Αν υπάρχει ένας τόπος που συμπυκνώνει την αίσθηση της μυροβόλου Χίου, αυτός θα μπορούσε να είναι το Μουσείο Μαστίχας στα νοτιόχωρα του νησιού. Σκαρφαλωμένο, γαλήνιο, πολύ κοντά στο μεσαιωνικό μαστιχοχώρι Πυργί, το μουσείο βρίσκεται σε ένα περιβόλι πρότυπης καλλιέργειας μαστιχόδεντρων. Το περιβόλι, ανάμεσα στις ξερολιθιές, περιλαμβάνει μια στέρνα, ένα μικρό μαντρί, κι ένα καλυβάκι, αποτυπώματα δηλαδή της προβιομηχανικής και μακραίωνης παραδοσιακής μαστιχοκαλλιέργειας. Τοπίο πολύ ευαίσθητο, στο όριο της εξαφάνισης. Αλλά δεν είναι μόνο η φυσιογνωμία του τόπου που ανέδειξε μοναδικά πριν από δύο χρόνια το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Πειραιώς (ΠΙΟΠ), δημιουργώντας άλλη μία κιβωτό πολιτισμού. Είναι και οι άνθρωποί του.
Η νέα έκθεση του μουσείου έρχεται να αποκαλύψει την ταυτότητα των κατοίκων στα μαστιχοχώρια, τα πρόσωπά τους πίσω από την Ένωση. Κι ενώ ορίζει χρονικά τα ογδοντάχρονα από την ίδρυση του φορέα, το μουσείο αφηγείται ανθρώπινες ιστορίες με έναν τρόπο που εκκινεί από βαθιά ενσυναίσθηση και με ένα αποτέλεσμα που δείχνει διάθεση ψυχικής ακτινογραφίας. Άλλωστε, οι φωτογραφίες αλλά και τα αντικείμενα της έκθεσης – πολλά από αυτά δοσμένα στο μουσείο από τις ίδιες τις οικογένειες της περιοχής- είναι μικρές σπουδές στην ανθρώπινη φύση, μυρίζουν μαστίχι. Είναι και ο μοναδικός τρόπος περισυλλογής της μαστίχας που συνδέει όλες τις γενιές των καλλιεργητών με έναν αδιόρατο δεσμό.
Το «κέντημα» καθώς λένε, ξεκινάει από τον Ιούλιο, οπότε και χαράζουνε το δέντρο κάθε εβδομάδα ως το τέλος τ′ Αυγούστου. Και η ρητίνη (το μαστίχι) εκκρίνεται σαν δάκρυ και ρέει σταγόνα σταγόνα από τις τομές που προκαλούν οι ντόπιοι με αιχμηρά εργαλεία στον κορμό και τα μεγάλα κλαδιά του μαστιχόδεντρου. Κεντάνε, πληγώνουν ή τραυματίζουν τον σχίνο οι καλλιεργητές, κι εκείνος επουλώνει τις πληγές του. Μια ιστορία μόχθου είναι η καλλιέργεια του σχίνου και η συλλογή της μαστίχας στη Χίο κι έτσι κοπιαστική ήταν η διαδικασία μετασχηματισμού των πρώτων γεωργικών συνεταιρισμών σε αυτό που γνωρίζουμε πια ως Ένωση των μαστιχοπαραγωγών του νησιού.
Το όραμα κάποιων ανθρώπων που έβλεπαν την προκοπή του τόπου στην αξία του “συνεταιρίζεσθαι”, ξεκίνησε ως αίτημα το 1929, αλλά μόνο μετά από δέκα περίπου χρόνια (με το νόμο 1390) πήρε σάρκα και οστά. Από τον ιδρυτή της, τον ιατρό Γεώργιο Σταγκούλη, μια εμβληματική μορφή που τιμήθηκε εν ζωή με τον τίτλο του Πρόεδρου διά βίου, τον δικηγόρο Κίμωνα Πυργάρη – άλλος πρωτοπόρος για την εποχή του – και όλα τα στελέχη ως τους απλούς εργάτες, η Ένωση “συστήνεται” μέσα από την έκθεση με απρόσμενο και πρωτότυπο τρόπο.
“Παλιά έγγραφα ενθαρρύνουμε να τα δει ο κόσμος, όχι μόνο ως πρωτότυπα τεκμήρια, αλλά ως αντικείμενα που θα εξάψουν την περιέργεια. Ο επισκέπτης μπορεί να ξεφυλίσσει κατόψεις εργοστασίων, μπροσούρες, αλλά και φωτογραφίες” μας λέει η μουσειολόγος Άννα Καλλινικίδου που έχει επωμιστεί το στήσιμο της έκθεσης, κατορθώνοντας κάτι σημαντικό: να δώσει νέα πνοή στο αρχειακό υλικό. Με συγκίνηση βλέπει κανείς τις πρώτες προσπάθειες για την εκβιομηχάνιση στο νησί και τη δημιουργία δομών για καλύτερες συνθήκες εργασίας.
Ένα ανθρώπινο δυναμικό που δεν του χαρίστηκε τίποτα, αλλά κόπιασε συλλογικά για ένα κοινό σκοπό. Και στα χρόνια που πέρασαν, η Ένωση στήριξε τους παραγωγούς, βοήθησε στον οικογενειακό προγραμματισμό (έφτιαξαν τα σπίτια τους, σπούδασαν τα παιδιά τους), ενδυνάμωσε την τοπική οικονομία, αλλά και προσαρμόστηκε στις εξελίξεις των διαφορετικών εποχών. Δεν έμεινε στάσιμη, αλλά πέτυχε να συστηματοποιήσει την καλλιέργεια της μαστίχας και να την καθιερώσει ως προϊόν με παγκόσμια φήμη και αναγνώριση.
Υπάρχει ένα πολιτισμικό απόθεμα βαθύ, το οποίο έχει επιστρατευθεί για την αξιοποίηση των θησαυρών που δίνει η γη του νησιού και τη διοχέτευσή τους στην ελληνική και διεθνή αγορά. Σε έναν μοναδικό χώρο όπου ο επισκέπτης μπορεί να ενημερωθεί για την ακμή της περιοχής χάρη στην παραδοσιακή μαστιχοκαλλιέργεια, ενώ δίνεται η δυνατότητα σε όποιον το επιθυμεί, μέσω της περιήγησής του, να βιώσει το συναρπαστικό παρελθόν αλλά και το δημιουργικό μέλλον της μαστίχας και των προιόντων που αποδίδει, προσφέρεται στους κατοίκους των 24 μαστιχοχωριών και στους επισκέπτες του νησιού, το δώρο που λέγεται Μουσείο Μαστίχας. Ένα σύγχρονο μουσείο, που βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τη γη, αλλά και ένα μουσείο — μάτι στον ορίζοντα. Αναχωρείς από αυτόν τον τόπο γεμάτος εικόνες και σκέψεις, με την επιθυμία πάντα να επιστρέψεις.
Το θαύμα της τεχνικής εξέλιξης στη Χίο
Τί κι αν έκλεισε τα 80 έτη, η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου δείχνει να έχει το βλέμμα στραμμένο μονάχα μπροστά. Διαρκής πυλώνας της παραγωγικής και οικονομικής ζωής της Χίου, η Ένωση δεν περιορίστηκε στα στενά όρια του ακριτικού νησιού. Δημιούργησε θυγατρική εταιρεία, την Mediterra, η οποία έχει αναλάβει κυρίως το εμπορικό κομμάτι της Ένωσης στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σε αυτήν ανήκουν τα γνωστά σε όλους «Mastiha Shop», με 17 καταστήματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Για την κάλυψη της ολοένα αυξανόμενης ζήτησης της μαστίχας και των προϊόντων της η Ένωση δημιούργησε τρία εργοστάσια. Στο ένα παράγονται περισσότερα από 150 προϊόντα, κυρίως ζαχαρώδη, όπως λουκούμια, γλυκά, ζυμαρικά και τα προϊόντα που πωλούνται στα Mastiha Shop. Στο δεύτερο γίνεται επεξεργασία της φυσικής μαστίχας και η παρασκευή παραφαρμακευτικών προϊόντων, όπως οι κάψουλες με μαστίχα, ενώ στο τρίτο γίνεται η παραγωγή της αγαπημένης τσίχλας ΕΛΜΑ και του μαστιχελαίου. Είναι πολλές οι διακρίσεις που έχει κατακτήσει το μαστίχι. Από το 2014 η παραδοσιακή μαστιχοκαλλιέργεια εγγράφηκε στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO, ενώ η μαστίχα, το μαστιχέλαιο και η τσίχλα Elma της EMX είναι προϊόντα ΠΟΠ. Όλα αυτά τα δείχνει περίφημα η έκθεση στο Μουσείο Μαστίχας.
Κι ενώ θα μπορούσαν οι άνθρωποι της Ένωσης να επαναπαυτούν στα πολλά και διαφορετικά προϊόντα που παράγουν στο νησί, προχώρησαν πριν από λίγους μήνες στην ίδρυση Κέντρου Έρευνας Μαστίχας στη Χίο. Ήδη, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων αναγνωρίζει τη μαστίχα ως παραδοσιακό φάρμακο για τη δυσπεψία και για την παρασκευή καλλυντικών. Μέτοχοι στο εγχείρημα, εκτός από την Ένωση και τη Mediterra, είναι οι φαρμακευτικές «Iasis Pharma», η «Farma Group», αλλά και η «Φάρμα Γνώση», εταιρεία της Φαρμακευτικής Σχολής Αθήνας. Μια σπουδαία σε συμβολισμό και ουσία σύμπραξη ανάμεσα στην ιδιωτική πρωτοβουλία και το ελληνικό πανεπιστήμιο, με εύρωστες και δυναμικές στο εξωτερικό ελληνικές εταιρείες. Είναι αδιανόητο η Ελλάδα, με τη χαρισματική από πολλές απόψεις ιδιοσυστασία της, να μην μπορεί να προσφέρει ευημερία στους πολίτες της. Παρά την πολυετή κρίση, μόνοι, εμείς, βουλιάζουμε ή αναπαράγουμε στερεότυπα μειονεξίας και προσκόλλησης σε αντιλήψεις που η εποχή μας έχει προ πολλού σαρώσει. Η Ένωση δείχνει το δρόμο αξιοποιώντας, όχι μόνο τους καρπούς της, αλλά και τα φρέσκα μυαλά του τόπου.
Και μια άγνωστη ταινία-ντοκουμέντο
Η έκθεση έφερε στην επιφάνεια και παρουσιάζει ένα μοναδικό φιλμ, μέχρι σήμερα χαμένο στη λήθη. Κατά τη διάρκεια αναζήτησης κι επεξεργασίας του αρχειακού υλικού, η κ. Καλλινικίδου και οι συνεργάτες της εντόπισαν μια μικρή ταινία, διάρκειας 20 περίπου λεπτών. Γυρισμένο, πιθανώς, στη δεκαετία του ’60, το φιλμ έγινε για να προβάλλει στο διεθνές κοινό τη μοναδικότητα της μαστίχας και του νησιού. Είναι τα χρόνια που ο τόπος σηκώνει κεφάλι, κυρίως, με όχημα τον τουρισμό. Κι είναι χαρακτηριστικό ότι στην ταινία εμφανίζονται εργάτριες να δουλεύουν στο εργοστάσιο με παραδοσιακές χιώτικες φορεσιές! Ένα σπάνιο ντοκουμέντο που «διασώζει» τον ανθρώπινο μόχθο μιας εποχής και δείχνει την ευγενή φιλοδοξία των ανθρώπων της Ένωσης από πολύ νωρίς.
Μουσείο Μαστίχας Χίου «80 χρόνια ΕΜΧ: ιστορίες με άρωμα μαστίχας», στο Πυργί της Χίου. Διάρκεια έκθεσης έως 20 Ιανουαρίου 2019. Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά, εκτός Τρίτης, 10:00-18:00 (έως 15/10) και 10:00-17:00 (από 16/10). Είσοδος ελεύθερη