Με τη Βαλκανική να τοποθετείται στην άκρη της Ευρώπης, στο άκρο της Ανατολικής Μεσογείου και έχοντας υπάρξει και η ίδια πεδίο συγκρούσεων και διχασμών μέχρι την εκπνοή του περασμένου αιώνα, η Κάπα Research πραγματοποίησε την ποσοτική έρευνα κοινής γνώμης Balkan Monitor σκιαγραφώντας την άποψη των πολιτών της περιοχής για την πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητά τους, για τις ηγεσίες τους, για τις χώρες, τα υπερεθνικά σχήματα, αλλά και τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν στη διεθνή σκηνή.
Η διερεύνηση των φόβων και των προσδοκιών των ανθρώπων για το μέλλον τους χαρτογραφεί τις μεγάλες μεταβολές που συντελέστηκαν στην Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Σημειώνεται ότι η έρευνα πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1993, λίγα χρόνια μετά την επανένωση της Ευρώπης, επαναλήφθηκε το 2003, το 2014 και πριν λίγους μήνες το 2019.
Αξιοσημείωτο είναι πως στην πλειοψηφία των χωρών οι οποίες αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης, οι πολίτες απάντησαν πως το εισόδημα του νοικοκυριού τους επαρκεί για όλα όσα χρειάζονται στην καθημερινή τους ζωή, χωρίς όμως να έχουν τη δυνατότητα για αποταμίευση.
Στη Βόρεια Μακεδονία, το Κόσοβο, το Λίβανο, την Αλβανία, την Αίγυπτο, τη Σερβία και τη Βουλγαρία ωστόσο οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες απάντησαν με σαφήνεια πως τα εισοδήματά τους επαρκούν μονάχα για τα απαραίτητα με σημαντικά ποσοστά πολιτών στις ίδιες περιοχές να παραδέχονται πως τα χρήματα που λαμβάνουν δεν επαρκούν ούτε για τις βασικές τους ανάγκες.
Οι μεγαλύτεροι φόβοι
Η απογοήτευση, ο θυμός, αλλά και η ελπίδα είναι τα συναισθήματα που βιώνουν σήμερα οι κάτοικοι της Ανατολικής Μεσογείου, ενώ στην καθημερινότητά τους παραδέχονται πως αισθάνονται κυρίως φόβο και λιγότερη ικανοποίηση για τη ζωή τους.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρατίθενται, στις Σερβία, Βόρεια Μακεδονία, Αλβανία, Ελλάδα, Κύπρο, Ισραήλ, Ρουμανία, Βουλγαρία, Τουρκία, Λίβανο και Αίγυπτο, οι πολίτες αισθάνονται περισσότερο φόβο για τη φτώχεια (σε ποσοστό 30%), για την κήρυξη ενός νέου παγκοσμίου πολέμου (σε ποσοστό 14%), για την εγκληματικότητα (σε ποσοστό 14%), για τις αρρώστιες (σε ποσοστό 12%), για μια μεγάλη φυσική καταστροφή (σε ποσοστό 8%), για τις εξωτερικές απειλές από άλλες χώρες (σε ποσοστό 7%), για μια τρομοκρατική ενέργεια (σε ποσοστό 6%) και για ένα πιθανό ατύχημα σε βιομηχανικό ή πυρηνικό κέντρο (σε ποσοστό 2%). Στη χώρα μας, το 31% των πολιτών φοβάται τη φτώχεια, το 17% ανησυχεί για τις επιδημίες και ένα 15% για τη βία και την εγκληματικότητα.
Χαρακτηριστικό είναι επίσης πως η Ελλάδα φαίνεται να αποτελεί πόλο έλξης για δεκάδες τουρίστες που καταφθάνουν από τις προαναφερθείσες περιοχές, αφού από το σύνολο των δώδεκα χωρών, οι πολίτες των περισσότερων σημειώνουν πως έχουν επισκεφτεί τη χώρα μας. Μάλιστα οι πιο πολλοί από αυτούς θα ήθελαν ακόμα και να ζήσουν στην Ελλάδα κάποια στιγμή στη ζωή τους.
Οι ισχυρότερες χώρες
Σε ερώτηση των ερευνητών για τις χώρες που έχουν μεγαλύτερη ισχύ στην περιοχή, το 34% των ερωτηθέντων απάντησε πως θεωρεί το Ισραήλ την πιο ανεπτυγμένη οικονομικά χώρα, ενώ το 26% των πολιτών πιστεύει το ίδιο για την Τουρκία, την ώρα που το 16% έχει την ίδια άποψη για την Ελλάδα. Στρατιωτική ισχύ, σύμφωνα με τις απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα, φαίνεται πως έχει η Τουρκία, στη συνέχεια έρχεται το Ισραήλ, ενώ ακολουθεί η Ελλάδα.
Ανεπτυγμένη πολιτισμικά θεωρεί την Ελλάδα το 24% των πολιτών στις εν λόγω περιοχές, ενώ το 11% πιστεύει κάτι αντίστοιχο για την Τουρκία. Τα καλύτερα πανεπιστήμια αλλά και νοσοκομεία βρίσκονται και πάλι στην Ελλάδα, την Τουρκία και το Ισραήλ, με βάση τα όσα είπαν οι ερωτηθέντες. Μια μικρή διαφοροποίηση παρατηρείται στην ερώτηση για τον τουρισμό, αφού όπως αποδεικνύεται οι καλύτεροι τουριστικοί προορισμοί είναι η Ελλάδα, η Τουρκία και η Αίγυπτος, αντί για το Ισραήλ.
Εμπιστοσύνη στους θεσμούς
Από την έρευνα προκύπτει παράλληλα πως στην κορυφή των θεσμών τους οποίους εμπιστεύονται οι πολίτες στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου είναι ο στρατός, οι φιλανθρωπικές οργανώσεις και οι ιδιωτικές επιχειρήσεις. Οι Έλληνες μάλιστα, σύμφωνα με τα πορίσματα, σε ποσοστό 67% δείχνουν να εμπιστεύονται τον στρατό, σε ποσοστό 46% την αστυνομία και σε ποσοστό 43% τις ιδιωτικές επιχειρήσεις.
Τα ίδια πάνω κάτω ισχύουν και για τις υπόλοιπες χώρες, με τη Βουλγαρία να διαφοροποιείται, αφού οι πολίτες της στην πλειοψηφία τους εμπιστεύονται κυρίως το κοινωνικό δίκτυο και όχι τον στρατό. Στις περιοχές που βρέθηκαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, οι περισσότεροι πολίτες δεν εμπιστεύονται την κυβέρνηση αλλά ούτε και το Υπουργείο Οικονομικών. Την ίδια καχυποψία δείχνουν αναφορικά και με το Κοινοβούλιο, τα πολιτικά κόμματα, τη δημόσια διοίκηση και τη Δικαιοσύνη.
Η στάση απέναντι στις μειονότητες
Όσον αφορά τη στάση των πολιτών της Ανατολικής Μεσογείου απέναντι στο μεταναστευτικό, οι περισσότεροι πολίτες στο Κόσοβο, την Αλβανία, την Ελλάδα, την Αίγυπτο, την Κύπρο και την Τουρκία τονίζουν πως θα πρέπει να υπάρξει συνεννόηση για ισομερή κατανομή των προσφύγων/μεταναστών στις βαλκανικές χώρες και στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου ανάλογα με τον πληθυσμό τους. Από την άλλη, στον Λίβανο, τη Βόρεια Μακεδονία, το Ισράηλ, τη Ρουμανία, τη Σερβία και τη Βουλγαρία, οι ερωτηθέντες είναι της άποψης πως κάθε χώρα θα πρέπει να μπορεί να κλείνει τα σύνορά της στους ξένους εάν κρίνει πως αυτό επιτάσσει το εθνικό της συμφέρον.
Διεθνείς σχέσεις: Πρώτος σύμμαχος οι ΗΠΑ
Αξίζει να αναφερθεί πως οι συμμετέχοντες στη μελέτη όταν ρωτήθηκαν για τη χώρα που θα ήθελαν να είναι σύμμαχος της δικής τους τη δεδομένη χρονική στιγμή, απάντησαν σε ποσοστό 59% οι ΗΠΑ, σε ποσοστό 48% η Ρωσία και σε ποσοστό 37% η Κίνα. Ακολουθεί η Γερμανία, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Οι Έλληνες σε ποσοστό 73% θέλουν για σύμμαχο τις ΗΠΑ, σε ποσοστό 45% τη Ρωσία και σε ποσοστό 38% την Κίνα. Η Τουρκία είναι επίσης η χώρα η οποία μάλλον θα έβαζε σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια των περισσότερων από τις χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα, σύμφωνα με τα λεγόμενα των ερωτηθέντων.
Άξιο αναφοράς είναι επίσης το γεγονός πως η λέξη «εθνικιστής» έχει αρνητική χροιά μόνο για την πλειοψηφία των Ελλήνων, των Κύπριων, των κατοίκων της Βόρειας Μακεδονίας και του Ισραήλ. Όλοι οι άλλοι αντιμετωπίζουν θετικά τη λέξη. Όλοι επίσης -εκτός από τη Σερβία- επιθυμούν την ένταξη στο ΝΑΤΟ, ενώ θέλουν η χώρα τους να γίνει μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η άποψη για τους ηγέτες του κόσμου
Από τη μελέτη της Κάπα Research συμπεραίνεται επίσης πως πρώτος σε δηµοφιλία είναι ο Ρώσος ηγέτης Βλαντίμιρ Πούτιν και ακολουθούν ο Εμµανουέλ Μακρόν και η Ανγκελα Μέρκελ. Εντυπωσιακή φαίνεται να είναι η αποδοχή του Ελληνα πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα, αφού είναι πέμπτος σε δηµοτικότητα στη ΝΑ Μεσόγειο και δεύτερος -µετά τον Βλαντιμιρ Πούτιν- στα Βαλκάνια.
Στην ίδια έρευνα αποδεικνύεται πως ο Αλέξης Τσίπρας έχει µεγαλύτερη αποδοχή στην Αλβανία, στην Τουρκία ή στο Ισραήλ απ’ ό,τι στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Στα αξιοσηµείωτα είναι και η επίδοση του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Σηµίτη, που συγκέντρωνε το 2003 εξαιρετικά ποσοστά δηµοφιλίας στα Βαλκάνια.
Να αναφερθεί τέλος πως στην ερώτηση για το πόσο συμβάλλει η Ελλάδα στη διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, απαντά θετικά το 72% των Κύπριων, το 50% των Σέρβων, το 48% των Βούλγαρων, το 42% των Ρουμάνων, το 42% των πολιτών του Ισραήλ. Την ίδια άποψη έχει το 41% των πολιτών στην Αίγυπτο, το 37% μόνο των πολιτών στην Αλβανία και το 28% στη Βόρεια Μακεδονία. Περισσότερη αρνητική θεωρούν τη στάση μας οι Τούρκοι πολίτες.
Tρεις δεκαετίες - Τέσσερα κύματα της έρευνας BALKAN MONITOR
Τα Βαλκάνια βαρύνονται με περισσότερη Ιστορία
από όση μπορούν να σηκώσουν
Γουίνστον Τσώρτσιλ
Η Βαλκανική τοποθετείται στην άκρη της Ευρώπης, στο άκρο της Ανατολικής Μεσογείου. Γειτνιάζει με εστίες συγκρούσεων και έχει υπάρξει η ίδια πεδίο συγκρούσεων και διχασμών μέχρι την εκπνοή του περασμένου αιώνα. Έχει χαρακτηριστεί – προς μεγάλη δυσαρέσκεια των λαών της – «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης» και δυστυχώς, η Ιστορία έχει δικαιώσει τον χαρακτηρισμό: ο 20ος αιώνας τελείωσε όπως ακριβώς ξεκίνησε, με τη βία των εθνικισμών στη βαλκανική γειτονιά. Η Βαλκανική είναι, ταυτόχρονα, ένα μωσαϊκό εθνοτήτων, μειονοτήτων και θρησκειών, είναι το πολύ-πολιτισμικό βυζαντινό και, μετέπειτα, οθωμανικό/ αυστρουγγρικό πρότυπο αιώνες πριν η ΕΕ ανακαλύψει την πολύ-πολιτισμικότητα και την κατοχυρώσει με διεθνείς συμβάσεις και νομοθεσία. Η Βαλκανική είναι μια αέναη κίνηση ανάμεσα στον πολιτισμό και τη βία, ανάμεσα στη συνύπαρξη και τον διχασμό.
Τα παραπάνω χαρακτηριστικά ήταν ικανά να θρέψουν το ενδιαφέρον και, τελικά, να οδηγήσουν στη διεξαγωγή – από την Κάπα Research - της ποσοτικής έρευνας κοινής γνώμης Balkan Monitor, για πρώτη φορά, το 1993, λίγα χρόνια μετά την επανένωση της Ευρώπης (πτώση του Τείχους του Βερολίνου). Η έρευνα επαναλήφθηκε το 2003, το 2014 και, πριν λίγους μήνες, το 2019. Η καταγραφή – στην ανάλογη εθνική γλώσσα – των απόψεων των πολιτών της περιοχής για την πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητά τους, για τις ηγεσίες τους, για τις χώρες, τα υπερεθνικά σχήματα, αλλά και τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν στη διεθνή σκηνή, η διερεύνηση των φόβων και των προσδοκιών των ανθρώπων για το μέλλον τους χαρτογραφεί – σαν σε φόντο - τις μεγάλες μεταβολές που συντελέστηκαν στην Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο τις τελευταίες τρεις δεκαετίες.
Το 1993, η αισιοδοξία για μια οικουμενική ειρήνη με το «Τέλος της Ιστορίας» γρήγορα εξανεμίζεται από την «εκδίκηση των εθνών». Στην Ευρώπη του ’90 συνυπάρχουν «ενωσιακή» οικοδόμηση και εθνικιστικές ακρότητες, Μάαστριχτ και εθνοκάθαρση στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Στα Βαλκάνια, ο παλιός φόβος του «Άλλου» επανεμφανίζεται (αλλαγή συνόρων, επιβουλή εδαφών), αλλά ο υψηλός βαθμός ανεκτικότητας απέναντι στις μειονότητες έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις πρώτες, έντονες τάσεις απόσχισης στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι βαλκανικές χώρες ονειρεύονται τη χαλάρωση του σφιχτού εναγγαλισμού του Κράτους, τη μετάβαση προς την καπιταλιστική οικονομία και τη φιλελεύθερη Δημοκρατία.
Το 2003, και ενώ η παγκοσμιοποίηση βαθαίνει, οι λαοί της περιοχής απολαμβάνουν μια περίοδο γαλήνης αν και με πολλά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Η προοπτική ένταξης των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ λαμβάνει βιβλικές διαστάσεις, σαν η Ένωση να είναι η «Νέα Γη της Επαγγελίας» όπου οι λαοί θα βρούν την οικονομική ευημερία και την εγγύηση για ειρήνη και σταθερότητα που αναζητούν. Οι ηγέτες της Δύσης απολαμβάνουν δημοτικότητες που φαντάζουν εξωπραγματικές συγκρινόμενες με τη δημοτικότητά τους μέσα στις ίδιες τις χώρες τους. Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα είναι το απόλυτο παράδειγμα, μια «τοπική ευρωπαϊκή υπερδύναμη» που έχει αφήσει πίσω της το προβληματικό βαλκανικό της παρελθόν και έχει καταφέρει να ενταχθεί στον ζηλευτό, στενό ευρωπαϊκό πυρήνα και να αναγνωριστεί διεθνώς με την ανάληψη της διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Το 2014, η παραπάνω ειδυλλιακή εικόνα έχει ήδη θαμπώσει: η Αραβική Άνοιξη έχει τελειώσει μέσα στην αποσταθεροποίηση της Βόρειας Αφρικής και στον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας (ενώ συνεχίζεται η ισραλο-παλαιστινιακή διένεξη), δύο μεγάλες κρίσεις έχουν ξεσπάσει ταυτόχρονα, η οικονομική και η προσφυγική. Η Ευρώπη δυσκολεύεται να κατανοήσει τις δύο κρίσεις, καθυστερεί ή αδυνατεί να τις διαχειριστεί. Στην οικονομία απαντά με σκληρή πειθαρχία και στην μετακίνηση πληθυσμών με ασυνεννοησία. «Λαϊκισμός» και «άκρα» επανεμφανίζονται μετά από δεκαετίες αδράνειας, το Ηνωμένο Βασίλειο αποφασίζει να εγκαταλείψει. Η έρευνα αποκαλύπτει την απώλεια της δεσπόζουσας θέσης που κατείχε η Ελλάδα στην πειροχή την προηγούμενη δεκαετία και, ταυτόχρονα, την υποχώρηση της σταθερότητας του ευρωπαϊκού οράματος. Με άλλα λόγια, η αποτυχία της Ελλάδας ως «ηγέτιδα» δύναμη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης είναι το αποτύπωμα της αποτυχίας του συνολικότερου ευρωπαϊκού οράματος και των ευρωατλαντικών θεσμών στην περιοχή.
Το 2019, η έρευνα καταγράφει την υποχώρηση του διεθνούς παράγοντα στην περιοχή, εξέλιξη αδιανόητη κατά τα προηγούμενα κύματα της έρευνας. Δύο συντελεστές αυτής της υποχώρησης είναι οι εξής: α) η απόσταση που χωρίζει τις ηγεσίες από τις κοινωνίες. Την ώρα που οι διεθνείς οργανισμοί και οι ηγέτες «αυτό-θαυμάζονται», οι πολίτες, στους δρόμους κάθε βαλκανικής πρωτεύουσας, αλλά και γύρω από το τραπέζι της κουζίνας των νοικοκυριών, έχουν μέσα τους και μπροστά τους τη φτώχεια και την προσφυγική/ μεταναστευτική διάλυση. β) Παρά τα σημαντικά εσωτερικά αίτια της κρίσης, ο τρόπος που οι «μεγάλες δυνάμεις» - χώρες ή οργανισμοί – αντιμετώπισαν την Ελλάδα, από το 2010 και μετά, έχει αρνητική παιδαγωγική επίδραση στους γείτονες. Τα αναγνωρισμένα λάθη και υπερβολές στην ελληνική περίπτωση έθεσαν σε κίνδυνο τη σταθερότητα μιας ευαίσθητης περιοχής – των Βαλκανίων - που γειτνιάζει με τη «γη της φωτιάς», την Ανατολική Μεσόγειο. Ο πολίτης δεν προσβλέπει, πια, σε συλλογικές αποφάσεις και υιοθέτηση μέτρων του διεθνούς συστήματος, αλλά καταφεύγει στη δική του παντοδυναμία της διαμαρτυρίας και της αμφισβήτησης με τη δυνατότητα διασποράς που του προσφέρουν τα κοινωνικά δίκτυα της ψηφιακής επανάστασης.
Η Βαλκανική, σήμερα, βρίσκεται μπροστά σε ένα νέο δίλημμα: ή θα εισέλθει σε νέα φάση περιδείνισης με άγνωστες συνέπειες ή θα κερδίσει το στοίχημα της σύγκλισης και της ενοποίησης με την ήπειρο στην οποία ανήκει γεωγραφικά και ιστορικά. Στο ίδιο δίλημμα, αλλά με την αξία του ιστορικού παραδείγματος στην περιοχή, βρίσκεται και η Ελλάδα, η οποία, όπως οι περισσότεροι δείκτες της έρευνας μαρτυρούν, αρχίζει να βγαίνει από τη δοκιμασία της δεκαετίας, να ανακάμπτει και να ανακτά την αυτοπεποίθησή της.
Με την έρευνα Balkan Monitor, σαν μικρή συμβολή στις προσπάθειες ανάτασης της χώρας μας στην περιοχή, η Κάπα Research τιμά την 30ετή διαδρομή της.
Για την Κάπα Research
Αλέξης Ρουτζούνης