Η καταστροφική έκρηξη στο λιμάνι της Βηρυτού με τους περισσότερου από 130 νεκρούς και τους περίπου 5.000 τραυματίες, κατέστρεψε το 50% από το αλλοτινό Παρίσι της Μέσης Ανατολής. Η όψη της πόλης σπαρακτική, ο θρήνος υψώνεται πάνω από τα ερείπια, οι εικόνες από τα νοσοκομεία που αδυνατούν να αντεπεξέλθουν -ενώ τουλάχιστον δύο αυτά υπέστησαν σοβαρές ζημιές - φέρνουν στο νου εικόνες από το όχι και τόσο μακρινό παρελθόν της χώρας.
«Την εποχή του εμφυλίου, έκανα άσκηση εδώ. Δεν είδα ποτέ παρόμοιες σκηνές με αυτή», έλεγε ο Ζορζ Νταμπάρ. ιατρικός διευθυντής του νοσοκομείου στο Οτέλ Ντιέ, όπου εισήχθησαν 300 τραυματίες και 13 άνθρωποι απλά επιβεβαιώθηκε πως είχαν πεθάνει. «Θυμήθηκα όλα εκείνα που έβλεπα πριν από πολλά χρόνια, όταν συμμετείχα σε ανθρωπιστικές αποστολές στο Αφγανιστάν», λέει από την πλευρά του ο χειρουργός Αντουάν Κουρμπάν, τραυματίας και ο ίδιος.
Κι όμως. Αυτό το σκηνικό αποκάλυψης μαζί τις χιλιάδες ανθρώπινες ιστορίες που κρύβει στα χαλάσματα, στους κατεστραμμένος δρόμους, τα γκρεμισμένα σπίτια και τα νοσοκομεία που ξεχειλίζουν, είναι για όσους παρακολουθούν τις εξελίξεις στη χώρα σε αυτή τη μικρή γωνιά της γης, με τα 6,8 εκατ. ανθρώπους όλα αυτά είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια εθνική τραγωδία: ο πιθανός καταλύτης για μια ολική κατάρρευση και κατάδυση το χάος ή για μια πιθανή αλλαγή που θα τραβήξει τη χώρα έστω μερικά βήματα από το χείλος του γκρεμού όπου επί μακρόν βρίσκεται.
Φωτογραφίες από Βηρυτό: Μαζεύοντας ό,τι σώζεται από τα κατεστραμμένα σπίτια. Μια ζωή σε μια βαλίτσα.
Μια ηλικιωμένη παίζει στο πιάνο μια υπέροχη μελωδία μέσα στο κατεστραμμένο της σπίτι στη Βηρυτό
Τα νέα δεδομένα που δημιουργεί η έκρηξη σε συνδυασμό με την κατεστραμμένη οικονομία της χώρας, την ανεργία που καλπάζει, την ανεξέλεγκτη διαφθορά, την παντελής έλλειψη εμπιστοσύνης στο πολιτικό σύστημα και στην κυβέρνηση και τα διαρκή πιεστικά αιτήματα όσων συνεχώς βγαίνουν στους δρόμους ζητώντας λύσεις και αλλαγή, μπορεί να γείρουν την πλάστιγγα είτε προς την μία είτε προς την άλλη πλευρά.
Εστιάζοντας στο τι φέρνει η επόμενη μέρα υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με την επάρκεια τροφίμων καθώς ο Λίβανος εξαρτάται σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές. Σε φωτογραφίες που έχουν δημοσιοποιηθεί βλέπουμε κατεστραμμένα σιλό σιτηρών όπου αποθηκεύεται περίπου το 85%. Υπάρχουν βέβαια αναφορές πως οι περισσότερες ήταν ήδη άδειες ωστόσο το Reuters μετέδωσε πως υπουργός οικονομίας, Ραούλ Νεμέ, πως η χώρα έχει αποθέματα που επαρκούν για λιγότερο από ένα μήνα. Υπάρχει βέβαια επάρκεια σε αλεύρι προκειμένου να αποφευχθεί μια μεγαλύτερη κρίση αλά και πάλι το πρόβλημα είναι υπαρκτό. Κυβερνητικοί αξιωματούχοι ανέφεραν πως χωρίς διεθνή παρέμβαση ενδέχεται να ξεσπάσει κρίση στη χώρα. Ο δε υπουργός Δημοσίων Έργων, Μισέλ Νατζάρ δήλωσε ότι η χώρα θα χρησιμοποιήσει τώρα τη βόρεια πόλη της Τρίπολης ως κύριο λιμάνι του Λιβάνου αλλά μέχρι σήμερα λειτουργούσε κατά το ήμισυ.
Στο μεταξύ ο κυβερνήτης της Βηρυτού, σύμφωνα με το AFP αναφέρει πως οι ζημίες από την έκρηξη έχουν προκαλέσει σοβαρές ζημιές σχεδόν στη μισή πόλη και το κόστος αποκατάστασης υπολογίζεται χονδρικά σε περίπου 3δισ. δολάρια. Εάν υπολογιστούν και οι έμμεσες απώλειες που σχετίζονται με την επιχειρηματική δραστηριότητα τότε η ζημία ανέρχεται σε 10 με 11δισ. δολάρια.
Οι άνθρωποι που θα χρειαστούν καταλύματα για να φιλοξενηθούν καθώς τα σπίτια τους υπέστησαν ζημιές ή δεν είναι ακόμη ασφαλές να τους επιτραπεί να επιστρέψουν σε αυτά εκτιμάται πως ανέρχεται σε 300.000 αριθμός που αντιστοιχεί περίπου στο συνολικό πληθυσμό του κέντρου της πρωτεύουσας.
Φυσικά η χώρα έχει κηρυχθεί σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Θρήνος και οργή πάνε χέρι-χέρι
Πέραν όμως από τα σπίτια, καταστράφηκαν και καταστήματα, από μεγάλα εμπορικά κέντρα ως μικρομάγαζα, επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών, εστίασης. Ξαφνικά χιλιάδες οικογένειες έχασαν τους πόρους για να ζήσουν. Γι αυτό και ο κυβερνήτης της πόλης
Και μετά από όλα αυτά, υπάρχουν και οι ανοιχτοί λογαριασμοί. Ο Λίβανος είναι μια χώρα που η δυσαρέσκεια για το υπάρχον πολιτικό σύστημα και την κυβέρνηση βράζει. Ο πρωθυπουργός, Χασάν Ντιάμπ είναι ήδη εμφανές πως δεν μπορεί να πείσει με τις δηλώσεις του περί παραδειγματικής τιμωρίας όσων ευθύνονται για την καταστροφή ενώ οι άνθρωποι που είδαν ό,τι έχει απομείνει από τις ζωές τους λόγω της σφοδρής οικονομικής κρίσης να χάνεται στα συντρίμμια, ίσως να μην έχουν πια τίποτα να χάσουν.
Ήδη από την Τετάρτη υπάρχουν αναφορές για σποραδικές συγκρούσεις και αναταραχές. Πολίτες επιτέθηκαν σε οπαδούς του τέως πρωθυπουργού Σαάντ Χαρίρι ο οποίος αναγκάστηκε να παραιτηθεί ενώ ήταν και ο πρωταγωνιστής ενός πρωτοφανούς πολιτικού θρίλερ μεταξύ Βηρυτού και Ριάντ που προσπαθεί να ελέγξει τις εξελίξεις στη χώρα.
Εθελοντές που νυχθημερόν παρείχαν βοήθεια συλλέγοντας τραυματίες από και καθαρίζοντας του δρόμους, επιτέθηκαν σε όχημα που εκτιμάται ότι μετέφερε τον πρώην πρωθυπουργό. Μια γυναίκα χτυπά το όχημα και φωνάζει «μην τολμήσεις έστω να ονειρευτείς πως θα επιστρέψεις» ενώ στη συνέχεια δέχεται επίθεση από ένστολους άνδρες που τον συνοδεύουν.
Ανάλογες εστίες έντασης έχουν αναφερθεί σε πολλές περιοχές του Λιβάνου ενώ κρίνοντας από τις αντιδράσεις που ήδη υπάρχουν και τα ρεπορτάζ ξένων ειδησεογραφικών πρακτορείων ο οργή είναι τέτοια δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα νέων, μεγάλων, επίμονων συγκεντρώσεων διαμαρτυρίας.
Στάση πληρωμών και μια κοινωνία στο χείλος του γκρεμού
Αν και οι περισσότερες εθνικές οικονομίες ανά τον κόσμο είναι σε βαθεία ύφεση εξαιτίας των lock downs που έφερε η πανδημία κορονοϊού, στη περίπτωση του Λιβάνου η οικονομία έπνεε τα λοίσθια πολύ νωρίτερα. Ωστόσο και η πανδημία έπαιξε το ρόλο της στην περαιτέρω επιδείνωση μιας ήδη εξαιρετικά επικίνδυνης πορείας της οικονομίας που δοκίμαζε τις αντοχές των πολιτών.
Ήδη στις αρχές του έτους η χώρα έμοιαζε να οδεύει προς την καταστροφή.
Το δημόσιο χρέος του Λιβάνου ήταν το τρίτο υψηλότερο στον κόσμο, η ανεργία έφτασε το 25% και στη συνέχεια το 30% ενώ το 1/3 του πληθυσμού ζει κάτω από τα όρια της φτώχειας.
Στα τέλη του περασμένου έτους αποκαλύφθηκε ένα τεράστιο οικονομικό σκάνδαλο που σύμφωνα με τους αναλυτές ήταν ουσιαστικά μια πυραμίδα με κρατική χρηματοδότηση (Ponzi), όπως αναφέρει το BBC. Μια απάτη που με την υπογραφή της Κεντρικής Τράπεζας της χώρας η οποία δανείστηκε από εμπορικές τράπεζες με επιτόκια πάνω από αυτά της αγοράς για να αποπληρώσει τα χρέη της και για να διατηρήσει σταθερή την συναλλαγματική ισοτιμία της λιβανέζικης λίρας με το αμερικανικό δολάριο.
Στο μεταξύ, η οργή των πολιτών όλο και μεγάλωνε όπως και η ανέχεια και φυσικά υπεύθυνη ήταν η κυβέρνηση και το πολιτικό σύστημα της χώρας που αδυνατούσε να παράσχει ακόμη και τις στοιχειώδεις υπηρεσίες στους.
Οι άνθρωποι έπρεπε να αντιμετωπίσουν τις καθημερινές διακοπές ρεύματος, την έλλειψη ασφαλούς πόσιμου νερού, την περιορισμένη πρόσβαση σε υγειονομική περίθαλψη ενώ η χώρα έχει μια από τις χειρότερες συνδέσεις στο διαδίκτυο, παγκοσμίως.
Η οργή στράφηκε φυσικά και κατά της κατεστημένης ελίτ της χώρας που κυριαρχεί επί χρόνια στην πολιτική σκηνή, συγκεντρώνοντας όλο και μεγαλύτερο προσωπικό πλούτο ενώ απέτυχαν να πραγματοποιήσουν τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις για την επίλυση των προβλημάτων της χώρας.
Εξάλλου πολλά από τα προβλήματα του Λιβάνου είναι δομικά. Η χώρα δεν παράγει πολλά και εισάγει το 80% όσων χρειάζεται, συμπεριλαμβανομένων τροφίμων και καυσίμων. Η οικονομία της βασίζεται σε ακίνητα, τραπεζικές συναλλαγές και μεταφορές από τη λιβανέζικη διασπορά.
Όταν στέρεψε η υπομονή (και οι αντοχές)
Στις αρχές Οκτωβρίου 2019, η έλλειψη ξένου νομίσματος οδήγησε σε αποδυνάμωση την λιβανέζικη λίρα που έχασε κατά 80% την αξία της έναντι του δολαρίου σε μια νέα «μαύρη αγορά» που εμφανίστηκε για πρώτη φορά μετά από σχεδόν σε δύο δεκαετίες.
Όταν οι εισαγωγείς σιταριού και καυσίμων ζήτησαν να πληρωθούν σε δολάρια, τα συνδικάτα κατέβηκαν σε απεργίες.
Στη συνέχεια, οι άνευ προηγουμένου πυρκαγιές στα δυτικά της χώρας απέδειξαν πως ακόμη και το Πυροσβεστικό Σώμα της χώρας ήταν γυμνό.
Στα μέσα Οκτωβρίου η κυβέρνηση πρότεινε την επιβολή νέων φόρων επί του καπνού, της βενζίνης, των φωνητικών κλήσεων μέσω υπηρεσιών ανταλλαγής μηνυμάτων όπως το WhatsApp αλλά οι σφοδρές αντιδράσεις την αναγκάζουν να κάνει πίσω.
Κάθε φορά όμως η οργή και αγανάκτηση που συσσωρευόταν, γινόταν όλο και μεγαλύτερη. Δεκάδες χιλιάδες Λιβανέζοι βγήκαν στους δρόμους, εξαναγκάζοντας σε παραίτηση των Πρωθυπουργού, Σααντ Χαρίρι και της κυβέρνησης που είχε σχηματίσει.
Δεν γινόταν αλλιώς. Οι διαδηλώσεις για πρώτη φορά μετά το τέλος του πολυαίμακτου εμφυλίου πολέμου (1975-1989) ήταν μαζικές. Από χριστιανούς και μουσουλμάνους, είτε ήταν σιίτες είτε σουνίτες. Η χώρα είχε νεκρώσει.
Ο νέος πρωθυπουργός, Χασάν Ντιάμπ ανακοίνωσε τον περασμένο Μάρτιο, πως σταματά η αποπληρωμή του εξωτερικού χρέους για πρώτη φορά στην ιστορία του τόπου, κάτι που η Fitch είχε ήδη προβλέψει. Όπως είπε τα συναλλαγματικά αποθέματα του κράτους είχαν πληγεί και όσα είχαν απομείνει έπρεπε να αξιοποιηθούν για την αγορά βασικών αγαθών.
Και μετά ήρθε πανδημία: ″Πολλοί δυσκολεύονται να αγοράσουν ψωμί”
Μετά τον πρώτο θάνατο ασθενούς από κορονοϊο και την αύξηση των κρουσμάτων, επιβλήθηκε lock down περί τα μέσα Μαρτίου. Μέχρι σήμερα, η χώρα των 6 εκατ. πολιτών έχει καταγράψει 5.417 κρούσματα και 68 θανάτους.
Αυτή η εξέλιξη, ανάγκασε τους διαδηλωτές να σταματήσουν τις πορείες και τις διαμαρτυρίες στους δρόμους αλλά από την άλλη έκανε πολύ χειρότερη την οικονομική κρίση ενώ αποκάλυψε με ακόμη πιο τρανό τρόπο τις ανεπάρκειες του συστήματος υγείας και πρόνοιας, και μάλιστα την πιο σκοτεινή ώρα.
Πολλοί άνθρωποι έμειναν χωρίς εισόδημα, επιχειρήσεις αναγκάστηκαν να απολύσουν το προσωπικό ή να κρατήσουν αλλά χωρίς να τους πληρώνουν. Στο μεταξύ το χάσμα μεταξύ της αξίας της λίρας στις επίσημες συναλλαγματικές ισοτιμίες και της συναλλαγματικής ισοτιμίας στη μαύρη αγορά μεγάλωσε και οι τράπεζες εφάρμοσαν αυστηρούς ελέγχους κεφαλαίου.
Καθώς οι τιμές αυξήθηκαν ακόμη περισσότερο πολλές οικογένειες αδυνατούσαν να εξασφαλίσουν ακόμη και τα στοιχειώδη.
Οι νέες αναταραχές ήταν αναπόφευκτες. Τον Απρίλιο ένας νεαρός άνδρας πυροβολήθηκε από στρατιώτες κατά τη διάρκεια διαμαρτυρίας στην Τρίπολη το Λιβάνου και αρκετές τράπεζες πυρπολήθηκαν.
Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση ενέκρινε τελικά ένα σχέδιο ανάκαμψης που ελπίζει ότι θα τερματίσει την οικονομική κρίση και θα κερδίσει υποστήριξη από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) για ένα πακέτο διάσωσης αξίας 10 δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Μέχρι να ξεκινήσει η άρση των περιορισμών λόγω πανδημίας, τον Μάιο, οι τιμές ορισμένων τροφίμων είχαν διπλασιαστεί και ο πρωθυπουργός προειδοποίησε ότι ο Λίβανος κινδυνεύει από μια «μεγάλη επισιτιστική κρίση».
″Πολλοί Λιβανέζοι έχουν ήδη σταματήσει να αγοράζουν κρέας, φρούτα και λαχανικά και ενδέχεται σύντομα να δυσκολευτούν να αγοράσουν ακόμη και ψωμί”, είχε γράψει η Washington Post.
Το λυκόφως της μετεμφυλιακής τάξης πραγμάτων και η αδυναμία αντίδρασης στην κρίση
Για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα «γιατί Λίβανος δεν μπορεί να αντιδράσει» σε αυτή την χιονοστιβάδα εξελίξεων που κινδυνεύει να καταπιεί όλη τη χώρα πρέπει να κοιτάξει προσεκτικά στις ιδιαιτερότητές της.
Εκ των βασικότερων παραγόντων που επισημαίνουν οι περισσότεροι αναλυτές είναι ο πολιτικός σεχταρισμός και οι ελίτ -οικονομικές και πολιτικές- που φροντίζουν για την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων και τον πλουτισμό τους.
Ο Λίβανος αποτελεί μια πολύ ιδιαίτερη χώρα με ένα ξεχωριστό θρησκευτικό μωσαϊκό. Αναγνωρίζει επίσημα 18 θρησκευτικές κοινότητες - τέσσερις μουσουλμάνους, 12 χριστιανούς, τους Δρούζους και τον Ιουδαϊσμό.
Τα τρία κύρια πολιτικά αξιώματα μοιράζονται μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, σιιτών και σουνιτών. Ο Πρόεδρος της χώρας πρέπει να είναι Μαρωνίτης Χριστιανός, ο Πρωθυπουργός σουνίτης μουσουλμάνος και ο Πρόεδρος της Βουλης σιίτης μουσουλμάνος, βάσει πάντα μιας συμφωνίας του 1943. Τα μέλη της Βουλής (συνολικά 128) είναι Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι (μαζί και οι Δρούζοι).
Αυτός ο θρησκευτικός πλουραλισμός καθιστά τη χώρα εύκολο στόχο για πολλές εξωτερικές παρεμβάσεις.
«Ο Λίβανος δεν είναι ένα πραγματικά κυρίαρχο κράτος αλλά μια αρένα ανταγωνισμού μεταξύ Ισραήλ-Ιραν και Σαουδικής Αραβίας-Ιράν» αναφέρει το Foreign Policy που ωστόσο επισημαίνει πως τα σημερινά προβλήματα της χώρας δεν πηγάζουν μόνο από αυτή την ιδιαιτερότητα αλλά και από τον σταδιακό θάνατο της μετεμφυλιακής τάξης πραγμάτων. «Και κανείς δεν ξέρει τι θα ακολουθήσει».
Στην εξίσωση, φυσικά σε ό,τι αφορά το Ιράν θα πρέπει να μπει και ο παράγοντας της σιιτικής Χεζμπολάχ που με την στήριξη της Τεχεράνης θεωρείται ευρέως η πιο ισχυρή στρατιωτική και πολιτική ομάδα στον Λίβανο, γεγονός που καθιστά τις πολιτικές ισορροπίες στη χώρα, ισορροπίες τρόμου.
Από το τέλος του εμφυλίου πολέμου, πολιτικοί ηγέτες από κάθε θρησκευτική κοινότητα έχουν διατηρήσει την εξουσία και την επιρροή τους μέσω δικτύων προστασίας - προστατεύοντας τα συμφέροντα των θρησκευτικών κοινοτήτων που εκπροσωπούν και προσφέρουν (νόμιμα και μη) οικονομικά κίνητρα.
Η χώρα είναι την 137η μεταξύ των 180 με τις χειρότερες επιδόσεις σε ότι αφορά την αντίληψη των πολιτών περί διαφθοράς στη χώρα βάσει την έκθεση του 2019 της Transparency International (Διεθνής Διαφάνεια).
Ο δε Guardian επισημαίνει πως η διαφθορά «διαπερνά όλα τα επίπεδα της κοινωνίας» στον Λίβανο με πολιτικά κόμματα, κοινοβούλιο και αστυνομία να θεωρούνται ως «τα πιο διεφθαρμένα θεσμικά όργανα της χώρας».
Όπως τονίζεται είναι το ίδιο το σύστημα της σεχταριστικής κατανομής εξουσίας που τροφοδοτεί αυτά τα δίκτυα προστασίας και εμποδίζει το σύστημα διακυβέρνησης του Λιβάνου.
Πηγές: Reuters, BBC, Guardian, Al Jazeera, Foreign Policy, Washington Post, IMF