Λίγο καιρό μετά τη δίκη μπροστά στην Ιερά Εξέταση και το θρυλικό ψέλλισμα της ρήσης «κι όμως κινείται», ο Γαλιλαίος γράφοντας σε μια φίλη δήλωνε με επίγνωση της επικινδυνότητας των λόγων του, ότι οι παρατηρήσεις του δεν είχαν σκοπό να περιγράψουν «Πώς φτάνουν στους ουρανούς» (αυτό ήταν προνόμιο του κατεστημένου της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας), αλλά «Πώς είναι οι ουρανοί». Με αυτή την εμπιστευτική διάκριση ο Γαλιλαίος έδειχνε να αποδεχόταν με πικρία τη δυσκολία επικράτησης νέων ιδεών εντός κρατούντων νοοτροπιών μιας συγκεκριμένης περιόδου. Ιδεών που η ιστορία απέδειξε ότι είχαν τη δυναμική να παρακινήσουν ολόκληρους Διαφωτισμούς, φτάνει να διαδοθούν.
Στο πρόσφατο άρθρο της εξαιρετικής Ελληνίδας δημοσιογράφου Stav Dimitropoulos στην ιστοσελίδα του BBC Travel με τίτλο «Φιλότιμο: Η ελληνική λέξη που δεν μεταφράζεται» η προσοχή επικεντρώθηκε στο αμετάφραστο και μοναδικό της λέξης και των εννοιών που την διακρίνουν. Και ορθώς εκεί επικεντρώθηκε, αφού σκοπός του αφιερώματος ήταν να διαδώσει το θελκτικότερο κύτταρο της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας στην καρδιά της ελληνικής φιλοξενίας. Προσέγγιση που τελευταία διαφαίνεται να οικειοποιείται δυναμικά και το Υπουργείο Τουρισμού.
Παρά τις θετικές αναφορές, μέσα από τις αμέτρητες και αυτούσιες αναδημοσιεύσεις του παραπάνω άρθρου στον ελληνικό τύπο και διαδικτυακά blog, προκύπτουν οι εξής προβληματισμοί:
Γιατί δεν υπήρξε κάποια αναφορά γύρω από το άτοπο του λεξιλογικού κενού που υπονοεί ο ισχυρισμός ότι μια λέξη δεν μεταφράζεται, ή γύρω από το σύνηθες φαινόμενο κάθε γλώσσας (όχι μόνο της ελληνικής) να μην εμπεριέχει μονολεκτικά μεταφραστικά ισοδύναμα σε άλλες γλώσσες;
Γιατί δεν γίνεται αναφορά στις Αρετές και την ανάγκη συνεχούς προσδιορισμού της μεσότητας που τις ορίζει, και ότι ο πρώτος διδάξας περί ηθικής Αριστοτέλης ουδεμία αναφορά κάνει στην έννοια «φιλότιμο» ως ξεχωριστή αρετή, ενώ όπου την χρησιμοποιεί αυτή μεταφράζεται επισήμως στα νεοελληνικά απλά ως φιλοδοξία, υπερηφάνεια κ.α.;
Γιατί πάλι δεν γίνεται λόγος για την αντίφαση εκφράσεων που είναι άρρηκτα συνυφασμένες με το φιλότιμο όπως ότι «χάθηκε όταν βρέθηκε η συγγνώμη» (ή η εξουσία), ή ότι «το πολύ βλάπτει» αφού συχνά γίνεται «αντικείμενο εκμετάλλευσης» κτλ;
Τέλος, γιατί ουδείς δεν κάνει αναφορά στην πολυετή προσπάθεια του Φιλότιμου Ιδρύματος να επαναπροσδιορίσει συλλογικά, τεκμηριώσει επιστημονικά αλλά και διαδώσει διεθνώς την έννοια Φιλότιμο (#PHILOTIMO) ξεκινώντας μιαν αναζήτηση και έναν διάλογο που θα τόνωνε την εσωτερική συνοχή και την έξωθεν εικόνα όλων των Ελλήνων;
Μήπως η φαινομενικά υγιής, πλην επιφανειακή εθνική υπερηφάνεια γύρω από την έννοια «φιλότιμο» μας αφήνει αμέτοχους ως προς τα πιο δύσκολα ερωτήματα που συνήθως ξεκινούν με τη λέξη ΠΩΣ, και μάλλον άρα στάσιμους μέσα σε ένα εγωκεντρικό σύμπαν αυτοεκλπηρούμενων στείρων συλλογισμών;
Μήπως οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα ψυχοκοινωνικό φαινόμενο στο επίκεντρο του ελληνικού ψυχισμού το οποίο χρίζει περαιτέρω ενδελεχούς μελέτης - μάλιστα την ίδια ώρα όπου σύγχρονοι κορυφαίοι κοινωνικοί, οικονομικοί και πολιτικοί διανοητές αγωνιούν να προσδιορίσουν και οραματιστούν τη νέα ζητούμενη διάσταση ενός «νέου κοινωνικού συμβολαίου» στο επίκεντρο ραγδαία μεταβαλλόμενων πολιτικοοικονομικών συνθηκών στις σύγχρονες κοινωνίες;
Μήπως μάλιστα εμείς πρώτοι, ως Έλληνες οφείλουμε να αντισταθούμε στην αξιακή διάβρωση των καιρών απέναντι σε έννοιες όπως την ξενοφοβία, την μετά-αλήθεια και τον σουρεαλισμό με προμετωπίδα αυτής της αντίστασης το ζωντανό Φιλότιμο, τέκνο της Φιλαλήθειας και της Φιλαλληλίας - ομογάλακτο της Φιλοσοφίας και της Δημοκρατίας;
Εμείς στο Φιλότιμο Ίδρυμα οφείλουμε να πούμε την αλήθεια. Μέσα από την υπό δημοσίευση έρευνα του υπογράφοντος και της ομάδας του (βασισμένη σε περισσότερους από 3.000 ορισμούς και αφηγήσεις Ελλήνων, αλλά και την ενδελεχή δευτερογενή έρευνα ιστορικών και δημοσίων αναφορών γύρω από την έννοια) ευπειθώς αναφέρουμε ότι το Φιλότιμο οφείλει να μεταφράζεται στα διεθνή λεξιλόγια, και δη αυτολεξεί, ως Philotimo.
Την ευθύνη ότι δεν υπάρχει ακόμη ως λήμμα στα διεθνή λεξικά, και άρα παραμένει απόν από τον διεθνή χάρτη εννοιών άξιων λόγου και διαλόγου, διάδοσης και διάσωσης, τον φέρουμε μάλλον αποκλειστικά εμείς, οι Έλληνες.
Ας αναλάβουμε λοιπόν τις ευθύνες μας κι ας γίνουμε πιο συνεπείς και γενναίοι απέναντι στο κάλεσμα του μακροβιότερου μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς, το οποίο και κινείται, και μεταφράζεται και μας καλεί να το ανακαλύψουμε επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση μας μαζί του.
(Πάρε μέρος στον συλλογικό προσδιορισμό και διάδοση της λέξης κάνοντας μια δημόσια ανάρτηση στα κοινωνικά σου δίκτυα με την ετικέτα #PHILOTIMO ή συμπληρώνοντας τη σχετική φόρμα στις σελίδες μας: www.philotimo.org & www.facebook.com/philotimon)