Η National Gallery στο Λονδίνο παρουσιάζει στον πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την ίδρυση της, τον τελευταίο πίνακα του Καραβάτζιο («The Last Caravaggio», 18 Απριλίου - 21 Ιουλίου 2024).
«Το Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας», ύστατο έργο που φιλοτέχνησε ο Καραβάτζιο πριν από τον μυστηριώδη θάνατο του, απεικονίζει έναν πάνοπλο άνδρα, τον αρχηγό των Ούννων, ο οποίος εκτελεί τη νεαρή, όμορφη πριγκίπισσα Ούρσουλα, αφότου έχει απορρίψει την πρόταση γάμου του, ρίχνοντας της ένα βέλος σχεδόν εξ επαφής. Εκείνη κοιτάζει την αιχμή του βέλους που έχει καρφωθεί στο στήθος της σαν να μην μπορεί να πιστέψει αυτό που βλέπει: τον ίδιο της τον θάνατο.
Το έργο, που ήταν «κρυμμένο» σε ιδιωτική συλλογή, αποδόθηκε στον Καραβάτζιο μόλις τη δεκαετία του 1980, χάρη στην ανακάλυψη μίας επιστολής στα Κρατικά Αρχεία της Νάπολης -η οποία επίσης παρουσιάζεται στην έκθεση- που καταγράφει πώς ο Καραβάτζιο, ο οποίος είχε εγκαταλείψει τη Ρώμη μετά την καταδίκη του για τον φόνο ενός άνδρα τέσσερα χρόνια πριν, ολοκλήρωσε τον πίνακα βιαστικά στη Νάπολη, στις 11 Μαΐου 1610.
Τον παρέδωσε ακόμα νωπό στον Lanfranco Massa, απεσταλμένο του Γενοβέζου ευγενή Marcantonio Doria που τον είχε παραγγείλει και ο Massa τον έβγαλε στον ήλιο για να στεγνώσουν τα χρώματα. Όπως γράφει στην επιστολή «πρέπει να πάω στον εν λόγω Καραβάτζιο για να μάθω πώς μπορώ να είμαι σίγουρος ότι δεν θα τον καταστρέψω». Παρ′ όλα αυτά, προσθέτει, όλοι όσοι είδαν τον πίνακα «έμειναν έκθαμβοι».
«Το Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας», στο οποίο ο ζωγράφος αυτοπροσωπογραφείται σε μία από τις φιγούρες που γίνονται μάρτυρες της δολοφονίας, παρουσιάζεται μαζί με άλλο ένα έργο της ώριμης περιόδου του -από την οποία σώζονται ελάχιστα- τον πίνακα «Η Σαλώμη δέχεται το Κεφάλι Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή», που ανήκει στη συλλογή της National Gallery.
Ο τελευταίος πίνακας του Καραβάτζιο είναι ο πιο μυστηριώδης από όλα τα έργα του -εξού και αποδόθηκε στον ζωγράφο με καθυστέρηση αιώνων. Η εκδοχή του δεν μοιάζει με καμία από τις απεικονίσεις του μεσαιωνικού θρύλου της Αγίας Ούρσουλας.
Λίγο μετά την ολοκλήρωση του, ο Καραβάτζιο θα ήταν νεκρός. Κατευθυνόμενος βόρεια, από την περιοχή της Νάπολης προς τη Ρώμη με ένα πλεούμενο μέσα στον καύσωνα του καλοκαιριού, συλλαμβάνεται σε ένα λιμάνι. Μέχρι να εξαγοράσει την ελευθερία του, οι αποσκευές του, μεταξύ αυτών και τα καινούργια έργα που είχε πάρει μαζί του, είχαν εξαφανιστεί.
Στο σημείο αυτό τα ίχνη του χάνονται. Ο Καραβάτζιο αφήνει την τελευταία πνοή στο Πόρτο Έρκολε στη νότια Τοσκάνη, στις 18 Ιουλίου 1610. Στις 28 Ιουλίου δημοσιεύεται η είδηση του θανάτου του, ενώ τρεις ημέρες αργότερα, μία νέα δημοσίευση αναφέρει ότι πέθανε από σοβαρή ασθένεια -ελονοσία. Στην πραγματικότητα, το τέλος του παραμένει σκοτεινό.
Τους μήνες πριν από το μοιραίο ταξίδι, ζούσε σαν κυνηγημένος. Μετακινούνταν συνεχώς σε όλη τη Σικελία, φοβούμενος ότι τον καταδιώκουν, ζωγραφίζοντας μερικά εξαιρετικά έργα με θρησκευτικά θέματα στις Συρακούσες, τη Μεσίνα και το Παλέρμο, χωρίς να στεριώνει πουθενά και στη συνέχεια, απέπλευσε για τη Νάπολη -η ανησυχία του αποδείχθηκε εκ των υστέρων δικαιολογημένη.
Η επίθεση στον Καραβάτζιο έγινε από μία ομάδα ανδρών έξω από ένα πανδοχείο στη Νάπολη. Τον άφησαν τόσο άσχημα τραυματισμένο στο πρόσωπο ώστε «δεν αναγνωρίζονταν», σύμφωνα με μια βιογραφία του 17ου αιώνα. Δεν επρόκειτο για τυχαία επίθεση. Οι δράστες τον αναζητούσαν και πιθανώς τον είχαν ακολουθήσει, όπως φοβόταν, σε όλη τη Σικελία.
Όπως γράφει στον Guardian ο Τζόναθαν Τζόουνς, ένας από τους σχεδόν σύγχρονους του βιογράφους, ο Giovanni Pietro Bellori, καταγράφει με σαφήνεια ποιος τους έστειλε. Ο Καραβάτζιο κυνηγήθηκε από τους Ιωαννίτες Ιππότες, ένα θρησκευτικό στρατιωτικό τάγμα στο οποίο είχε πρόσφατα προσπαθήσει να προσχωρήσει στο προπύργιό του, τη Μάλτα. Κατέφυγε στη Νάπολη επειδή αισθανόταν ανασφαλής, «και ελπίζοντας να εξευμενίσει τον Μεγάλο Μάγιστρο, του έστειλε δώρο τη μορφή της Ηρωδιάδας με το κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή». Επρόκειτο για ένα Γάλλο ευγενή, τον Alof de Wignacourt, ο οποίος αρχικά είχε δείξει στον ζωγράφο εύνοια και φιλία και είχε υποστηρίξει την προσχώρηση του στο τάγμα. Αλλά η προσφορά του Καραβάτζιο από τη Νάπολη δεν είχε αποτέλεσμα και «μια μέρα στην είσοδο του Osteria del Cittiglio περικυκλώθηκε από ένοπλους άνδρες που του επιτέθηκαν και τον τραυμάτισαν στο πρόσωπο».
Αυτή η επίθεση άφησε τον Καραβάτζιο ευάλωτο ψυχικά και σωματικά και τον ανάγκασε λίγους μήνες μετά να φύγει με το μικρό ιστιοφόρο. Το ερώτημα είναι γιατί οι Ιππότες έβαλαν στο στόχαστρο τον Καραβάτζιο; Γραπτές μαρτυρίες με τα λόγια του ίδιου του Καραβάτζιο δεν έχουν διασωθεί και οι δηλώσεις του στις κατά καιρούς δίκες όπου εμφανίζεται ως κατηγορούμενος για καυγάδες, κλοπή ή συκοφαντική δυσφήμιση, έχουν το ύφος ενός παραβάτη ο οποίος δεν αποκαλύπτει τίποτα.
Οι πίνακές του, ωστόσο, αφηγούνται μια άλλη ιστορία. Λίγο μετά την άφιξή του στη Ρώμη το 1590 από το Μιλάνο, όπου έλαβε την εκπαίδευση του, απεικονίζεται ως θεός Βάκχος. Πρόκειται για μια «αφοπλιστική, σκόπιμα ενοχλητική αυτοπροσωπογραφία. Κάθεται με γυμνή πλάτη δίπλα σε ένα χαμηλό τραπέζι κρατώντας ένα τσαμπί λαμπερά, νωπά, πράσινα σταφύλια», όμως «το νεανικό του σώμα και το πρόσωπό του έχουν ένα αρρωστημένο χρώμα, τα χαρακτηριστικά του είναι μαραμένα. Σε ηλικία περίπου 22 ετών δείχνει τον εαυτό του εθισμένο στην ηδονή και πρόωρα γερασμένο, έναν Βάκχο στο κατώφλι του θανάτου».
Μετά, το πρόσωπο του Καραβάτζιο εμφανίζεται σε σταθερή βάση στα έργα του. Στον μεγάλων διαστάσεων πίνακα «Το Μαρτύριο του Αγίου Ματθαίου» που τον έκανε σταρ της θρησκευτικής ζωγραφικής στη Ρώμη των αρχών του 1600, κοιτάζει με τρόμο τον Ματθαίο λίγο πριν την εκτέλεση του από έναν σχεδόν γυμνό νεαρό άνδρα ο οποίος στέκεται από πάνω του με ένα ξίφος.
Ωστόσο, η ξέφρενη συμπεριφορά του Καραβάτζιο έμελλε σύντομα να εκτροχιάσει τη ζωή του. Το 1606 ενεπλάκη σε καυγά σκοτώνοντας τον Ρανούτσιο Τομασόνι. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη για να αποφύγει την εκτέλεση και κατευθύνθηκε νότια.
Η ζωγραφική του άλλαξε ριζικά μετά τον φόνο του του Τομασόνι. Ακόμη και σε έναν από τους πιο έντονα θρησκευτικούς πίνακες που είχε ζωγραφίσει πριν από τη δολοφονία, το αριστουργηματικό «Δείπνο στους Εμμαούς», βρίσκει χώρο για μια νεκρή φύση με φρούτα. Τέτοιες ευχάριστες λεπτομέρειες εξαφανίζονται την περίοδο που είχε τραπεί σε φυγή-οι πινελιές του έγιναν πιο σκληρές.
Κατά την πρώτη του παραμονή του στη Νάπολη ζωγράφισε τις «Επτά πράξεις του ελέους», μία σχεδόν μονοχρωματική νυχτερινή σκηνή που διαδραματίζεται στους κακόφημους δρόμους της πόλης, όπου οι άνθρωποι προβαίνουν σε ταπεινές πράξεις καλοσύνης. Αυτός ο πίνακας αποπνέει κάτι διαφορετικό. Η ένταση της έκκλησης για ευπρέπεια και καλοσύνη δείχνει ότι ο Καραβάτζιο ήταν απολύτως ειλικρινής όταν απέπλευσε για τη Μάλτα τον Ιούλιο του 1607 με την ελπίδα να προσχωρήσει στο Τάγμα του Αγίου Ιωάννη.
Μέσα στην καλά οχυρωμένη πόλη της πρωτεύουσας του Τάγματος, Βαλέτα, βρίσκονταν οι πολυτελείς οικίες όπου ζούσαν ιππότες από διάφορες χώρες. Ήταν μια ελίτ διεθνής τάξη και ο Καραβάτζιο ανέβαινε κλίμακα. Στον πίνακα «Ο αποκεφαλισμός του Ιωάννη του Βαπτιστή» υπέγραψε ως «F Michelangelo» -το F σημαίνει Fra, αδερφός- δηλώνοντας ότι είναι ένας νέος, αποκαθαρμένος άνθρωπος, ο Αδελφός Μιχαήλ Άγγελος ο χριστιανός στρατιώτης. Το να γίνει δεκτός στο τάγμα θα σήμαινε αυτόματα χάρη για το φόνο που είχε διαπράξει στη Ρώμη.
Τα έργα που έκανε για τους Ιωαννίτες Ιππότες και στη συνέχεια όταν έφυγε από τη Μάλτα, είναι ίσως τα σπουδαιότερα του, σημειώνει ο Τζόναθαν Τζόουνς. «Ο Αποκεφαλισμός του Ιωάννη του Βαπτιστή» είναι η απεικόνιση μιας θηριωδίας από αυτόπτες μάρτυρες στην αυλή μιας φυλακής. Οι κρατούμενοι παρακολουθούν πίσω από τα κάγκελα, παίρνοντας μια γεύση από τη δική τους πιθανή μοίρα. Έτσι είναι πραγματικά η βία, δηλώνει ο Καραβάτζιο.
Φτάνοντας στη Μάλτα, σύμφωνα με τους πρώτους βιογράφους του Giovanni Baglione και Giovanni Bellori, ξεκινάει με τα πορτρέτα του Wignacourt και άλλων ιπποτών από τις υψηλότερες τάξεις του Τάγματος. Το διάσημο πορτρέτο απεικονίζει τον Μεγάλο Μαγίστρο με επίσημη πανοπλία. Εκείνη την εποχή ο Wignacourt ήταν περίπου εξήντα ετών. Είχε ενισχύσει τις οχυρώσεις του νησιού, είχε χτίσει υδραγωγείο και είχε αντιμετωπίσει επιτυχώς επιθέσεις των Τούρκων. Είχε αναδείξει τους Ιππότες σε κυρίαρχη δύναμη, καθιστώντας τον εαυτό του ουσιαστικά πρίγκιπα που δεν λογοδοτούσε σε κανέναν εκτός από τον Πάπα, με τη δική του ολοένα και πιο πλούσια αυλή.
Ωστόσο και παρότι «αναγεννημένος», ο Καραβάτζιο δυσανασχετεί με τον ηθικό κώδικα των Ιπποτών, οι οποίοι υποτίθεται ήταν άγαμοι. Άλλωστε, η σεξουαλικότητα υπονοείται πάντα στους πίνακές του. Στο πορτρέτο του Μεγάλου Μάγιστρου Alof de Wignacourt, ο χριστιανός ιππότης στέκεται στο χάλκινο βραδινό φως. Αλλά υπάρχει μια μικρή λεπτομέρεια: ενώ ο Wignacourt ατενίζει το λυκόφως του ιπποτισμού, το βλέμμα τραβάει προκλητικά ο νεαρός υπηρέτης του.
Ο Καραβάτζιο συνελήφθη και βρέθηκε στη φυλακή των Ιπποτών επειδή επιτέθηκε σε έναν ιππότη, όχι για ερωτικούς λόγους. Κατάφερε να δραπετεύσει και έπλευσε στις Συρακούσες της Σικελίας. Εκεί ζωγράφισε την «Ταφή της Αγίας Λουκίας» και μετά στη Μεσίνα την «Ανάσταση του Λαζάρου». Στη συνέχεια, αφού διέφυγε μέσω Παλέρμο στη Νάπολη, ζωγραφίζει «Το Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας».
Ο τρόπος της επίθεσης στην Νάπολη και η φύση των τραυμάτων του Καραβάτζιο παραπέμπει στο sfregio: Το χτύπημα στο πρόσωπο με στόχο να αφήσει μόνιμη ουλή στο θύμα, ήταν στην Ιταλία του 1600, ένας διαδεδομένος τρόπος εκδίκησης. Δράστες ήταν κυρίως άνδρες με θύματα εργάτριες του σεξ, αλλά οι σύζυγοι και σύντροφοι μπορούσαν επίσης να είναι στόχοι.
«Ταπεινωμένος και σημαδεμένος διά βίου από την επίθεση στη Νάπολη, ο Καραβάτζιο λαμβάνει επιτέλους την είδηση ότι του δόθηκε χάρη για τον φόνο του Τομασόνι. Το μόνο που είχε να κάνει ήταν να επιστρέψει στη Ρώμη για να λάβει την ευλογία του Πάπα. Όλα θα πήγαιναν καλά. Μόνο που προφανώς δεν το πίστευε. Στο Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας, η αγία ατενίζει το βέλος, σαστισμένη αλλά αποδεχόμενη το τέλος της».
Με πληροφορίες από Guardian, Financial Times