Σε λίγες ημέρες, 23-26 Μαΐου 2019 θα διεξαχθούν οι εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο της Ευρωπαϊκή Ένωσης. 751 αντιπρόσωποι, 28 κράτη μέλη, 500 εκατομμύρια πολίτες, σε μία ένωση, με κοινό σκοπό, αν μη τι άλλο, αποτελεί ένα sui generis εγχείρημα.
Το σταυροδρόμι στο οποίο βρίσκεται η διαδικασία ολοκλήρωσης της ένωσης είναι το σημαντικότερο από κάθε άλλη φορά, κατ΄ επέκταση η παρούσα εκλογική διαδικασία κρίνεται ιδιαιτέρως υψηλής σημασίας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση οικοδομήθηκε από τους πατέρες της, Monnet, Schuman, De Gasperi, Spinelli, Adenauer, κ.α. στο όνομα της ειρήνης. Ωστόσο καθώς έχουμε ιστορικά απομακρυνθεί από την εποχή των πολέμων, έχει χαθεί από τις νεότερες γενεές το συγκεκριμένο όραμα. Είναι δεδομένο ότι οι πιθανότητες να οδηγηθούμε σε έναν πόλεμο μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών έχουν εκμηδενιστεί. Ωστόσο οι εθνικοί ανταγωνισμοί έχουν λάβει άλλες διαστάσεις και η μορφή της πολεμικής έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά πέρα από εκείνη των όπλων και της βίας. Ο οικονομικός εθνικισμός είναι αυτός που προεξάρχει. Η μείωση των οικονομικών ανισοτήτων εντός της ένωσης τόσο μεταξύ των κρατών μελών όσο και στο εσωτερικό τους αποτελεί τη νέα πρόκληση και το νέο όραμα που θα πρέπει να δώσει την ώθηση προς τα μπρος. Ο Μοντεσκιέ είχε αναφέρει για την Ευρώπη ότι «δεν είναι άλλο από ένα έθνος που αποτελείται από πολλά έθνη. Και το κράτος που πιστεύει ότι θα αυξήσει τη δύναμή του με την καταστροφή του γειτονικού κράτους συνήθως αποδυναμώνεται ταυτόχρονα».
Το ερώτημα για το ποια Ευρώπη θέλουμε και το ποια Ευρώπη αναζητούμε πλέον γίνεται όλο και πιο επιτακτικό.
Κάνοντας ένα flash back στην θεωρία της ιστοριογραφίας της ολοκλήρωσης της Ένωσης παρατηρούμε ότι η Ε.Ε. προχώρησε μέσα από αμοιβαίες υποχωρήσεις, και προσποιήσεις των κρατών μελών αλλά κυρίως μέσα από τη στρατηγική των μικρών βημάτων προς την ολοκλήρωση. Η παρούσα λογική απορρέει κύρια από τη Νεολειτουργική Θεωρία ολοκλήρωσης της ένωσης την οποία ανέπτυξε ο Ernst B Haas, χάραξε ο Jean Monnet και διακήρυξε ο Robert Schuman το 1950.
Ωστόσο, με απόλυτο σεβασμό στη λογική των Monnet και Schuman η οποία στο μέτρο του δυνατού ορθά λειτούργησε μέχρι σήμερα, θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι πλέον η λογική της επενεργούμενης διάχυσης (spillover effect), δηλαδή της σταδιακή οικονομικής ολοκλήρωσης η οποία εδραιώνει την αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών μελών και στη συνέχεια αυτή δημιουργεί την ανάγκη για μεγαλύτερο επίπεδο ολοκλήρωσης πλέον είναι παρωχημένη.
Αντιθέτως, πιο επίκαιρη από ποτέ ακούγεται η θέση ενός άλλου προπάτορα της ενωμένης Ευρώπης, του Altiero Spinelli, για μια ομόσπονδη ενωμένη Ευρώπη. Ο Spinelli, μέλος του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, φυλακισμένος από τον Μουσολίνι μέχρι το 1943, μελέτησε τον θεωρητικό φεντεραλισμό και από το νησί Βεντοτένε έγγραψε το Μανιφέστο του Βεντοτένε με το οποίο περιέγραψε το όραμα του για την Ομόσπονδη Ενωμένη Ευρώπη με τίτλο «Προς μια ελεύθερη και ενωμένη Ευρώπη» (1).
Στη συνέχεια, ως σύμβουλος του χριστιανοδημοκράτη Ιταλού Πρωθυπουργού De Gasperi , υπερβαίνοντας και την ατομική του ιδεολογική προσέγγιση, εργάστηκε με ιδιαίτερο πάθος για το Ευρωπαϊκό Φεντεραλιστικό Κίνημα της Ευρώπης.
Ο Spinelli στις 14 Φεβρουαρίου του 1984 κατέθεσε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το «σχέδιο συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης» το οποίο έλαβε την ονομασία «σχέδιο Spinelli». Το κείμενο αυτό, το οποίο ήταν στα πρότυπα του Συντάγματος των ΗΠΑ, παραγκώνιζε οριστικά τους εθνικούς ανταγωνισμούς προβλέποντας αυξημένες αρμοδιότητες υπέρ της ομοσπονδίας στους καίριους τομείς και ενός δυικού συστήματος εξισορρόπησης της νομοθετικής εξουσίας μεταξύ Βουλής και Γερουσίας, γεγονός που περιόριζε τις εξουσίες του Συμβουλίου. Το κείμενο παρά την ευρύτερη αποδοχή που φάνηκε να έχει αρχικά καταπνίγηκε από τους εθνικούς εγωτισμούς των κρατών μελών. Μεταξύ άλλων, ο Spinelli ήταν υπέρμαχος της εξάλειψης του οικονομικού ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών μελών, ο οποίος θεωρούσε ότι θα ήταν ο βασικός παράγοντας για να ξεπεραστούν οι εθνικοί ανταγωνισμοί οι οποίοι κρατούσαν δέσμια την Ευρώπη (2).
Ωστόσο το Σχέδιο Spinelli αποτέλεσε μια πρώτη βάση για την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη το 1986, κείμενο που αποτέλεσε τον οδικό χάρτη προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η οποία οδήγησε στη συνέχεια στη συνθήκη του Μάαστριχτ και μετέπειτα σε αυτές του Άμστερνταμ, της Νίκαιας και εν τέλει της συνταγματικής συνθήκης της Λισαβόνας. Σημαντικά μεν βήματα προς την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση αλλά όχι τα απαραίτητα για την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία. Άξιο αναφοράς είναι το ότι τότε ο Σπινέλι χαρακτήρισε την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη ως «ψόφιο ποντικό».
Επιστρέφοντας στο σήμερα, και τις επερχόμενες Ευρωπαϊκές Εκλογές, το αντιευρωπαϊκό μέτωπο, κυρίως μέσω της ακροδεξιάς με την συνεχή ανάδειξη των εθνικών εγωισμών, φαίνεται ισχυρότερο από ποτέ.
Είναι δεδομένο ότι το κάλεσμα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε είναι είτε θα προχωρήσουμε στη δημιουργία ενός ομοσπονδιακού ευρωπαϊκού κράτους είτε η αποδόμηση της ένωσης και του κοινού νομίσματος θα πραγματωθεί τα αμέσως επόμενα χρόνια. Ταυτόχρονα όμως θα πρέπει να κατανοήσουν όλες οι πολιτικές δυνάμεις οι οποίες ευαγγελίζονται τον Spinelli και τον Ευρωπαϊκό Φεντεραλισμό τη πραγματική σημασία ενός τέτοιου εγχειρήματος. Το πρώτο βήμα που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι ο Φεντεραλισμός είναι ο υπέρτατος βαθμός της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Δηλαδή η ελαχιστοποίηση της εθνικής κυριαρχίας των κρατών μελών της ένωσης. Το πέρασμα από το έθνος κράτος σε μια μορφή μετά-εθνικών οντοτήτων οι οποίες θα έχουν εγκαταλείψει τον εγωτισμό προς τη κοινή συνισταμένη που θα είναι η Ομοσπονδιακή Ευρωπαϊκή Ένωση. Τόσο οι δυνάμεις των Φιλελευθέρων, της Αριστεράς, των Πρασίνων και μέρος των Σοσιαλιστών στο Ευρωκοινοβούλιο δείχνουν να έχουν κατανοήσει την παρούσα συγκυρία, αν και προερχόμενοι από διαφορετικές ιδεολογικοπολιτικές αφετηρίες. Είδαμε με μεγάλη έκπληξη το κοινό πόνημα του Ντάνιελ Κον Μπεντίτ με τον Γκι Βερχοφσταντ στο «Ξύπνα Ευρώπη». Ο κόκκινος Ντάνι του Μάη του ’68 με τον Φιλελεύθερο Γκι σε ένα κοινό βιβλίο για την Ομόσπονδη Ευρωπαϊκή Ένωση. Ενώ ακόμα πιο πρόσφατα είδαμε τη συγκρότηση της Προοδευτικής Συμμαχίας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως στόχο του Φρανς Τίμερμανς «από τον αριστερό Έλληνα πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα μέχρι τον φιλελεύθερο Γάλλο πρόεδρο Εμανουέλ Μακρόν» ανέφερε στο debate για την Προεδρία της Ε.Ε. Τέτοιου είδους συμμαχίες πρέπει να δομηθούν ώστε να προχωρήσει μπροστά η Ευρώπη απελευθερωμένη τόσο από τους εθνικούς ανταγωνισμούς αλλά και την τυφλή ιδεολογικοπολιτική σύγκρουση. Το παράδειγμα του κομμουνιστή Spinelli και του χριστιανοδημοκράτη De Gasperi πρέπει να αποτελέσει όραμα για το μέλλον.
Η κυρίαρχη όμως θέση των χριστιανοδημοκρατών, οι οποίοι κατέχουν μέχρι σήμερα τη πρωτοκαθεδρία του Ευρωκοινοβουλίου, δείχνει, ότι δυσκολεύονται να υπερβούν το φαντασιακό τους και το υπάρχον έθνος κράτος. Από την άλλη πλευρά ο πρόσφατος ακροδεξιός συνασπισμός της Λεπέν, του Σαλβίνι και των λοιπών αντιευρωπαϊστών είναι αυτός που συνεχώς ροκανίζει την έδρα του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος.
Σε έναν κόσμο τόσο βαθιά παγκοσμιοποιημένο μόνο η πραγματικά Ενωμένη Ευρώπη μπορεί να αποτελέσει υπολογίσιμη δύναμη τόσο σε οικονομικό επίπεδο όσο και σε γεωστρατηγικό. Ταυτόχρονα, και όπως έγινε αντιληπτό από την παγκόσμια συστημική οικονομική κρίση του 2008, οι αρνητικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης χρειάζονται ένα πολιτικό αντίβαρο. Αυτή τη στιγμή μόνο η πραγματικά Ενωμένη Ευρώπη μπορεί να αποτελέσει το αντίβαρο μέσω της εναλλακτικής μορφής παγκοσμιοποίησης, μέσω μιας Κοινωνικής Παγκοσμιοποίησης, καθώς είναι σίγουρο ότι ακόμα διακατέχεται από πλούτο κοινωνικού κράτους στο DNA της παρά το ότι έχει εξοκείλει τα τελευταία χρόνια με την εμμονική περιοριστική πολιτική.
Ωστόσο, το πείραμα της βαθύτερης ένωσης προς μια Ομόσπονδη Ευρωπαϊκή Ένωση εξαρτάται από τα υλικά και τις προδιαγραφές που θα τεθούν προς χρήση. Με τα ίδια υλικά είναι δεδομένο ότι το πείραμα θα αποτύχει. Οι βασικές προδιαγραφές εμπεριέχονται στις Ευρωπαϊκές Συνθήκες. Αυτές θα πρέπει να αναπροσαρμοστούν ώστε να απαγκιστρωθεί η ένωση από τη Καφκική γραφειοκρατική θεσμοποίηση και από τον ανίερο συσχετισμό δυνάμεων που καθοδηγείται από τον Γερμανικό οικονομικό εθνικισμό. Παραδείγματος χάριν, το Δημοσιονομικό Πακέτο ποτέ δεν θα γίνει δικαιότερο εάν απλά από Διακυβερνητική συμφωνία ενσωματωθεί στις Συνθήκες ως Κοινοτική Μέθοδο.
Κοινώς, θα πρέπει ο δρόμος για τον αυτοσκοπό της Ομόσπονδης Ενωμένης Ευρώπης να περάσει από την πολιτική στις πολιτικές. Πολιτικές αντίβαρο στον κορπορατισμό των αγορών και της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Πολιτικές, υπέρ μιας κοινωνικής παγκοσμιοποίησης η οποία θα υπερβαίνει τους εθνικούς ανταγωνισμούς και θα μειώνει τις ανισότητες τόσο μεταξύ των κρατών μελών αλλά όσο και στο εσωτερικό τους. Διαφορετικά θα καταλήξουμε σε αυτό που ο Habermas αποκάλεσε «μετά-δημοκρατικός φεντεραλισμός των ανώτερων στελεχών».
(2) SPINELLI Altiero, “The Growth of the European Movement since the Second World War”, in M. Hodges (ed.), European Integration, Penguin, Harmondsworth, 1972.