Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, η οποία δεν συναντάται πουθενά αλλού, προέκυψε, πέραν της πολιτιστικής παράδοσης, και από την κατά περίπτωση -νησί - και συγκυρία ικανοποίηση της χρείας. Η ανάγκη -βιοπορισμός, ασφάλεια και προστασία από τα φυσικά φαινόμενα- ικανοποιήθηκε και αποτυπώθηκε αρχιτεκτονικά, είτε με την πανάρχαια στην περιοχή τέχνη των ξερολιθιών και των πεζουλών, είτε με τις περιτειχισμένες και κτισμένες η μία εγγύτατα στην άλλη οικίες˙ αναμφίβολα κατασκευές που συνιστούν αποθέωση της τέχνης του λιτού.
Η, μεγαλύτερη ή μικρότερη κατά περίπτωση και συγκυρία, σχετική ένδεια των κυκλαδίτικων νησιών δεν αποστέρησε από στους κατοίκους τους τη δυνατότητα να παραδώσουν στην ανθρωπότητα το μοναδικό πολιτιστικό τους αποτύπωμα, εντός του φυσικού τοπίου και δια μέσου του αρχιτεκτονικού ρυθμού, στο οποίο έζησαν, δημιούργησαν και παρέδωσαν στις επόμενες γενιές. Ανάλογος σεβασμός, για το φυσικό τοπίο και την αρχιτεκτονική παράδοση, υπήρξε και στις περιπτώσεις ή/και περιόδους ευμάρειας, πχ στη Σύρο, Άνδρο, Νάξο.
Η εν λόγω ιστορική συνέχεια και συμμετρία του φυσικού περιβάλλοντος, της ανθρώπινης παρουσίας και της αρχιτεκτονικής ακολουθίας, έχει διαταραχθεί μέσα σε λίγες μόνο δεκαετίες για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες της τουριστικής μας(;) «βιομηχανίας».
Οι εγχώριες και διεθνές ορδές του βαρβαρικού νεοπλουτισμού προελαύνουν κατατροπώνοντας και παρακάμπτοντας αρχιτεκτονική παράδοση, καλαισθησία, προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, θεσμούς και ανθρώπους που δεν συγκινούνται με τον πρωτογονισμό τους. Η ειδησιογραφία αναγκάστηκε να ασχοληθεί με το θέμα, διότι σ’ έναν δημόσιο λειτουργό -με την κυριολεκτική έννοια του όρου- «επιδόθηκαν οι αντιρρήσεις» ενός καταπατητή του αιγιαλού, διότι ο ενσυνείδητος υπάλληλος αντιστάθηκε στις πολεοδομικές του αυθαιρεσίες.
Το αισθητικό φορτίο των νεοεισερχομένων -στην πλειονότητά τους- καθιστά αδύνατη την κατανόηση του φυσικού και αρχιτεκτονικού τοπίου που βρίσκονται, ενώ το μόνο που επιζητούν είναι να ικανοποιήσουν τον μετά-μοντέρνο πρωτογονισμό τους. Για να εξυπηρετηθούν οι οικιστικές ανάγκες και ο «κοσμοπολιτικός» - μόνο τέτοιος δεν είναι πλέον- χαρακτήρας του νησιού αξιώνεται από τους «επενδυτές» παράκαμψη του πολεοδομικού κανονισμού και η ήπια (sic) εφαρμογή της νομοθεσίας.
Τα αναχώματα στην επέλαση του πρωτογονισμού είναι αντίστοιχα με τη σοβαρότητα του κράτους, παραθεριστικού προορισμού, και της ευαισθησίας του να αξιοποιήσει τον πολιτισμό του ως συνδιαμορφωτικό παράγοντα του παρόντος κι όχι ως τουριστική ατραξιόν. Στην εποχή μας, ίσως να αποτυπώνεται εντονότερα από κάθε άλλη περίπτωση στη καταγεγραμμένη ανθρώπινη ιστορία τέτοιο χάσμα μεταξύ οικονομικής ευμάρειας και καλαισθησίας.
Πιθανόν κι εμείς πλέον να δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε την μοναδικότητα και την σπουδαιότητα της Παναγίας της Παραπορτιανής, βιώνοντας εν μέρει φολκλορικά τον ελληνικό πολιτισμό ή σημαντικές περιόδους ή μνημεία αυτού.
Όταν προ τριετίας, η τουρκική κυβέρνηση μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε τζαμί, κάποιοι/ες εξ ημών υποστήριζαν ότι η όποια αντίδραση αποτελεί αρμοδιότητα της UNESCO._