Σημαντικός εθνικός πλούτος και παράγων εθνικής πολιτιστικής αναπτύξεως υπήρξαν τα κοινωφελή ιδρύματα και κληροδοτήματα, τα οποία προσέφεραν στο παρελθόν τεράστιες υπηρεσίες στο έθνος και την κοινωνία σε όλη τη χώρα και σε πολλά πεδία από την εκπαίδευση μέχρι την περίθαλψη και κοινωνική μέριμνα. Σχεδόν όλα τα μεγάλα κοινωφελή ιδρύματα δημιουργήθηκαν από ιδιωτική πρωτοβουλία μεγάλων ευεργετών που κληροδότησαν τις περιουσίες, που απέκτησαν στο εξωτερικό σε παραδουνάβιες χώρες ή την Αίγυπτο.
Συνήθως τα μεγάλα φιλανθρωπικά ιδρύματα είναι σωματεία, που σύμφωνα με τον Α.Κ. και το καταστατικό τους τα μέλη όχι μόνο εκλέγουν τις αιρετές διοικήσεις τους, αλλά επιλέγουν και την εισδοχή νέων μελών σε αυτά σε τρόπο, ώστε οι διοικήσεις να παραμένουν στον ίδιο κύκλο προσώπων. Είδαμε το σενάριο αυτό να επαναλαμβάνεται σε πολλά μεγάλα φιλανθρωπικά ιδρύματα με αποτέλεσμα, αφενός να μην ανανεώνονται οι διοικήσεις και να δημιουργείται οικογενειοκρατία με την ευρύτερη έννοια, αφετέρου να αποθαρρύνονται να ασχοληθούν με την φιλανθρωπία ακόμη και με τον εθελοντισμό, όσοι έχουν διάθεση προσφοράς, που συνεχώς λιγοστεύουν γιατί απογοητεύονται, όταν η προσφορά τους δεν γίνεται αποδεκτή και προσκρούει σε κατεστημένες καταστάσεις επαγγελματιών φιλάνθρωπων. Εξάλλου πολλοί διαθέτες ορίζουν με τη διαθήκη τους τα μέλη του ΔΣ του ιδρύματος συνήθως και από την οικογένεια τους. Είναι γεγονός ότι μεγάλα ιδρύματα, όπως του Ωνάση, Νιάρχου, Λάτση κλπ. για να αποφύγουν αυτές τις δυσχέρειες , την ελληνική γραφειοκρατία, που καθηλώνει τα πάντα και τις πολιτικές παρεμβάσεις, δήλωσαν την έδρα τους στο εξωτερικό.
Τα φιλανθρωπικά ιδρύματα διαχειρίζονται εκτός της δικιάς τους περιουσίας και την περιουσία των κληροδοτημάτων σύμφωνα με τη βούληση του διαθέτη, που αποτελούν διακριτές περιουσίες με αυτοτελή διαχείριση με δικό τους προϋπολογισμό και ισολογισμό. Τα φιλανθρωπικά ιδρύματα εποπτεύονται βάση των ν,1111/1972 και 3852/ 2010 από τους Δήμους της έδρας τους, αλλά η εποπτεία είναι ατελής, γιατί ο νόμος δεν τους παρέχει τη δυνατότητα ελέγχου, ούτε διαθέτουν την εξειδικευμένη διοικητική ικανότητα προς τούτο. Πρέπει λοιπόν με αίτημα της ΚΕΔΕ που εκπροσωπεί τους ΟΤΑ να αναθεωρηθεί ο σχετικός νόμος με συμβατότητα με το άρθρο 109 του Συντάγματος και να δοθεί στους δήμους η αρμοδιότητα προληπτικού και κατασταλτικού ελέγχου για νομιμότητα των πράξεων διαχειρίσεως και των προσωρινών διοικήσεων των κοινωφελών περιουσιών ιδίως όταν υπάρχει κοινωνικός πόρος, η δε σκοπιμότητα των πράξεων διαχειρίσεως πρέπει να ελέγχεται ουσιαστικά από τις γενικές συνελεύσεις των μελών του σωματείου.
Για τη νομοθετική επίλυση του επείγοντος αυτού προβλήματος απαιτείται ισχυρή πολιτική βούληση, που χωρίς πολιτικές σκοπιμότητες και παραπληροφόρηση, θα θεσπίσει ένα σύγχρονο ψηφιακό τρόπο διαχειρίσεως και ελέγχου των κοινωφελών περιουσιών το ταχύτερον δυνατόν για να μη δημιουργηθούν μέχρι την πλήρη υλοποίηση του και προσαρμογή μη αναστρέψιμες καταστάσεις.
Με το ν.4182/2013, που υλοποίησε το από 11-5-2011 πόρισμα της επιτροπής της Βουλής και αντικατέστησε τον α.ν. 2039/1940 επιδιώκεται η χρηστή διαχείριση των κληροδοτημάτων και κοινωφελών περιουσιών. Προς το σκοπό προβλέπονται διάφορες διαδικασίες ελέγχου, η σπουδαιότερη είναι ο κατασταλτικός έλεγχος της διαχείρισης των παραπάνω από τη Γενική Διεύθυνση Δημοσιονομικών Ελέγχων (ΓΔΔΕ) του Υπουργείου Οικονομικών. Ο Γ. Διευθυντής της ΓΔΔΕ κ.Γ. Γεωργίου και η ομάδα του εργασίας κατάρτησαν και δημοσίευσαν οδηγό ελέγχου των κοινωφελών περιουσιών και σχολαζουσών κληρονομιών, που τον τηλεπαρουσίασε η Εθνική Αρχή Διαφάνειας (ΕΑΔ). Πρόκειται για ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο και για τον ιδιωτικό τομέα, που αν συντρέξουν και άλλες προϋποθέσεις θα αποδώσει σοβαρά αποτελέσματα στη καταστολή και πρόληψη των φαινόμενων κακής διαχείρισης με την επιβολή σοβαρών συνεπειών.
Πριν το 2010 δεν ήταν γνωστός ο αριθμός των ιδρυμάτων και κοινωφελών περιουσιών κυρίως λόγω των αλλαγών των φορέων εποπτείας τους, έκτοτε με πρωτοβουλία του γραφείου του ΓΕΔΔ καταγράφηκαν 11.000 περίπου κοινωφελείς περιουσίες ενδεχομένως να διαφεύγουν μερικά, γιατί δεν προσφέρουν πλέον κοινωνικό έργο.
Συνεπώς προς συμμόρφωση με τη διάταξη του νόμου πρέπει να καταρτισθεί άμεσα μητρώο ιδρυμάτων, κοινωφελών περιουσιών και κληροδοτημάτων με όλα τα περιουσιακά στοιχεία ,αλλά η αποτίμηση της περιουσίας είναι δύσκολη γιατί είναι μέγεθος μεταβλητό. Επιπλέον πρέπει να γίνει άμεση εκκαθάριση του μητρώου των ιδρυμάτων και κοινωφελών περιουσιών που για οποιοδήποτε λόγο δεν επιτελούν το σκοπό τους είτε γιατί δεν υπάρχει πλέον περιουσία και είναι ανενεργά είτε γιατί ο σκοπός κατέστη ανέφικτος είτε γιατί παρουσιάζουν παθητικό οικονομικό ισοζύγιο και πρέπει είτε να διαλυθούν είτε να συγχωνευθούν με ομοειδή ιδρύματα, γιατί αν συνεχισθεί η νοσηρή αυτή κατάσταση δεν παράγεται κοινωφελές έργο, αλλά μόνο ελλείμματα σε βάρος της κοινωνίας, του κράτους και του ασφαλιστικού συστήματος. Άλλωστε το έργο που παράγουν τα κοινωφελή ιδρύματα είναι μετρήσιμο και συνεπώς ισχύει ο κανόνας κόστος όφελος.
Ο ν.4182/2013 προβλέπει τον σε ετήσια βάση έλεγχο των κοινωφελών περιουσιών, αμφιβάλλω όμως εάν μέχρι σήμερα έχει γίνει αυτεπάγγελτα έστω και ένα έλεγχος, απλά κατατίθεται στην υπηρεσία κοινωφελών περιουσιών της Αποκεντρωμένης Περιφέρειας ο προϋπολογισμός και απολογισμός του ιδρύματος, που εγκρίνεται χωρίς κανένα έλεγχο γιατί η υπηρεσία συνήθως είναι υποστελεχωμένη και ούτε μπορεί μια απλή διοικητική υπάλληλος να κάνει οικονομικό έλεγχο. Η πρόβλεψη του νόμου, ότι μπορεί ο έλεγχος να ανατίθεται σε πιστοποιημένες λογιστικές εταιρείες δεν έχει υλοποιηθεί ακόμα. Επομένως απομένουν μόνο οι δημοσιονομικοί επιθεωρητές για να ελέγξουν τις κοινωφελείς περιουσίες, αλλά είναι λίγοι και οι εντολές ελέγχου πάρα πολλές. Η ΓΔΔΕ έχει αρμοδιότητα σύμφωνα με το άρθρο 71ν.4182/2013 να επιβάλλει με νόμιμη διαδικασία κυρώσεις(πρόστιμο) στα αναφερόμενα στο άρθρο αυτό πρόσωπα για τη μη εκτέλεση των καθηκόντων τους.
Στη χώρα μας υπάρχει από παλιά πρόβλημα με την ταχύτητα που διεξάγονται οι έλεγχοι ακόμα και για το Ελεγκτικό Συνέδριο. για τους κατασταλτικούς ελέγχους των δημοσίων δαπανών, ενώ ο προληπτικός έλεγχος έχει καταργηθεί από το 2017.
Προσωπικά είμαι υπέρ των προληπτικών ελέγχων, γιατί καλύτερα να προλαμβάνεις και όχι να αναζητείς τα κλεμμένα λεφτά, που δεν επιστρέφονται ποτέ. Με το άρθρο 42 ν,4182/2013 προβλέπεται ότι για ορισμένες πράξεις κατά τη διαχείριση της περιουσίας των κληροδοτημάτων απαιτείται άδεια της Αρχής, αλλά αυτό δεν είναι πλήρης προληπτικός έλεγχος , γιατί δεν ελέγχονται οι δαπάνες σε συνδυασμό με το αν επιτελείται ο σκοπός του κληροδοτήματος.
Ο παραπάνω νόμος προβλέπει τη σύσταση μητρώου φυσικών και νομικών προσώπων ως διαχειριστές και εκκαθαριστές των κοινωφελών περιουσιών και σχολαζουσών κληρονομιών, αλλά δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί. Η επιλογή των παραπάνω προσώπων όπως και των συνδίκων πτωχεύσεων και των πραγματογνωμόνων για την εγγραφή τους στους οικείους καταλόγους των δικαστηρίων πρέπει να είναι ιδιαιτέρως προσεκτική και με την χρήση αξιόπιστων συστατικών επιστολών, γιατί από την εντιμότητα και εργατικότητα τους εξαρτάται αποκλειστικά η επιτυχία της αποστολής τους.
Η μέχρι τώρα πρακτική κατέδειξε ότι οι διορισμοί αυτοί είναι πολλές φορές ρουσφετολογικοί και το έργο τους, που συνήθως κρατάει πολλά χρόνια, τελειώνει όταν για τα έξοδα και αμοιβές έχει φαγωθεί ολόκληρο το ενεργητικό και μόνο στις πολύ μεγάλες περιουσίες απομένει προς διανομή ένα μικρό ποσοστό. Δεν νομίζω όμως να υπάρχει εναλλακτική λύση, το μόνο που διασφαλίζει κάπως την ομαλή ροή της διαδικασίας είναι ο συνεχής έλεγχος και οι αυστηρές κυρώσεις στους υπαίτιους, γιατί αλλιώς γεννάται το ερώτημα ποιος θα μας φυλάξει από τους φύλακες.
Με τον ίδιο νόμο εισάγονται ευέλικτες διαδικασίες διαχείρισης των κοινωφελών περιουσιών με στόχο την αξιοποίηση τους ακόμη και με συγχώνευση με άλλες, ώστε να επιτυγχάνεται η βούληση του διαθέτη, που μπορεί με δικαστική απόφαση να μεταβληθεί. Γεγονός όμως είναι ότι λόγω της πανδημίας και της οικονομικής κρίσης οι καιροί είναι χαλεποί για την αξιοποίηση των κοινωφελών περιουσιών ,αντίθετα υπάρχει μείωση των αποδόσεων , που ασφαλώς επιδρά αρνητικά στη λειτουργία των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων.
Η ενίσχυση των αρμοδιοτήτων των αποκεντρωμένων και των συμβουλίων κοινωφελών περιουσιών με επαρκή στελέχωση και μέσα αποτελεί μία ουκ άνευ προϋπόθεση για την καλύτερη λειτουργία του όλου συστήματος ,αλλά επειδή τα πάντα είναι συνάρτηση της στελεχώσεως των υπηρεσιών , φοβάμαι ,ότι αυτό δεν πρόκειται να συμβεί ,γιατί η Πολιτεία ,όπως συνέβη στο παρελθόν, θα επιλέξει άλλες προτεραιότητες για την κατανομή του ανθρωπίνου δυναμικού .
Με εισήγηση μου θεσπίσθηκε το άρθρο 77 του ν, 4182/2013, που όριζε, ότι επί κληρονομιάς που δεν υπήρχαν εξ αδιαθέτου αναγκαίοι κληρονόμοι, οι εξωτικοί κληρονομούν μόνο με δημόσια διαθήκη, που σήμαινε ότι σταματούσε η βιομηχανία των πλαστών ιδιόγραφων διαθηκών υπέρ εξωτικών τρίτων που εμφανίζονταν με τον τρόπο αυτό ως κληρονόμοι και το δημόσιο καλείται ως εξ αδιαθέτου κληρονόμος κατά την έκτη τάξη. Η επιτυχημένη αυτή διάταξη ,που θα εισέφερε στο Δημόσιο τεράστιες κληρονομικές περιουσίες ακλήρων ημεδαπών κα Ελλήνων του εξωτερικού, δεν άρεσε σε κάποιους ,που φρόντισαν να καταργηθεί με το ν.4335/2015. Πρέπει η Πολιτεία να αντιληφθεί τα δημοσιονομικά οφέλη της διάταξης αυτής και να τη θεσπίσει εκ νέου.
Αποτέλεσμα της μη αποτελεσματικής λόγω ατελούς νομοθεσίας εποπτείας των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων εκ μέρους των ΟΤΑ , της δυσλειτουργίας των διευθύνσεων κοινωφελών περιουσιών, που δεν ασκούν τη δέουσα εποπτεία στα φιλανθρωπικά ιδρύματα ούτε επιβάλλουν κυρώσεις διοικητικές και ποινικές στους παραβάτες και της ανεπαρκούς λόγω βραδύτητας αποδόσεως της δικαιοσύνης και της εσφαλμένης εφαρμογής του άρθρου 69 Α.Κ. για τον διορισμό προσωρινών διοικήσεων στα σωματεία που στερούνται διοίκησης, έχουν παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια πολλά οικονομικά σκάνδαλα κατά την διαχείριση των περιουσιών τους και έχουν διεξαχθεί κάποιες δίκες με μεγάλη δημοσιότητα, για τις οποίες οι καταγγελίες οφείλονται στην ιδιωτική πρωτοβουλία που διεξάγει μόνη της με ελάχιστη συμπαράσταση από την Πολιτεία τον αγώνα της κάθαρσης.
Πιστεύω, ότι το σύστημα διαχειρίσεως των κοινωφελών περιουσιών, όπως ισχύει με τις συνεχείς βελτιώσεις του, που είναι απλά μερεμέτια , γιατί δεν πάσχομε από νόμους, αλλά από ανθρώπους πρόθυμους να προσφέρουν, έχει πολλαπλά ξεπεραστεί τόσο στο ανθρώπινο δυναμικό, όσο στην αξιοποίηση της περιουσίας τους και την ικανοποιητική εκτέλεση του σκοπού τους. Η διοίκηση των φιλανθρωπικών σωματείων σε πολλές περιπτώσεις έχει περιέλθει σε χέρια ατόμων που δεν μπορούν να ανταποκριθούν στη δύσκολη αποστολή τους και αυτό επιτείνει τις δυσλειτουργίες του συστήματος και δεν επιλύει τα προβλήματα, που καθημερινά σωρεύονται. Χρέος λοιπόν της Πολιτείας η εξεύρεση προσώπων με αφιλοκερδή κίνητρα για να αναλάβουν με νόμιμες διαδικασίες που θα προσαρμοσθούν κατάλληλα τη διαχείριση των κοινωφελών περιουσιών και τόνωση του ευγενικού αισθήματος του εθελοντισμού. Τα πάντα όμως εξαρτώνται από την ταχεία και αποτελεσματική λειτουργία της δικαιοσύνης για την επίλυση των ζητημάτων που συνεχώς εμφανίζονται.
Λέανδρος Τ.Ρακιντζής
Αρεοπαγίτης ε.τ.