Το στοιχείο που κάνει μεγάλο έναν δημιουργό είναι, ίσως, αυτό της εξέγερσης. Μια ενόρμηση υπέρβασης, όχι μόνο της παραδομένης γνώσης και αυτού που θεωρούμε θέσφατο, αλλ’ ακόμη και του ίδιου του «εαυτού». Ο Κώστας Βαρώτσος ανήκει στους δημιουργούς που είναι τέτοια η φτιαξιά του. Ακόμη κι αν διαφωνείς μαζί του με όρους πολιτικούς, στέκεσαι στο νεανικό του σφρίγος, καθώς με ένταση εφήβου αναζητά συνεχώς νέους τρόπους διαχείρισης του υλικού του, νέο κοίταγμα στην τέχνη του. Με το ίδιος πάθος άλλωστε, σου μιλά για τις ιδέες του. Και παρότι είναι ένας φτασμένος καλλιτέχνης, από τους λίγους που έχει κατορθώσει να ξεπεράσει τα όρια του τόπου και της νοοτροπίας του, μιλά για τους νεαρούς γκραφιτάδες και για τη θέση τους στο δημόσιο χώρο, σαν να είναι ένας από αυτούς. Μερικές από τις ποιητικές εμπνεύσεις του δημιουργού, μετουσιωμένες στο γυαλί ή το σίδερο, έχουν «καταλάβει» με μοναδικό τρόπο το Ίδρυμα Θεοχαράκη.
«Είχα καιρό να κάνω μεγάλη έκθεση στην Αθήνα. Οι υποχρεώσεις που είχα εδώ κι εκεί δεν είχαν επιτρέψει να το επιχειρήσω. Στην πρόταση, όμως, της Μαρίνας Θεοχαράκη δέχτηκα να το κάνω με χαρά, γιατί με δένει κι ένας βαθύς σύνδεσμος με το ζεύγος Θεοχαράκη. Αλλά το ουσιώδες είναι ότι για να γίνει μία έκθεση πρέπει να υπάρχει θετική ενέργεια. Είναι το ίδιο, όπως με τα μεγάλα έργα. Όταν θες να κάνεις ένα μεγάλο έργο μέσα στην πόλη, πρέπει να νιώθεις ότι και ο άλλος το θέλει. Αν το κάνει για λόγους γραφειοκρατίας ή για άλλους λόγους, δεν θα λειτουργήσει σωστά. Στο Ίδρυμα Θεοχαράκη είχα μία ζεστή ατμόσφαιρα, που με χαλάρωσε, μου έδωσε σιγουριά και αυτή η έκθεση, όπως όλες μου οι εκθέσεις στο παρελθόν, δεν είναι μια απλή υπόθεση μεταφοράς των έργων. Κι εξηγούμαι: ο ίδιος ο χώρος είναι αντικείμενο έρευνας για εμένα, δε συνιστά κάτι που απλώς θα δείξω τη δουλειά μου, αλλά τον χρησιμοποιώ σαν δικό μου ατελιέ. Και το αίσθημα που θα ήθελα να έχει ο θεατής φεύγοντας, είναι σα να επισκέφθηκε το ατελιέ ενός φίλου».
Άρα, ο χώρος είναι μέρος του έργου.
Ακριβώς! Ήδη, από το ξεκίνημα της περιήγησης, προτού ακόμη μπεις στην έκθεση, το κοινό βλέπει την «φασολιά», ένα έργο που έγινε εκεί, κατασκευάστηκε in situ. Δεν υπήρχε, αλλά γεννήθηκε για τον χώρο. Υπάρχουν βεβαίως και έργα που μεταφέρθηκαν, όπως η «Ευρώπη». (το έργο είναι εξέλιξη μιας δουλειάς που είχε δείξει ο Βαρώτσος πέρυσι στο Κάσελ, στο πλαίσιο της documenta14, και την ίδια εποχή, στη Σύρο).
Απόκτησε πιο μνημειακό χαρακτήρα, μπήκε σε τελάρα και προσπάθησα να το κάνω πιο δωρικό, να μη δείχνει πλέον ως εγκατάσταση. Ήθελα να εντείνω τη σοβαρότητα της κατάστασης, να το προχωρήσω. Είναι ένα έργο που γεννήθηκε με αυθόρμητο τρόπο, σαν ένα φλας συνειδητοποίησης που είχα τα περασμένα χρόνια, νιώθοντας την αποσταθεροποίηση του εδάφους, όχι μόνο στον τόπο μας, αλλά σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Γιατί η Ευρώπη είναι το κοινό μας σπίτι, ας μην το λησμονούμε αυτό. Θες λίγο ο φόβος, θες λίγο η ανάγκη, σε κάνει να «πεις» πράγματα. Εγώ σαν εικαστικός προσπάθησα να μεταφέρω αυτή την αίσθηση της πραγματικότητας σε μια ευρωπαϊκή κατάσταση που αποσταθεροποιείται επικίνδυνα.
Στο Κάσελ που τράβηξε τα φώτα της δημοσιότητας του γερμανικού, αλλά και του διεθνούς Τύπου, πως αντιμετώπισαν το έργο; Συμμερίστηκαν τον προβληματισμό σας;
Το έργο προκάλεσε έκπληξη και δημοσιεύθηκε πάρα πολύ, ειδικά στον ηλεκτρονικό Τύπο, όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά διεθνώς. Το είδα ακόμη και σε μεγάλη ιστοσελίδα της Ινδίας. Φάνηκε δηλαδή ότι το έργο «μίλησε» πέρα από τα στενά μας όρια. Κι ενώ ήταν ένα «σχόλιο» ενός έλληνα καλλιτέχνη, ξαφνικά το διάβασαν όλοι. Όταν, λοιπόν, ένα έργο είναι αληθινό ή, μάλλον, προσπαθεί να είναι ειλικρινές, έχει μία γλώσσα που απευθύνεται σε πολλούς με ένα τρόπο μαγικό. Ξέρεις τι έχω πάθει με την Ευρώπη; Δεν ξέρω αν σου έχει τύχει να ερωτευθείς τρελά μια γυναίκα και να σ’ έχει προδώσει!
Στο πρόσφατο παρελθόν μου έχετε πει ότι η Ευρώπη είναι ο κοινός μας δρόμος. Τώρα τι λέτε;
Λέω ότι έχω ερωτευθεί το όνειρο της Ευρώπης, το όνειρο να μπορέσω να ζήσω με αυτή τη «γυναίκα». Και κάνει ό,τι μπορεί για να το χαλάσει, ακόμη χειρότερα, να σου βγάλει τον χειρότερο εαυτό και να διαψεύσει κάθε προσδοκία που είχες! Δεν μπορώ να μιλήσω για λύσεις, μπορώ, όμως, σαν καλλιτέχνης να προσδιορίσω παθογένειες. Κι όλοι βλέπουμε μια διαδικασία που έρχεται αντίθετα σε αυτό για το οποίο γεννήθηκε η Ευρώπη.
Μιλάτε για την άνοδο του εθνολαϊκισμού και της ακροδεξιάς;
Η ακροδεξιά δεν είναι τωρινό φαινόμενο και δεν είναι μονάχα ελληνικό. Εδώ και χρόνια υποβόσκει σε κράτη της Ευρώπης και έχει καταφέρει με υπόγειο τρόπο να βρίσκεται στην εξουσία. Εκεί, βεβαίως, είναι πιο «πολιτισμένοι» σε σχέση με την Χρυσή Αυγή, έχουν ενταχθεί στο πολιτικό σύστημα και μερικοί από αυτούς μάλιστα συγκυβερνούν!
Όταν συμβαίνει ένα φαινόμενο, ψάχνω την αιτία. Πολλοί σοκάρονται από το φαινόμενο, ενώ ξεχνάμε το γεγονός ότι έχουμε πρόβλημα με τους μετανάστες στη βόρεια Αφρική εξαιτίας μια λανθασμένης εξωτερικής πολιτικής του δυτικού κόσμου. Σήμερα δεν θα είχαμε αυτό το πρόβλημα, τουλάχιστον σε τέτοια δραματική έκταση, αν δεν είχαμε βάλει κι εμείς το χεράκι μας. Κι όταν βλέπουμε την άνοδο των εθνικισμών, οφείλουμε να επισημάνουμε την κατάρρευση της εμπορικής παγκοσμιοποίησης. Αυτήν την στιγμή, όχι μόνο δεν καταργούνται τα σύνορα, αλλά σηκώνονται κιόλας.
Πού εντοπίζετε, λοιπόν, την παθογένεια της Ένωσης;
Το πρόβλημα της Ευρώπης είναι ότι ακολούθησε μόνο την προτεσταντική λογική, μια αντίληψη που οδήγησε σε δύο παγκοσμίου πολέμους. Αντί να λειτουργήσει στη σύνθεση των θραυσμάτων του ευρωπαϊκού πολιτισμού της Ευρώπης, προσπάθησε να επιβάλει μια αγγλοσαξονική κουλτούρα η οποία λειτουργεί στο Βορρά, αλλά δεν ανταποκρίνεται στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες του κάθε λαού. Η Κοινότητα πρέπει να βασίζεται στη σύνθεση των θραυσμάτων.
Τελικά, τι είναι το έργο «Ευρώπη», καταγγελία, κραυγή;
Θα το πω απλά: μοιάζει λες και δώσαμε τις σημαίες μας σε κάποιον και του πέσανε! Οι σημαίες, δηλαδή ο πολιτισμός της, είναι ο πλούτος της Ευρώπης. Το μήνυμα δεν είναι ρητορικό ή οτιδήποτε άλλο. Τα κράτη – μέλη δώσανε τις σημαίες τους κι αντί η Κοινότητα να τις εκμεταλλευτεί ως κάτι πολύτιμο, κάτι που την αφορά και είναι δικό της, της πέσανε και σπάσανε! Αυτές οι σημαίες είναι η συγκολλητική δύναμη της Ευρώπης, η κουλτούρα της είναι ο δρόμος για να πορευθεί στο μέλλον.
Από τον «Δρομέα» (1994) μέχρι σήμερα έχει γίνει έστω ένα βήμα για την εξέλιξη της τέχνης στο δημόσιο χώρο του τόπου;
Η αλήθεια είναι ότι όταν έκανα το έργο νόμιζα πως θα είναι ένα κίνητρο γιατί έδειξε ότι ναι, είναι εφικτό να κάνεις ένα έργο μέσα στην πόλη∙ να την εκφράσει και να γίνει «τοπόσημο» μέσα στην πρωτεύουσα. Ήμουν και πιο νέος βέβαια, αλλά νόμιζα ότι όλη η Αθήνα θα γεμίσει έργα. Το αντίθετο συνέβη. Βλέπετε έργα πουθενά; Και η ευθύνη δεν είναι μόνο των ιθυνόντων.
Δηλαδή;
Είναι και των καλλιτεχνών. Υπάρχει μια διάθεση από νέους καλλιτέχνες να αντιμετωπίσουν την πόλη με εφήμερο τρόπο, με γκράφιτι, το οποίο είναι θετικό κι έχει δείξει και καλές στιγμές. Δεν βλέπω όμως μια συνειδητή πρόθεση από την Πολιτεία να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο ανάδειξης, ακόμη και σε χώρους που μπορούν να αναδειχθούν με γκράφιτι. Είναι αποσπασματική, παραμένει παράνομη και, ίσως, αυτό να είναι το χαρακτηριστικό της.
Μήπως και το κοινό παραμένει «εν υπνώσει», δεν το προτάσσει ως αίτημα;
Το κοινό έχει πάντοτε ανάγκη να δημιουργήσει σύμβολα και σημεία αναφοράς, ειδικά αυτή την περίοδο. Η τέχνη στις μέρες μας πρέπει να λειτουργήσει ως «βατήρας»∙ χρειαζόμαστε μια ανάταση, κάτι που θα μας ανεβάσει σε συλλογικό επίπεδο. Η τέχνη οφείλει να παίξει αυτό το ρόλο.
Την έκθεση συνοδεύει ομότιτλος κατάλογος με χαιρετισμό του κ. Βασίλη Θεοχαράκη και κείμενα των Τάκη Μαυρωτά, Achille Bonito Oliva και Giusi Giaracuni. Επίσης, περιλαμβάνει μια συνέντευξη του κ. Δάκη Ιωάννου, Προέδρου του ΔΕΣΤΕ για το έργο του Κώστα Βαρώτσου από τον Τάκη Μαυρωτά και αποσπάσματα από συνεντεύξεις του γλύπτη.
Ιδρυμα Β & Μ Θεοχαράκη, Βασ. Σοφίας 9 και Μέρλιν. Διάρκεια: έως 21/10.
