Στην ιδιαίτερα περίπλοκη εποχή που ζούμε σήμερα, είναι συχνό παράπονο πολλών ότι οι λέξεις που χρησιμοποιούνται στον δημόσιο διάλογο έχουν πια χάσει τη σημασία τους. Το παρατηρεί κανείς και στον τόπο μας: αριστερά, δεξιά, φιλελευθερισμός, καπιταλισμός, σοσιαλισμός, φασισμός και νεοφιλελευθερισμός, είναι κάποιοι από τους όρους που μας καταδυναστεύουν, μια και τους ακούμε συχνά χωρίς να μπορούμε να τους εξηγήσουμε. Ειδικότερα, όσον αφορά στη λέξη «φασισμός», ιδιαίτερα στιγματισμένη σήμερα, η σύγχυση είναι ακόμη πιο μεγάλη. Το 1944, ο George Orwell έγραφε πως πρόκειται για έναν χαρακτηρισμό που έχει κατά καιρούς αποδοθεί μέχρι και στον Gandhi. Πρόσφατα την ακούσαμε ξανά, με αφορμή τη βεβήλωση του Μνημείου του Ολοκαυτώματος στην Πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη.
Με αυτό το άρθρο θα επιχειρήσω να ορίσω τι πραγματικά σημαίνει «φασισμός». Προκειμένου να το κάνω, είναι ανάγκη να αρχίσω αρνητικά, εξηγώντας το τι δεν είναι. Αρχικά, δεν είναι φασισμός όταν η κυβέρνηση βάζει υψηλούς φόρους. Όχι, δεν είναι φασισμός η νεοφιλελεύθερη οικονομική πολιτική (άλλη μια κακοποιημένη έννοια), ούτε η εκάστοτε διεφθαρμένη εξουσία των κομμάτων, ούτε βέβαια οι σοσιαλδημοκρατικές παρεμβάσεις, ούτε καν μια αυταρχική τάση ή η αμερικάνικη Ακροδεξιά (“alt right”), αν και ομολογουμένως οι τελευταίες παρουσιάζουν ορισμένες παραπλανητικές ομοιότητες.
Τι είναι λοιπόν ο φασισμός; Αρχικά, είναι γνωστό ότι ο όρος προέρχεται από το “fascio littorio”, το αρχαίο ρωμαϊκό έμβλημα εξουσίας με τις δεμένες ράβδους και τον πέλεκυ, που κατείχαν οι ανώτατοι κρατικοί αξιωματούχοι (δικτάτωρ, βασιλιάς, δύο ύπατοι, στρατηγοί και αντιπραίτορες). Μάλιστα, ο αριθμός των ράβδων ήταν ενδεικτικός του βαθμού εξουσίας του κατόχου του. Το όνομα, καθώς και το σύμβολο χρησιμοποίησε ο Ιταλός δικτάτορας Benito Mussolini, ο οποίος κατέλαβε πραξικοπηματικά την εξουσία με την περίφημη «Πορεία προς τη Ρώμη» (29 Οκτωβρίου του 1922). Ο φασισμός λοιπόν υπήρξε ένα κοινωνικοπολιτικό κίνημα που πρωτοεμφανίστηκε στην Ιταλία το ’20. Σήμερα, σημαντικότεροι ερευνητές και ιστορικοί του φασισμού θεωρούνται ο Robert Paxton, o Stanley Payne και ο Emilio Gentile.
Όταν τους μελετά κανείς, συνειδητοποιεί τη σοβαρή δυσκολία εύρεσης ενός στοιχειώδους προσδιορισμού του πότε μπορεί να θεωρηθεί κάτι φασιστικό («φασιστικό ελάχιστο»), δεδομένης της πληθώρας αλλά και των εθνικών διαφορών των επιμέρους φασιστικών κινημάτων. Γενικά, χαρακτηριστικά του γνήσιου φασισμού είναι η περιπέτεια, ο ηρωισμός, το πνεύμα της θυσίας, η χρήση συμβόλων και οι μαζικές τελετουργίες, η εξύμνηση των «μαρτύρων», τα ιδανικά του πολέμου και του αθλητισμού και η φανατική αφοσίωση τον αρχηγό. Όπως επισημαίνεται, ο φασισμός έχει πέντε στάδια: δημιουργία κινήματος, εδραίωση στο πολιτικό σύστημα, κατάκτηση εξουσίας, άσκηση εξουσίας και τέλος, μια μακρά περίοδο όπου οδηγείται είτε σε ριζοσπαστικές αλλαγές είτε σε εντροπία.
Ωστόσο, ενώ τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη απέκτησαν φασιστικά κινήματα στον Μεσοπόλεμο, τα μοναδικά φασιστικά κινήματα που έγιναν καθεστώτα, είναι ο ιταλικός φασισμός του Mussolini και ο ναζισμός του Hitler. Καθεστώτα όπως του Franco και του Salazar αποτελούν όχι φασιστικά αλλά αυταρχικά και ακροδεξιά καθεστώτα, οι οποίες μάλιστα κατέπνιξαν τα πραγματικά φασιστικά κινήματα στις χώρες τους. Πραγματικά, όλα τα φασιστικά κινήματα είναι μιλιταριστικά, δεν είναι όμως όλες οι στρατιωτικές δικτατορίες φασιστικές. Να σημειωθεί πως ο Stanley Payne θεωρεί τη δικτατορία του Μεταξά μάλλον εθνικιστική και αυταρχική διακυβέρνηση με έμφαση στη θρησκεία παρά γνήσιο φασιστικό καθεστώς, καθώς δεν επεδίωξε τη ριζοσπαστικοποίηση και τον συντονισμό ολόκληρης της κοινωνίας που επιδιώκουν τα φασιστικά κινήματα. Το μοναδικό φασιστικό κόμμα στην Ελλάδα του 1914-1945 υπήρξε το “Ελληνικό Εθνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα” του Γεωργίου Μερκούρη, θείου της Μελίνας Μερκούρη και πρώην Υπουργού. Βέβαια, η σύγχυση ανάμεσα στα φασιστικά κινήματα και στις συντηρητικές απομιμήσεις τους εντείνεται και από το γεγονός ότι οι τελευταίες συνειδητά ή ασύνειδα μιμούνται τις πρακτικές εκείνων (πχ κάψιμο βιβλίων, ειδικές στολές και φασιστικός χαιρετισμός της μεταξικής νεολαίας). Είναι γεγονός ότι στην ελληνική κοινωνία υπάρχει διάχυτη ανησυχία απέναντι στον φασισμό χωρίς να προσδιορίζεται σαφώς η σημασία του. Ως έναν βαθμό αυτός ο φόβος χαρακτηρίζει όλες τις δυτικές (τουλάχιστον) κοινωνίες και η αιτία του είναι ασφαλώς η νωπή μνήμη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του εβραϊκού Ολοκαυτώματος. Εδώ προκύπτει το εξής παράδοξο: ο (δικαιολογημένος) φόβος του φασισμού στις δυτικές κοινωνίες, έχει οδηγήσει με τα χρόνια σε μια διαρκή ανανοηματοδότησή του, με αποτέλεσμα όχι την αύξηση αλλά τη μείωση των αντιφασιστικών αντανακλαστικών. Όπως έχει πει ένας επιφανής Γλωσσολόγος, η γλώσσα έχει την τάση να «εκδικείται», καθώς η κατάχρηση μιας ορισμένης λέξης (πχ «φασισμός») τείνει ν’ αλλοιώνει την αρχική σημασία της. «Αφού πια ο φασισμός είναι παντού και στα πάντα», σκέφτονται κάποιοι, «πόσο χειρότερο μπορεί να είναι ένα (ανοικτά) νεοφασιστικό κίνημα»;
Στη ναζιστική προπαγανδιστική ταινία “Hitlerjunge Quex” (1933), πρωταγωνιστεί ο έφηβος Heini Völker (<γερμ. “Volk”: λαός), που γοητευμένος από τη ρώμη και την αυστηρή πειθαρχία της ναζιστικής νεολαίας, γίνεται μέλος της. Στην ταινία, που βασίζεται στην αληθινή ιστορία του Herbert Norkus, δε χρησιμοποιείται η παραμικρή πολιτική επιχειρηματολογία, ούτε γίνεται κάποια αναφορά σε ιδεολογικές τάσεις. Αρκεί να δει κανείς τους πρωταγωνιστές: από τη μια οι πλαδαροί, αλκοολικοί και διεφθαρμένοι σοσιαλιστές και από την άλλη οι γενναίοι, ανιδιοτελείς και ρωμαλέοι ναζί, που τραγουδούν τον ύμνο της ναζιστικής νεολαίας (“Unsere Fahne flattert uns voran”). Ποιο είναι το συμπέρασμα που προκύπτει; Ουσιαστικά, το επιχείρημα του φασισμού είναι η γοητεία που ασκεί. Αυτή η γοητεία έκανε τον Heidegger να πει ότι δεν έχει καμία σημασία πόσο ακαλλιέργητος είναι ο Hitler, αλλά το πώς κουνάει τα χέρια του. Υπάρχει όμως φασισμός εδώ και τώρα; Από τα πέντε στάδια που παραθέσαμε, τουλάχιστον τα δύο πρώτα (δημιουργία κινήματος, εδραίωση) έχουν συντελεστεί. Τι συμβαίνει με τις σύγχρονες μορφές που προβάλλονται ως «νεοφασισμοί»;
Γράφει ένας ένθερμος υποστηρικτής σ’ ένα σχετικό blog:
«Η κοινή ερμηνεία που δίνουν στην έννοια του φασισμού είναι λανθασμένη. Ο φασισμός, και ιδιαίτερα ο Εθνικοσοσιαλισμός, αποτελεί ένα όραμα του μέλλοντος ολόκληρου του λευκού κόσμου, καθώς μπορεί να αφυπνίσει τα ένστικτα που απεμπόλησε ο άνθρωπος στον αστικό πολιτισμό δύο αιώνων μαζί με κάθε έννοια ταυτότητας και αυτοπροσδιορισμού υπό το ψευδεπίγραφο πλαίσιο “ανοχής της διαφορετικότητας”, που είναι ομογενοποίηση και εθνική διάλυση. Η φύση όμως βοηθά τον δυνατό και αναδεικνύει τη φυλετική ισχύ, ενώ βάση στο σύγχρονο παιχνίδι γεωπολιτικής θ’ αποτελεί το αίμα και όχι οι χρηματιστηριακές μονάδες, ούτε η υποκριτική ευαισθησία».
Είναι βέβαια απίθανη μια αναβίωση του φασισμού με τα χαρακτηριστικά που είχε το ’20 και το ’30. Οποιοσδήποτε όμως επιθυμεί να αντισταθεί στον φασισμό οφείλει πρώτα να τον κατανοήσει.