Στην απώλεια του Μίκη Θεοδωράκη γράφτηκαν όντως ωραία κείμενα. Άλλα εμπνέουν το μυαλό και άλλα την καρδιά.
Δεν ήταν απαραίτητο, λοιπόν, και η δική μου συγκίνηση να αποκρυσταλλωθεί σε κείμενο. Αλλά αποφάσισα να το κάνω, εν συντομία. Για να αρθρώσω κάτι που με καίει.
Πριν από μερικά χρόνια αναζήτησα στο Youtube το όνομά του. Η πρόταση που έβγαινε σταθερά πρώτη, σε κάθε γράμμα, ήταν ‘Θεοδωρίδου’. Μόνο όταν έφτασα στο -α- γύρισε σε ‘Θεοδωράκη’.
Έμαθα πως η κυρία Θεοδωρίδου είναι τραγουδίστρια. Χωρίς να έχω κάτι εναντίον της, πολύ μού κακοφάνηκε που προηγείτο σε αναζητήσεις. Μόνο τώρα, μετά τον θάνατό του, είδα να βγαίνει πρώτα η πρόταση ‘Θεοδωράκης’.
Αλλά είχα την έμπνευση να τον αναζητήσω και με λατινικούς χαρακτήρες. Mόλις εισήγαγα το the- εμφανίστηκε ‘the bachelor’!
Κάποιοι προσπάθησαν να εξηγήσουν γιατί δεν είναι εφικτό να προκύψει άλλος Θεοδωράκης στην εποχή μας. Ίσως μόλις να διαπιστώσαμε την αιτία.
Όπως καταλάβατε, δεν ανήκω σε εκείνους που υιοθέτησαν το δόγμα της πολιτικής ορθότητας ώστε να δηλώνουν ότι δεν υπάρχουν ανώτερες και κατώτερες μορφές πολιτισμού ή τέχνης. Υπάρχει διάκριση. Δύσκολο ενίοτε να την επιχειρήσεις, υποκειμενικά τα κριτήρια, αλλά υπάρχει. Άλλος ο Χατζηδάκης και άλλα τα σκυλάδικα.
Ούτε συμπαρατάσσομαι με όσους σπεύδουν να χαρακτηρίσουν κάθε κριτική προς τη σύγχρονη κουλτούρα ως δήθεν ελιτισμό και προσβολή προς τη νεολαία. Αντίθετα, τους θεωρώ λαϊκιστές που κολακεύουν τους νέους.
Αλλά η επίκρισή μου δεν αποτελεί μομφή προς τους νέους! Γιατί; Πολύ απλά, διότι όλο το εποικοδόμημα της ‘ψυχαγωγίας’ που χτίστηκε για τους νέους δεν έγινε από αυτούς.
Αν και υπάρχουν τραγουδιστές-ινδάλματα που είναι νέοι, όσοι διαμορφώνουν την μουσική κουλτούρα μεσήλικες είναι. Το ίδιο μεσήλικες είναι και οι παραγωγοί, οι καναλάρχες, οι χρηματοδότες, όλοι οι παράγοντες που συνθέτουν την κουλτούρα των ”σκουπιδιών”.
Αυτοί που συλλαμβάνουν και υλοποιούν την ιδέα των εμετικών ριάλιτυ (‘μπάτσελορ’, ‘μπίγκ μπράδερ’, ‘επόμενο τοπ μόντελ’) είναι όλοι μεσήλικες! Η χρεωκοπία του πολιτισμού και της ψυχαγωγίας διεκπεραιώνεται αποκλειστικά από ενήλικες που δεν πιστεύουν σε καμία κουλτούρα παρά μόνο εκείνη του τραπεζικού τους λογαριασμού.
Κοιτάξτε τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες. Δίπλα ακριβώς από τα ρεπορτάζ για την κηδεία του Μίκη και τους εμβριθείς στοχασμούς για την προσφορά του στο έθνος μας, φιλοξενούνται ‘ειδήσεις’ για τους χωρισμούς της σόουμπιζ, για το τι φόρεμα έβαλε η τάδε σελέμπριτυ, για τα ανούσια σχόλια κάποιου ίνφλουενσερ, για το καυτό μαγιό εκείνης της τουρίστριας. Ο ίδιος ιστότοπος, δηλαδή, παρέχει στα σκουπίδια αυτά (ἀλλα αυθόρμητα και άλλα κατασκευασμένα) το στάτους των ειδήσεων, ισότιμο με τα νέα για την έξοδο ενός μεγάλου της εποχής μας! Οι αρχισυντάκτες αυτών των ιστοσελίδων, λοιπόν, είναι μεσήλικες!
Ας σταματήσει το παραμύθι. Ο λόγος για τον οποίο δεν θα μπορούσε να αναδειχθεί ένας Θεοδωράκης σήμερα δεν είναι ότι δεν υπάρχουν πλέον γεγονότα σαν του εικοστού αιώνα. Ως κληρικός και ψυχίατρος εφήβων-νέων σάς βεβαιώνω ότι διαδραματίζονται κορυφαίες στιγμές στις ψυχές τους. Απλώς τα έπη είναι άλλου τύπου, πιο βαθιά και πιο υπαρξιακά. Πρόκειται για μυστικά έπη, που απαιτούν άλλου είδους μουσική. Και γράφεται τέτοια μουσική σήμερα, καθώς και οι πρέποντες στίχοι. Το Ελληνικό τραγούδι, με τον εξαιρετικό του στίχο, εξακολουθεί να συνιστά ακμαία μορφή πολιτισμού.
Αν ο Θεοδωράκης είναι μεγάλος, οφείλεται και στο γεγονός ότι συνέλαβε όλες τις πτυχές του νεωτερικού υποκειμένου που έχουν ανάγκη να εκφραστούν με ήχους. Έτσι δεν έφτιαξε μόνο μουσική για έπος, αλλά και ερωτική, και λαϊκή, και λυρική. Μήπως η μελοποίηση του σπουδαίου ποιήματος του Μανώλη Αναγνωστάκη «Οι στίχοι αυτοί μπορεί και νάναι οι τελευταίοι» δεν ντύνει έπος; Αλλά πρόκειται για εξελιγμένη επική διάσταση, διαφορετική από τη ‘Ρωμιοσύνη’ και τα ‘τραγούδια του αγώνα’, εσωτερικευμένη πλέον. «Τα θλιβερά τραγούδια τους γενήκανε πουλιά / σε κάποιον άλλο ουρανό που λάμπει ξένος ήλιος. / Γενήκαν άγριοι ποταμοί που τρέχουνε στη θάλασσα /
και τα νερά τους δεν μπορείς να ξεχωρίσεις». Σχεδόν μεταφυσική ποίηση, που αξιώθηκε ανάλογη μελωδία.
Δεν αξιώνω λοιπόν να έχουν οι σημερινοί νέοι θεολογικές και εκκλησιαστικές παραστάσεις για να αντιληφθούν ποιος είναι «ο νοητός Ήλιος της Δικαιοσύνης» ή το «Ρόδο αμάραντο». Δικαιούμαι όμως να πονάω όταν διαπιστώνω ότι δεν τους βοηθήσαμε να σταθμίσουν το σημασιολογικό ειδικό βάρος της μυρσίνης και της πασχαλιάς, ή να αναγνωρίσουν το υπέδαφος που κουβαλούν όροι όπως ‘Γένεσις’, ‘Πάθη’, και ‘Δοξαστικό’.
Δεν προσδοκώ να μπορούν να ταυτιστούν οι έφηβοι με τα βιώματα του πολιτικού κρατούμενου ή του βασανισθέντος. Θεωρώ απαράδεκτο, όμως, να ξεκινά κάποιος να ψηφίζει στα 17 του και να αγνοεί ποιοι ήταν (εντελώς ενδεικτικά) ο Νικόλαος Πλαστήρας και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ή πώς φθάσαμε από τον εμφύλιο στη δικτατορία. Κάπως έτσι καταλήγουμε η ψήφος για τον νέο να συρρικνώνεται σε συνειρμό που παραπέμπει στη Eurovision, οικεία παράσταση που δίνει τη δυνατότητα να αποφασίζεις ποιος θα αποχωρήσει από το ‘σπίτι’.
Έτσι λοιπόν – αν και βρίσκω περιττή τη διευκρίνιση – δεν νοσταλγούμε τον εικοστό αιώνα με τα τόσα του δεινά. Αλλά, αντιστεκόμενοι πάντοτε σθεναρά στην παγίδα της εξιδανίκευσης του παρελθόντος, έχουμε να μαθητεύσουμε στην ζωντάνια και στη δημιουργικότητα με την οποία κάποιοι έγραψαν την ιστορία της ανθρωπιάς με τα υλικά που είχαν διαθέσιμα τον προηγούμενο αιώνα. Αν το πράξουμε αυτό με επιτυχία (όπως και για τους προηγούμενους αιώνες, άλλωστε), θα γίνουμε ικανοί να γράψουμε την ιστορία της ανθρωπιάς με τα υλικά του εικοστού πρώτου αιώνα στον οποίο κληθήκαμε να ζούμε. Κατ’ εξοχήν οι νέοι.
Αυτό, με πιο καθημερινά λόγια, σημαίνει αληθινή διδασκαλία Ιστορίας και μύηση στον Πολιτισμό. Να γιατί δεν αρκεί η (απαραίτητη) «σύνδεση του σχολείου με την επιστήμη και την τεχνολογία» όπως έχουμε μάθει να παπαγαλίζουμε.
Να γιατί δικαιώνουμε όσους διαμαρτύρονται πως η Παιδεία μας δεν έχει όραμα, ασχέτως αν κατά βάθος θέλουν να αποκτήσει το δικό τους όραμα.
Αποδομώντας συστηματικά έννοιες και αξίες καταφέραμε να τα χαρίσουμε στους ακροδεξιούς. Ο Θεοδωράκης μας έδειξε ότι αυτό δεν αποτελεί αναπόφευκτο κατάντημα.
Η εικόνα που αναρτήθηκε, ενός 96χρονου ο οποίος, καθηλωμενος στο κρεβάτι, κρατάει χαρτιά και στοχάζεται ή ψιθυρίζει μελωδίες, πρέπει να στοιχειώσει την εκπαίδευσή μας. Σημειολογικά κάνει δραματική την αντίθεση με τον ξαπλωμένο νέο που παίζει με το τηλεχειριστήριο της οθόνης ή με το κινητό του. Αλλά – αλίμονο! – αυτοί που τον έκαναν να μισήσει το τυπωμένο χαρτί είναι μεσήλικες. Δάσκαλοι, καθηγητές, συντάκτες των σχολικών βιβλίων, επιτελικοί παράγοντες που φτιάχνουν τα αναλυτικά προγράμματα. Και πληρώνονται από όλους μας κάθε μήνα, υποτίθεται για να κάνουν ακριβώς το αντίθετο…
Με υψηλά τα ποσοστά απέχθειας προς το διάβασμα (βλ. στοιχεία στο βιβλίο μου «Φυγή προς τα εμπρός») η νέα γενιά στρέφει την πλάτη προς ό,τι έχει αποθησαυριστεί με αίμα ψυχής. Δεν φταίει μόνο η προδοσία των διανοουμένων (που έγινε πια κλισέ), φταίει η εν γένει συμπαιγνία των μεσηλίκων, που τους έπεσε η σκυτάλη από τα χέρια και βαριούνται να τη σηκώσουν. «Πού πήγε αυτός που ξέρει να μιλά, που ξέρει πιο πολύ και να πιστεύει»;