Ξυπνάτε ένα πρωί και αντί να βρίσκεστε στο κρεβάτι σας, κάθεστε σε μια αναπαυτική καρέκλα, μπροστά σε ένα στρόγγυλο τραπέζι μαζί με μια ομάδα αγνώστων. Σύντομα σας εξηγούν ότι έχετε κληθεί -από μια υπεράνθρωπή αρχή- να συμμετέχετε στον σχηματισμό μιας, αν όχι ιδανικής, όσο το δυνατόν καλύτερης κοινωνίας στην οποία και θα ζήσετε και ο ίδιος.
Αυτό που σας ζητείτε είναι να ορίσετε ποιο θα είναι το σύνολο των κανόνων το οποίο θα διέπει την κοινωνία, δηλαδή θα διανείμετε όπως εσείς θέλετε, αγαθά, δικαιώματα και υποχρεώσεις σε κάθε μέλος της κοινωνίας. Όλα αυτά με έναν μόνο όρο, ότι θα μάθετε ποιοι είσαστε -σε ποια κοινωνική, οικονομική, φυλετική (κ.α.) ομάδα θα βρίσκεστε- μόνο αφότου επιλέξετε τους κανόνες. Θα αποφασίσετε μεταξύ άλλων, για παράδειγμα, το αν θα είναι νόμιμη η δουλεία, αν θα υπάρχει το δικαίωμα στην ανεξιθρησκία, αν τα δύο φύλα θα έχουν ίσα δικαιώματα, αν θα είναι νόμιμη η ομοφυλοφιλία, μέχρι και το αν θα απαγορεύονται οι εκτρώσεις (!), δίχως όμως να γνωρίζετε αν θα καταλήξετε δούλος ή αφεντικό, εργάτης ή εργοστασιάρχης, μουσουλμάνος ή χριστιανός, τρανσέξουαλ, παραπληγικός, έγχρωμη ή θύμα βιασμού.
Τα ερώτηματα στα οποία καταλήγει ένα τέτοιο νοητικό πείραμα θα μπορούσαν να είναι τα παρακάτω:
θα επιτρέπατε την χειραφέτηση των γυναικών; Υπάρχει 50% πιθανότητα να ωφεληθείτε από την υποδούλωση του αντίθετου φύλου, αλλά υπάρχει και περίπτωση να καταλήξετε εσείς να είστε γυναίκα.
Θα ορίζατε τους κανόνες έτσι ώστε οι έγχρωμοι να αντιμετωπίζονται ως δούλοι; Θέλω να πιστεύω πως όχι. Αν και μεγάλο μέρος της κοινωνίας θα ωφελούνταν από κάτι τέτοιο, δεν ξέρετε αν θα τύχει να είστε εσείς ένας από τους λίγους έγχρωμους.
Τέλος, θα αφήνατε να ανήκουν τα μέσα παραγωγής και τα παραχθέντα αγαθά της μόνο -ας πούμε- στο 5% του πληθυσμού της κοινωνίας σας; Υπάρχει περίπτωση να είστε τυχεροί, και να απολαύσετε μια ζωή γεμάτη πλούτη και ανέσεις, αλλά κατά πάσα πιθανότητα θα καταλήξετε να είστε ένας απλός βιοπαλαιστής.
Το παραπάνω νοητικό πείραμα ο πολιτικός φιλόσοφος Τζον Ρολς το χρησιμοποίησε ως εργαλείο προσδιορισμού μιας αντικειμενικά δίκαιης κοινωνίας. Ο εκάστοτε συμμετέχων στο πείραμα καλείτε να επιλέξει τους κανόνες μιας κοινωνίας, ανεπηρέαστος από υποκειμενικά κριτήρια καθώς όλη η γνώση για τον εαυτό του είναι κρυμμένη πίσω από το «πέπλο της άγνοιας». Αν υποθέσουμε ότι οι επιλογές μας εξυπηρετούν το προσωπικό μας συμφέρον, ακόμα και αν επιθυμούμε όσο το δυνατόν περισσότερα αγαθά (σε περίπτωση που η απληστία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης πίστης, όπως ισχυρίστηκε ο Μίλτον Φρίντμαν και οι ιδεολογικοί του απόγονοι), κανείς δεν θα ρίσκαρε να χάσει τις στοιχειώδεις ελευθερίες και δικαιώματα του για χάρη της πιθανότητας να υπάρξει πιο πλούσιος. Στην ιδεατή λοιπόν περίπτωση που δεν γνωρίζουμε σε ποια κοινωνική κάστα θα βρεθούμε, δεν είμαστε τίποτα ιδιαίτερο, τίποτα περισσότερο από απλοί πολίτες σαν όλους τους άλλους, πραγματικά ελεύθεροι, ίσοι και με την δικιά μας αντίληψη περί καλού η κακού.
Ας κάνουμε ένα βήμα πίσω λοιπόν, και ας συγκρίνουμε τις πολιτικές μας πεποιθήσεις (κομματικοποιημένες ή μη) με τις ανάλογες επιλογές μας στο πείραμα του Ρολς. Συμφωνούν ή όχι; Δεν είναι μήπως δείγμα δειλίας, πλεονεξίας ή τουλάχιστον υποκρισίας να μην συμφωνούν; Αβίαστα θα αντιπαρατεθείτε πως ενώ θα μπορούσατε σε κάποια άλλη ζωή να είστε ο δυναστευόμενος, σε αυτήν δεν είστε, οπότε ουσιαστικά δεν σας ενδιαφέρει η παραπάνω αρχή. Σε αυτή την περίπτωση έχετε χάσει την ουσία του πειράματος, καθώς όπως αποδείξαμε οι κανόνες της κοινωνίας αποφασίζονται (ή καλύτερα θα έπρεπε να αποφασίζονται) βάση των ιδιοτήτων που μοιραζόμαστε όλοι από κοινού. Και εν τέλει, δεν είναι μικροπρέπεια να βασίζουμε την πολιτική μας άποψη στην ελπίδα ότι αύριο θα ξυπνήσουμε αρτιμελείς, εύποροι, και με τον ίδιο σεξουαλικό προσανατολισμό;
Είναι φανερό πως οι παραπάνω έννοιες τείνουν προς μια κατεύθυνση, προς έναν δρόμο τον οποίο καθημερινά ανοίγουν οι απανταχού δυναστευόμενοι, οι παρίες, της γης οι κολασμένοι και ο διηνεκής αγώνας τους. Ο Τζον Ρολς άνηκε στις σχολές της αναλυτικής φιλοσοφίας και του κοινωνικού φιλελευθερισμού, και μας άφησε να αποφασίσουμε μόνοι μας ποιά κατεύθυνση θα επιλέξουμε. Ενώ πολλοί αναλυτές τον χαρακτήρισαν απολογητή του κοινωνικού καπιταλισμού, άλλοι είδαν στις θεωρίες του ιδεολογικές ομοιότητες με τον σοσιαλισμό. Σε κάθε περίπτωση, το μόνο για το οποίο μπορούμε να είμαστε σίγουροι είναι ότι ο δρόμος για μια κοινωνία δίκαιη -στα πρότυπα του νοητικού πειράματος- είναι μακρύς, με πολλά εμπόδια και ορκισμένους αντιπάλους.