«Ναι» ή «Όχι» στη Συμφωνία των Πρεσπών; Αυτό καλούνται να αποφασίσουν οι πολίτες της FYROM. Είναι η δεύτερη πράξη μετά και την υπογραφή της Συμφωνίας τον Ιούνιο μεταξύ του έλληνα Πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα και του ομολόγου του, Ζόραν Ζάεφ. Ωστόσο με το σημερινό δημοψήφισμα τίποτα δεν τελειώνει, αντίθετα ένας νέος κύκλος ανοίγει, όπου τα επόμενα βήματα είναι προγραμματισμένα και οι προσδοκίες, κυρίως της γείτονος, υψηλές, καθώς νιώθουν ότι έχουν ήδη επιτύχει κατά ένα μεγάλο ποσοστό την ένταξή τους στους πολυπόθητους θεσμούς, δηλαδή στην Ε.Ε και στο ΝΑΤΟ. Τις ίδιες προσδοκίες έχει ο διεθνής παράγοντας και πιο συγκεκριμένα η Δύση, δεδομένου ότι γι′ αυτούς διακυβεύονται σοβαρά γεωπολιτικά συμφέροντα και φυσικά να μην ξεχνάμε τον παράγοντα Ρωσία, την επιρροή του οποίου επιχειρούν να περιορίσουν στα δυτικά Βαλκάνια.
Όμως τίποτα δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένο και τα σενάρια για την επόμενη ημέρα είναι αρκετά. Σενάρια που καλύπτουν πολλά ενδεχόμενα. Από την ομαλή έγκριση και υλοποίηση της συμφωνίας των Πρεσπών, μέχρι πρόωρες εκλογές στα Σκόπια, την κατάρρευση της συμφωνίας και πρόκληση ευρύτερων πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων στην περιοχή. Για όλα αυτά μας μιλά ο καθηγητής Κωνσταντίνος Φίλης, διευθυντής των ερευνητικών προγραμμάτων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.
HuffPost: Παρά τις δημοσκοπήσεις που θέλουν επικράτηση του ναι υπάρχουν φόβοι και εμπλοκή της διαδικασίας ή παίζει ρόλο το ποσοστό με το οποίο θα βγει το ναι;
Κ.Φ.: Κατά πρώτον το δημοψήφισμα είναι συμβουλευτικού και όχι δεσμευτικού χαρακτήρα και εάν κρινόταν αποκλειστικά από τον Ζάεφ πιστεύω ότι δεν θα ήθελε να πάρει τέτοιο ρίσκο. Παρ΄όλα αυτά είναι προφανές ότι προσφέρει νομιμοποίηση στην κυβέρνηση σε περίπτωση που λάβει τη θετική ψήφο. Δύο θέματα τίθενται εδώ: αν τελικά επικρατήσει το ναι κατά πόσο η διαφορά αυτή θα είναι οριακή ή σημαντική ώστε να δώσει το θετικό momentum στον Ζάεφ για να μπορέσει να πάει στο Κοινοβούλιο και να ζήτησει την αλλαγή του Συντάγματος με την αναγκαία πλειοψηφία των 2/3, καθώς και η προσέλευση. Ως προς τη συμμετοχή, επειδή οι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους –δεν έχουν εκκαθαριστεί- είναι 1,8 εκατομμύρια εκ των οποίων τουλάχιστον 300.000 έχουν μεταναστεύσει και απ΄ότι φαίνεται υπάρχουν και αρκετοί που έχουν αποβιώσει και δεν έχουν διαγραφεί από τους καταλόγους, προκειμένου να υπερβεί το 50%+1 απαιτούνται περίπου 900.000 ψηφοφόροι. Αυτό δεν είναι ένα εύκολο εγχείρημα διότι μέχρι την προηγούμενη εβδομάδα η αίσθηση ήταν πως μέχρι 800.000 ψηφοφόροι ήταν διατεθειμένοι να πάνε να ψηφίσουν –κάποιοι δημοσκόποι προέβλεπαν ανοδική τάση. Εφόσον η συμετοχή είναι κάτω από το 50%, ο Ζάεφ θα αντιμετωπίσει σχετικό πρόβλημα διαχείρισης, αν και ορισμένοι κύκλοι σπεύδουν να προσδιορίσουν ως επιτυχία ένα αποτέλεσμα, όπου περί τις 600.000 πολίτες θα στηρίξουν το ΝΑΙ. Ας έχουμε υπόψιν, ως τάξη μεγέθους, ότι στις τελεταίες κοινοβουλευτικές εκλογές τον Δεκέμβριο του 2016 ψήφισαν σχεδόν 1,2 εκατ πολίτες, με 454.000 να επιλέγουν το VMRO. Λογικά, η επικράτηση του Ναι θα είναι καθαρή, αλλά οι «σιωπηροί» μπορούν είτε να διευρύνουν τη νίκη είτε να τη μετριάσουν.
HuffPost: Υπάρχει και ο Ιβάνοφ που έχει δηλώσει πως δεν σκοπεύει να προσέλθει στις κάλπες, ενώ έχει δώσει και ανάλογη γραμμή στους πολίτες.
K.Φ.: Σωστά, αλλά εάν μιλάμε για το αλβανικό στοιχείο ξέρουμε ότι σε συντριπτικό ποσοστό θα προσέλθουν και θα ψηφίσουν υπέρ του ΝΑΙ, εάν μιλάμε για το σλαβομακεδονικό στοιχείο εκεί πράγματι αυτό φαίνεται να είναι διαιρεμένο κάτι που σημαίνει ότι πολλά θα εξαρτηθούν από τη στάση των ψηφοφόρων του VMRO. Βλέπουμε ότι ο πρόεδρος του VMRO έχει κάνει κάποια βήματα πίσω σε σχέση με τη μαξιμαλιστική θέση που εξέφρασε την επομένη της Συμφωνίας των Πρεσπών, όταν είπε ότι το κόμμα του θα μποϊκοτάρει το δημοψήφισμα και όταν, να θυμήσω, στελέχη του δεν είχαν προσέλθει καν σε μια επιτροπή που είχε συσταθεί για να συζητήσουν για το δημοψήφισμα. «Η ψήφος κατά συνείδηση» συνιστά μια αλλαγή στάσης από πλευράς VMRO και ίσως να δίνει και ένα τόνο για το πως θα κινηθεί την επόμενη μέρα στο Κοινοβούλιο. Προφανώς ο Μίτσοσκι δεν μπορεί να πει ότι στηρίζει τη Συμφωνία, διότι την αμέσως επόμενη στιγμή θα είχε χάσει το κόμμα του. Από την άλλη, υπάρχουν πιέσεις και ίσως ο ίδιος να αντιλαμβάνεται ότι η επιμονή στο να είναι αντίθετος με τη Συμφωνία και εκλογικά μπορεί να μην τον ωφελήσει, αλλά κυρίως ρισκάρει το μέλλον της ίδιας της χώρας. Αυτό που ξέρουμε σήμερα είναι ότι περίπου 30 από τους βουλευτές του VMRO έχουν πει κατηγορηματικά ότι δεν πρόκειται να ψηφίσουν τη Συμφωνία αλλά είναι άλλοι 20, που μοιάζουν να αμφιταλαντεύονται. Άρα λοιπόν ο αριθμός που αναζητά ο Ζάεφ σε περίπτωση που όλα πάνε καλά με το δημοψήφισμα, είναι της τάξεως των 11-12 βουλευτών για να πάει από τους 68-69 που ελέγχει σήμερα, μαζί με τα αλβανικά κόμματα, στους 80. Αυτό μόνο εύκολο δεν είναι, αλλά ούτε και κάτι άπιαστο. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, δεν θα πρέπει να αποκλείσουμε μεταξύ των δύο ορόσημων, δηλαδή μεταξύ δημοψηφίσματος και συνταγματικής αναθεώρησης, τις πρόωρες εκλογές.
HuffPost: Πώς μπορεί να προκύψει αυτό το σενάριο;
Κ.Φ.: Στο ακραίο σενάριο να χάσει το δημοψήφισμα ο Ζάεφ, η κυβέρνησή του δεν θα μπορεί να σταθεί. Σε αυτή την περίπτωση η Συμφωνία των Πρεσπών θα καταστεί «νεκρό γράμμα». Δεν πιστεύω ότι αυτό που άφησε να εννοηθεί ο Ντιμιτρόφ, ότι χάνοντας το δημοψήφισμα μπορεί μετά να πάει στο Κοινοβούλιο, θα συμβεί, διότι δεν θα έχει τη λαϊκή νομιμοποίηση, παρότι, και το τονίζω, το δημοψήφισμα δεν είναι δεσμευτικού χαρακτήρα. Επίσης, ο Ζάεφ θα μπορούσε να προσφύγει σε πρόωρες εκλογές, εάν έχει ένα οριακό αποτέλεσμα υπέρ του ΝΑΙ ή και σε περίπτωση ενός πολύ καλού αποτελέσματος υπέρ του ΝΑΙ προκειμένου να αλλάξει τους κοινοβουλευτικούς συσχετισμούς για να μπορέσει να περάσει πιο εύκολα τη συνταγματική αναθεώρηση. Συνεπώς το ενδεχόμενο των εκλογών παίζει σε όλα τα επιμέρους σενάρια, είτε υποχρεωτικό εφόσον χάσει το δημοψήφισμα, είτε ως επιλογή, εφόσον το κερδίσει. Ας έχουμε, ωστόσο, κατά νου ότι απαιτούνται 100 μέρες από τη στιγμή που θα εκκινήσει η διαδικασία για τη συνταγματική αναθεώρηση μέχρι την ολοκλήρωσή της, άρα η προσφυγή στις κάλπες θα καθυστερούσε ακόμη περισσότερο τις διαδικασίες
HuffPost: Υπάρχει περίπτωση να διαταραχθούν ισορροπίες όχι μόνο σε πολιτικό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο;
K.Φ.: Εκεί που θα διαταραχθούν ισορροπίες και τα πράγματα θα είναι πραγματικά πολύ δύσκολα για τη γειτονική μας χώρα είναι η περίπτωση που επικρατήσει το ΌΧΙ, διότι:
- θα ξεκινήσει ένα παιχνίδι καταμερισμού ευθυνών,
- η απώλεια της σοβαρότερης προοπτικής από τη γέννηση αυτού του κράτους και μετά της προοπτικής ένταξης σε ΝΑΤΟ και ΕΕ θα έχει απεμποληθεί με ότι αυτό συνεπάγεται και θα είναι πάρα πολύ δύσκολο σε εύλογο χρονικό διάστημα να επιστρέψει εκεί που βρίσκεται σήμερα,
- θα υπάρξουν πολιτικές αλλαγές στην κυβέρνηση, ενδεχομένως και στην Ελλάδα, και θα πρέπει η διαδικασία να ξεκινήσει πάλι από το μηδέν.
Καταλαβαίνετε λοιπόν ότι ο ένας θα ρίχνει την ευθύνη στον άλλον και σε αυτή την περίπτωση, επειδή μιλάμε για μια χώρα στην οποία υπάρχει υψηλό επίπεδο φτώχειας, υψηλό επίπεδο ανεργίας, πολλή κακή διακυβέρνηση, διαφθορά, διαπλοκή, όλα τα κακά που χαρακτηρίζουν τις περισσότερες από τις χώρες των δυτικών Βαλκανίων και επειδή υφίσταται και ένας επιπρόσθετος παράγοντας που είναι οι εθνοτικές διαφορές μεταξύ των σλαβομακεδόνων ή μέρους των σλαβομακεδόνων και των Αλβανών, τότε ακόμη και τα κακά σενάρια, τα πολύ κακά σενάρια για τη γειτονική χώρα δεν μπορεί κανείς να τα αποκλείσει. Διότι ξαναλέω είναι σαν να έχεις φτάσει πολύ κοντά στην πηγή, να ετοιμάζεσαι να πιεις νερό και τελευταία στιγμή να χύνεις την καρδάρα με το νερό που έχεις γεμίσει από την πηγή κιόλας. Εκεί νομίζω ότι θα πρέπει να προετοιμαζόμαστε και εμείς ως Ελλάδα για σενάρια που μπορεί να οδηγήσουν την κατάσταση στ΄άκρα, σε σχέση πάντα με τη γειτονική χώρα.
HuffPost: Μου περιγράψατε μια χώρα σε άσχημη οικονομική κατάσταση, με διαφθορά, και όλα τα άσχημα που χαρακτηρίζουν τα κράτη των δυτικών Βαλκανίων. Την ίδια στιγμή βλέπουμε τη Δύση, αξιωματούχους από το ΝΑΤΟ και την ΕΕ, σε υψηλόβαθμο επίπεδο να μάχονται με ζήλο υπέρ του ΝΑΙ. Αυτό που το αποδίδετε;
Κ.Φ.: Στο ότι έχουν συνδέσει, εάν όχι ταυτίσει, την είσοδο της FYROM στο ΝΑΤΟ με την ολοκλήρωση του πρώτου κύκλου ένταξης κρατών των δυτικών Βαλκανίων στο ΝΑΤΟ, μετά την Αλβανία και το Μαυροβούνιο, το οποίο θεωρούν ότι θα αναχαιτίσει την επιρροή που η Ρωσία ασκεί και επιχειρεί να ασκήσει στην ευρύτερη περιοχή. Συνεπώς είναι ένα διακύβευμα το οποίο υπερβαίνει κατά πολύ τις διμερείς σχέσεις Ελλάδος – FYROM ή τη διευθέτηση περιφερειακών ζητημάτων. Ασφαλώς ένας δεύτερος λόγος είναι η σταθεροποίηση σε μια περιοχή η οποία αυτή τη στιγμή βρίθει αβεβαιοτήτων. Εάν δε συνοδευόταν η επίλυση του ονοματολογικού με τη διευθέτηση των διαφορών Ελλάδος – Αλβανίας, και της ακόμη σοβαρότερης εκρεμότητας μεταξύ Κοσόβου και Σερβίας (περίεργη πάντως η προσέγγιση ανταλλαγής εδαφών αντί της αμοιβαίας ομοσπονδοποίησης), τότε η αίσθηση είναι ότι η κατάσταση θα εξομαλύνονταν. Έτσι, δημιουργείται μία δυναμική αλληλεπίδρασης μεταξύ των τριών αυτών ζητημάτων. Αν τελικά δεν εξελιχθούν έτσι τα πράγματα, η εύλογη απομάκρυνση από την ευρωπαϊκή οικογένεια, τους θεσμούς της και τα ενωσιακά κεφάλαια, καθώς και η απουσία προοπτικής για τους πολίτες της περιοχής, θα αναζωπυρώσουν τους εθνικισμούς (οι οποίοι ασφαλώς δεν έχουν εκλείψει), με πολύ υψηλό τον κίνδυνο αποσταθεροποίησης.
HuffPost: Αυτό που νομίζω ότι συμβαίνει είναι μια εκ διαμέτρου αντίθετη ερμηνεία από τις δύο κυβερνήσεις (Ελλάδος – FYROM) αλλά και από τρίτα μέρη, σχετικά με την ερμηνεία της μακεδονικής ταυτότητας, ό,τι και αν αυτή συμπεριλαμβάνει, χρήση ονόματος, ιθαγένεια, γλώσσα... Αυτό θα μπορούσε να θέσει σε αμφισβήτηση τη βιωσιμότητα της συμφωνίας;
Κ.Φ.: Έχουμε ένα κακό προηγούμενο ως προς την ενδιάμεση συμφωνία του 1995, η οποία παρότι είχε τη σφραγίδα του ΟΗΕ παραβιάστηκε και από τα δύο μέρη, περισσότερο από την μεριά της FYROM, πολλές φορές και δεν υπήρξε τιμωρία, εντός ή εκτός εισαγωγικών, για τις φορές που η FYROM παραβίασε τη συμφωνία. Η χώρα μας βέβαια καταδικάστηκε για τη στάση της στη Σύνοδο Κορυφής του Βουκουρεστίου. Προφανώς κάθε συμφωνία η οποία συνάπτεται εξαρτάται και από την καλή θέληση των μερών και από την επιθυμία τους να την τηρήσουν. Είναι δεσμευτική μέχρι του βαθμού που τα δύο μέρη θέλουν και αποφασίζουν να είναι δεσμευτική. Για παράδειγμα μετά την κύρωση της Συμφωνίας, εφόσον γίνει κάτι τέτοιο, από την Ελλάδα και εφόσον έχει προηγηθεί από τη FYROM, αν έχουμε τον Ζάεφ να εξακολουθεί να ομιλεί για Μακεδονία και όχι για Βόρεια Μακεδονία, η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να προβαίνει σε διαβήματα, γραπτά και προφορικά, να εγκαλεί στην τάξη τον πρωθυπουργό της FYROM και ούτω καθεξής για παραβίαση της συμφωνίας. Βάσει των συμφωνηθέντων τα κράτη που έχουν αναγνωρίσει σήμερα τη γειτονική χώρα ως «Δημοκρατία της Μακεδονίας» θα πρέπει να την αναγνωρίσουν ως «Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας» και μάλιστα erga omnes, δηλαδή με μια χρήση έναντι όλων, που σημαίνει ότι «Βόρεια Μακεδονία» θα είναι η γειτονική χώρα και στο εσωτερικό και στα εσωτερικά της έγγραφα, δηλαδή όχι μόνο στις διεθνείς της σχέσεις και πολύ περισσότερο βέβαια όχι μόνο στις διμερείς της σχέσεις με την Ελλάδα.
Από εκεί και πέρα, προφανώς και υπάρχει η ερμηνεία σε σχέση με τη γλώσσα και την εθνικότητα. Η αλήθεια είναι ότι γλώσσα και εθνικότητα αθροιστικά διαμορφώνουν την ταυτότητα ενός κράτους. Από τη στιγμή που η γλώσσα είναι μακεδονική και η εθνικότητα/ιθαγένεια μακεδονική και όχι βορειομακεδονική, προκύπτουν ζητήματα. Εδώ μιλάμε για μια χώρα που θα αποκαλείται Βόρεια Μακεδονία οι πολίτες της θα είναι Μακεδόνες/πολίτες της Βόρειας Μακεδονίας και η γλώσσα τους θα είναι μακεδονική με τη διευκρίνιση ότι είναι σλαβογενής. Δεν νομίζω ότι αυτό είναι αρκετό για να μας κατοχυρώσει στο μέλλον αλλά καταλαβαίνω ότι ήταν μια επιλογή παραχώρησης της κυβέρνησης για να μπορέσει να υπάρξει συμφωνία. Διότι αυτή, όπως έχω πει πολλές φορές, δεν θα μπορούσε να είναι 100-0, θα έπρεπε να είναι προϊόν ενός συμβιβασμού. Η ελληνική πλευρά αποφάσισε προκειμένου να διασφαλίσει το erga omnes να υποχωρήσει στα ζητήματα αυτά. Το μέλλον θα δείξει αν έπραξε ορθά ή υποτίμησε τον αντίκτυπο αυτής της επιλογής.