεν έχει γίνει η αποσύνθεση του νεκρού και το βίωμα είναι εξαιρετικά βάρβαρο».
Σημειώνεται πως για αιώνες η Καθολική Εκκλησία απαγόρευε την αποτέφρωση, επειδή ερχόταν σε σύγκρουση με τις διδασκαλίες για την ανάσταση του σώματος κατά την Τελική Κρίση στο τέλος του κόσμου. Η απαγόρευση ήρθη το 1963, αλλά εξακολουθεί να την αποδοκιμάζει. Την αποτέφρωση των νεκρών δεν αποδέχονται οι Ορθόδοξοι Εβραίοι και οι Μουσουλμάνοι.
Το παράδοξο
Οπως επισημαίνει ο κύριος Αλακιώτης «στις ορθόδοξες ελληνόφωνες εκκλησίες του εξωτερικού η αποτέφρωση πραγματοποιείται κανονικά. Είναι παράδοξο να μπορεί να αποτεφρωθεί ”χριστιανικά” ένας Ελληνας του εξωτερικού που το επιθυμεί, αλλά στο εσωτερικό να μην μπορεί».
Το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν θα δεχτεί ποτέ η ελληνική ορθόδοξη εκκλησία την αποτέφρωση. Ο Αντώνης Αλακιώτης δεν το αποκλείει. Επισημαίνει πως τα ταφικά έθιμα είναι μεν αργά μεταβαλλόμενα γιατί περισσότερο έχουν να κάνουν με την παράδοση και λιγότερο με τα θρησκευτικά δόγματα, αλλά επηρεάζονται πρωτίστως από τις κοινωνικές συνθήκες.
“«Προσπαθούμε να αποφύγουμε τον θάνατο. Ετσι το αντιμετωπίζουμε ως φαινόμενο και αυτό επηρεάζει την στάση μας πολιτικά, συλλογικά, πρακτικά. Ο Θόδωρος Πάγκαλος είχες φτιάξει και λίστα ποιοι να παρευρεθούν και ο Μπουτάρης ήταν πλήρως συμφιλιωμένος. Αυτοί αποτελούν εξαιρέσεις»”
- Αντώνης Αλακιώτης
«Το μυστήριο του θανάτου αποτελεί ”βαριά βιομηχανία” για την εκκλησία και η αποτέφρωση την περιορίζει. Σε όλο τον χριστιανικό κόσμο η αποτέφρωση ως διαδικασία κινείται ανοδικά, εξυπηρετώντας οικονομικά και οικολογικά. Η εκκλησία ξέρει διαχρονικά να προσαρμόζεται την κατάλληλη στιγμή και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών σε συνέντευξη του στα Νέα τον Φεβρουάριο του 2023 άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο να επανεξετάσει η Ιερά Σύνοδος τη θέση της για το θέμα».
Ενδιαφέρονται στοιχεία και αριθμοί
Σήμερα παγκοσμίως οι αποτεφρώσεις είναι πολύ περισσότερες από τις ταφές. Στην Ιαπωνία το 2020 το ποσοστό αποτέφρωσης άγγιξε το 99,97%. Στην Ευρώπη ακολουθεί η Σουηδία (84,27%) το 2020 και το Ηνωμένο Βασίλειο (77,05%) το 2017. Η Νέα Ζηλανδία αγγίζει το 75% το 2020 και η Αυστραλία το 69%.
Πίσω στην Ελλάδα το Αποτεφρωτήριο Ριτσώνας παρέχει και κάποιες ιδιαίτερες επιλογές για το «τελευταίο ταξίδι». Δίνει τη δυνατότητα στους συγγενείς να κάνουν διασπορά της τέφρας στη θάλασσα με πλοίο: Η τεφροδόχος βυθίζεται στο νερό, ενώ συγγενείς και φίλοι πετούν λουλούδια στη θάλασσα. Το σημείο όπου βυθίστηκε η τεφροδόχος αποθηκεύεται με συντεταγμένες σε περίπτωση που οι συγγενείς θελήσουν να το επισκεφθούν στο μέλλον.
Η ιστορία της αποτέφρωσης στην Ελλάδα
Η αποτέφρωση στην Ελλάδα τέθηκε ως ζήτημα για πρώτη φορά το 1946 από μέλη του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών. Το 1960, μετά το θάνατο του διεθνώς αναγνωρισμένου μαέστρου και συνθέτη Δημήτρη Μητρόπουλου και την αποτέφρωσή του, η άρνηση της Εκκλησίας να προσφέρει νεκρώσιμη τελετή δημιούργησε μεγάλη αναστάτωση στο χώρο της ελληνικής Εκκλησίας αλλά και της κοινωνίας.
Το θέμα επανήλθε στην επικαιρότητα το 1977 λόγω του θανάτου της Μαρίας Κάλλας. Η κορυφαία λυρική τραγουδίστρια μετά το θάνατό της έτυχε καλύτερης μεταχείρισης και τιμής, με νεκρώσιμη τελετή που της αποδόθηκε σε παρεκκλήσι του Παρισιού. Η ελληνική Πολιτεία, τιμώντας την τελευταία της επιθυμία διέσπειρε την τέφρα της στο Αιγαίο πέλαγος, παρουσία του υπουργού Πολιτισμού.
Η αποτέφρωση στη χώρα μας νομοθετήθηκε το 2006. Ωστόσο, χρειάστηκαν ακόμη 13 χρόνια για να γίνει πράξη με το πρώτο αποτεφρωτήριο στη Ριτσώνα τον Σεπτέμβριο του 2019, εν μέσω σφοδρών αντιδράσεων. Μέχρι σήμερα αυτό είναι το μοναδικό αποτεφρωτήριο στη χώρα.