Δύο Φεβρουαρίου 1970. Χάθηκε ένας μεγάλος διανοητής του 20ού αιώνα πλήρης ημερών (98 ετών). Βραβείο Νόμπελ. Αφορμή για να γράψω κάποιες σκέψεις, όχι τόσο για το σπουδαίο σοφό, αφού o Bertrand Russell (Μπέρτραντ Ράσελ) είναι γνωστός σε όλους, όσο για να διατυπώσω κάποιους προβληματισμούς που σχετίζονται με την πολυτάραχη ζωή του.
Πολλές φορές έχω αναρωτηθεί τούτο: Ποικίλα καθεστώτα, πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, δημιούργησαν πολιτισμούς. Εξασφάλιζαν τις συνθήκες για την ανάδειξη μεγάλων διανοητών, επιστημόνων, καλλιτεχνών, ηγετών, φιλοσόφων κλπ. Και αυτοί, οι αχάριστοι, στράφηκαν ενάντια στο καθεστώς που τους εξέθρεψε. Και με τη σειρά του το καθεστώς τους κυνήγησε, μερικές φορές απάνθρωπα σαν παιδοκτόνος γονιός.
Θα θυμίσω κάποια παραδείγματα. Η μοναδική αρχαία Αθηναϊκή δημοκρατία, που επέτρεψε την ανάπτυξη όλων των ιδεών, όσο αντιθετικές και αν ήταν μεταξύ τους, κυνήγησε τους φορείς αυτού του πολιτισμού που τα καθεστώτα ευνόησαν τη δημιουργία τους.
Στην Αθήνα διώχτηκαν ο Ευριπίδης, ο Θουκυδίδης, και πλήθος άλλοι, με κορυφαίο όνειδος για τους Αθηναίους την καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη.
Στα νεότερα χρόνια, η Σοβιετική Ένωση εξέθρεψε σπουδαίους ανθρώπους. Και αυτοί στράφηκαν εναντίον της. Θυμίζω κάποια ονόματα: Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Μπορίς Παστερνάκ, Αντρέι Ζαχάρωφ και τόσοι άλλοι. Και ας μη θεωρηθεί ότι αυτοί βρέθηκαν σε ένα αναθεματισμένο ολοκληρωτικό καθεστώς, που τους κυνήγησε.
Παρόμοια ήταν η συμπεριφορά των ”ελεύθερων” καθεστώτων σε δικούς τους σπουδαίους ανθρώπους. Πάμπλο Πικάσο, Αρθουρ Μίλερ, Τσάρλι Τσάπλιν, Φρεντερίκ Ζολιό-Κιουρί, είναι μερικά παραδείγματα.
Ο Μπέρτραντ Ράσελ, δηλωμένος αντικομμουνιστής, αλλά ειρηνιστής και αντίθετος στην πυρηνική τρέλα, δε χαριζόταν στις ανομίες του δικού του συστήματος. Νέος διώχθηκε από το Trinity College και φυλακίστηκε, ενώ αργότερα δεν του επιτράπηκε η είσοδος στις ΗΠΑ για να δώσει διάλεξη.
Στις συζητήσεις για τον πυρηνικό αφοπλισμό, οι Αμερικανοί υπέβαλλαν κάποιο σχέδιο που αμέσως απορριπτόταν από τους Σοβιετικούς. Αυτοί υπέβαλλαν στη συνέχεια άλλο που απορριπτόταν από τους Αμερικανούς. Μετά από αρκετές τέτοιες ανταλλαγές, οι Αμερικανοί υπέβαλαν ένα σχέδιο και οι Σοβιετικοί δέχθηκαν να το συζητήσουν. Αμέσως οι Αμερικανοί απέσυραν την πρότασή τους. Ε, αυτό πια δεν μπόρεσε να το χωνέψει ο Ράσελ.
Το φαινόμενο θα άξιζε να μελετηθεί από τους ιστορικούς. Η κοινωνία εξελίσσεται αναπόφευκτα βαθμιαία. Για ένα διάστημα η ενότητά της εξασφαλίζεται επαρκώς από το δίκαιο που μόνη της ανέπτυξε με λιγότερη ή περισσότερη συναίνεση των μελών της. Ώσπου φθάνει η στιγμή που η αντίθεση μεταξύ της εξελισσόμενης ”ηθικής”, της ασαφούς δηλαδή και περιρρέουσας βούλησης των πολιτών από τη μια, και του επίσημου, σταθερού ”δικαίου” φθάνει σε μια κρίσιμη τιμή και τότε η βαθμιαία ποσοτική διαφορά μεταπίπτει σε ποιοτική αλλαγή.
Η βασική αυτή αρχή είχε πρωτοπαρατηρηθεί από τον Αριστοτέλη και αναπτύχθηκε πολύ αργότερα από τον Χέγκελ και τον Μάρξ. Οι σοφοί αυτοί θεώρησαν ότι η ιστορία εξελίσσεται σαν έλιξη. Η ταλάντωση χάλασης όμως (B. Van der Pol) είναι ένα καλύτερο μαθηματικό πρότυπο. Έτσι κι αλλιώς, τα πιο ατίθασα πνεύματα της εποχής είναι εκείνα που έφεραν στην επιφάνεια την αντίθεση μεταξύ ηθικής και δικαίου κι έτσι έγιναν οι πνευματικοί ταγοί της αλλαγής που συντελέστηκε.
Οι φιλόσοφοι του διαφωτισμού ήταν οι πνευματικοί πατέρες της Γαλλικής Επανάστασης. Μόλις επικρατήσει λοιπόν το νέο καθεστώς, τιμά τους πνευματικούς πατέρες του και παίρνει δραστικά μέτρα για να μην επανέλθει η κατάσταση την οποίαν ανέτρεψε.
Τα ανήσυχα πνεύματα όμως δεν ησυχάζουν. Αρχίζουν να κριτικάρουν το νέο καθεστώς, που για να αυτοσυντηρηθεί δεν διστάζει να εφαρμόζει μέτρα ολοκληρωτισμού που κληρονόμησε από το προηγούμενο. Και τότε, βέβαια, η νέα εξουσία ενοχλείται ολοένα περισσότερο και αρχίζει τους άμεσους και έμμεσους διωγμούς των εξεχουσών προσωπικοτήτων που δεν γίνονται πειθήνια όργανά της. Θυμίζει η ιστορία τους αρχέγονους αθανάτους, όταν ο Κρόνος ευνούχιζε τον πατέρα του Ουρανό και κατάπινε τα παιδιά του.
Η διαδικασία που περιγράφηκε δεν αφορά μόνο συγκεκριμένα καθεστώτα και όχι άλλα που αυτοαποκαλούνται ”ελεύθερα” διότι επιτρέπουν την έκφραση οποιασδήποτε γνώμης. Μπορεί να γίνεται ανεκτή μια κριτική άποψη κατά μιας κυρίαρχης ολιγαρχίας ή ενός προσώπου, όχι όμως η επίκριση των θεμελίων του καθεστώτος. Οι λίγο παλιότεροι θυμόμαστε τον Αμερικανικό μακαρθισμό, που δεν διέφερε πολύ από το Σοβιετικό σταλινισμό. Το φαινόμενο μοιάζει να είναι γενικότερο, ανεξάρτητο από το είδος του πολιτεύματος.
Πολλοί προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την ιστορία στη βάση γενικών νόμων. Συνήθως η ιστορία εμφανίζεται να εξελίσσεται στη βάση τυχαία παρουσιαζόμενων βασιλιάδων, αυτοκρατόρων, δικτατόρων κλπ.
Άλλοι τονίζουν την εθνοτική συνέχεια, όπου η ιστορία ενός έθνους στηρίζεται σε θεμελιώδη διαχρονικά χαρακτηριστικά του. Ο δικός μας Παπαρρηγόπουλος ανήκει σ΄ αυτή την κατηγορία. Άλλοι, π.χ. Κορδάτος, βλέπουν την πάλη των τάξεων ως κινητήρια δύναμη της ιστορίας.
Πολύ λιγότερη έμφαση δίνεται στην περιοδικότητα των ιστορικών φαινομένων, που εξελίσσονται ανεξάρτητα από οτιδήποτε άλλο, σαν ταλάντωση.
Θυμίζω στο Μεσαίωνα τη σειρά των γεγονότων. Βαθμιαία βελτίωση των συνθηκών με συγκέντρωση των ανθρώπων στις πόλεις όπου ζουν καλύτερα με ανταλλαγές προϊόντων και όχι την παραγωγή τους που γίνεται στην ύπαιθρο. Η συγκέντρωση ευνοεί την εμφάνιση λοιμών, όπως της πανώλης. Οι λοιμοί εξοντώνουν τους ανθρώπους επιτείνοντας την εγκατάλειψη της παραγωγικής υπαίθρου. Η φύση αποστρέφεται το κενό και γειτονικοί λαοί μεταναστεύουν για να καταλάβουν την ερημωμένη ύπαιθρο. Ακολουθούν συγκρούσεις κοκ. Για σκεφθείτε αυτή τη σειρά πώς επαναλαμβάνεται στη γενιά μας. Αστυφιλία, πανδημία, ερήμωση υπαίθρου, μετανάστες
Άλλο επαναλαμβανόμενο φαινόμενο είναι αυτό που περιγράφηκε προηγουμένως με τη σχέση προσωπικοτήτων και κοινωνίας. Προσωπικότητες συνειδητοποιούν τα τρωτά του καθεστώτος, οι ιδέες τους διαδίδονται, ακολουθεί εξέγερση. Αυτή, για να καθιερωθεί, καθώς η απειλή από το καταργημένο καθεστώς δεν έχει εκλείψει. εφαρμόζουν αστυνομικά μέτρα. Οι προσωπικότητες όμως, ατίθασα πνεύματα, γεννήτορες, αλλά και γεννήματα του νέου καθεστώτος, εξακολουθούν να υπάρχουν και η κατεστημένη πια εξουσία τις κυνηγά.
Ο Ράσελ ήταν τυπικό παράδειγμα. Και να που αρχίζει να επωάζεται η κατάρρευση του νέου καθεστώτος. Αν γίνει αναίμακτα, πάει καλά. Δεν αποκλείεται όμως το ενδεχόμενο να περιλαμβάνει βία, άγρια καταστροφική, στην οποίαν η ”κατευναστική” προσπάθεια μιας τρίτης δύναμης μπορεί να την εκτρέφει μάλλον παρά να τη σβήνει, αφού, μετά την αντιμετώπιση των απειλητικών ταραχοποιών, η τρίτη, ”σωτήρια”, δύναμη στρογγυλοκάθεται και γίνεται αυτή εξουσία, ”προστάτιδα” όλων. Μια διεθνής δύναμη μπορεί να ήταν λιγότερο κακοήθης.
Ένας τρόπος για να μειωθούν οι ανεξέλεγκτες ανωμαλίες που συνοδεύουν τη ριζική αλλαγή καθεστώτος είναι να προβλέπει το ίδιο για το πώς διαχρονικά θα αλλάζει για να προσαρμόζεται στις διαρκώς προκύπτουσες νέες συνθήκες.