Ποια είναι τα μυστικά τής τέχνης ενός διευθυντή ορχήστρας; Διδάσκονται; Υπάρχουν ανασφάλειες και αβεβαιότητες σε έναν καλλιτέχνη που πρέπει να είναι -λόγω της θέσης του- σίγουρος και αποτελεσματικός; Συνδυάζεται η ταπεινότητα απέναντι στον συνθέτη και τη μουσική με το «εγώ» ενός ηγέτη που με μία κίνησή του αλλάζει την πορεία ενός συνόλου; Τι απαντήσεις δίνουν μεγάλοι μαέστροι σε αυτά τα ερωτήματα;
Ο μαέστρος και ο συνθέτης είναι οι μόνοι μουσικοί που δεν παράγουν ήχο, όμως με την κίνησή του ο πρώτος και με τη γραφή του ο δεύτερος μπορούν να αλλάξουν τον προσωπικό ήχο δεκάδων, αν όχι εκατοντάδων κάποιες φορές, μουσικών. Ο μαέστρος χρησιμοποιεί πολλές μεθόδους για να επικοινωνήσει με την ορχήστρα που διευθύνει, λεκτικές και μη. Πέρα από την τεχνική διαδικασία μιας πρόβας, ο μαέστρος επικοινωνεί διαρκώς με το σύνολο μέσω της κινησιολογίας του και της γλώσσας τού σώματός του. Είναι μια ισχυρή προσωπικότητα, όχι μόνο ως προς την ίδια τη σύλληψη μιας ερμηνείας, αλλά και ως προς τη δύναμη να μεταδώσει την ιδέα του με τρόπο τόσο πειστικό, ώστε οι μουσικοί να την πιστέψουν και να την υλοποιήσουν. Ιδανικά, υπάρχει σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ μαέστρου και ορχήστρας, ταυτόχρονα με την αδιαμφισβήτητη υπεροχή -για να μην την ονομάσουμε εξουσία- των αποφάσεων και των επιλογών τού μαέστρου.
Ταλέντο ή γνώση;
Η εργασία που απαιτείται από έναν μαέστρο είναι πολυσύνθετη και εξαρτάται τόσο από τη θεωρητική κατάρτιση και την ικανότητα κατανόησης, όσο και από τη στέρεη τεχνική. Ως εκ τούτου, είναι απολύτως απαραίτητη η ολοκληρωμένη εκπαίδευση για την κατάκτηση μιας πολύπλοκης τέχνης. Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι μια θέση τόσο επιτελική σίγουρα προϋποθέτει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τής προσωπικότητας, τα οποία είναι συζητήσιμο αν είναι εγγενή στον κάθε άνθρωπο ή επίκτητα.
Η υγιής αυτοπεποίθηση μοιάζει να είναι στοιχείο εκ των ων ουκ άνευ, όμως διδάσκεται κάτι τέτοιο; Μπορεί να αποκτηθεί με την εμπειρία; Οι περισσότεροι μαέστροι υποστηρίζουν ότι η μαθητεία τους δίπλα σε συγκεκριμένους δασκάλους και μέντορες έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή τους. Ο Βλαντιμίρ Ασκενάζυ ωστόσο αναφέρει τη φυσική του ροπή προς το αντικείμενο και τη μεγάλη ευκολία του στην εκμάθηση. Όταν ρωτήθηκε πώς ένιωθε ως νέος μουσικός και τι θα ήθελε να μεταδώσει ο ίδιος στους νέους, απάντησε πως δε θυμάται, και ότι θεωρεί πως ακολούθησε απλώς αυτό που του χάρισε η φύση. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζει τη σημαντική επίδραση που δέχτηκε από τους δικούς του δασκάλους.
Ταπεινότητα ή ανωτερότητα;
Υπάρχουν πολλοί μαέστροι που τονίζουν την ανάγκη για ταπεινότητα και την υπεροχή τής ίδιας της μουσικής έναντι της αλαζονείας τού εκτελεστή. Ο Κλαούντιο Αμπάντο, για παράδειγμα, έχει διατυπώσει λακωνικά ότι «η φράση σπουδαίος μαέστρος δε μου λέει τίποτε, ο συνθέτης ήταν σπουδαίος, εμείς υπηρετούμε τη μουσική». Σε κάποια συνέντευξή του μας πληροφορεί ότι μαθαίνει πολλά από παλιότερες ηχογραφήσεις του και ότι βλέπει συνεχώς στοιχεία που μπορεί να σκεφτεί διαφορετικά ή να πετύχει καλύτερα. Άρα εδώ παρατηρούμε έναν ταπεινόφρονα καλλιτέχνη, που αναγνωρίζει στον εαυτό του αδυναμίες και ωριμάζει διαρκώς, χωρίς να θεωρεί ότι έχει φτάσει σε κάποιον προορισμό.
Ο Μπένζαμιν Ζάντερ αναφέρει ότι «ο μαέστρος είναι σαν τον ιερέα» και ότι «κανένας δεν πάει στην εκκλησία για να δει τον ιερέα». Ομοίως, ο Ασκενάζυ σε συνέντευξή του έχει πει ότι «αν στοχεύεις στη φήμη, υπάρχει πρόβλημα».
Ένας από τους διασημότερους μαέστρους τού 20ού αιώνα, ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, ο οποίος έχει δηλώσει ότι «ευτυχώς δεν γεννήθηκε για να υπακούει», σε συνέντευξή του στο περιοδικό Gramophone λέει επίσης ότι «μια ορχήστρα παίζει το καλύτερο που μπορεί όταν σε γνωρίζει καλά», και σε αυτήν την περίπτωση εκπλήσσεται γιατί ο ήχος της είναι καλύτερος από εκείνον που είχε σχεδιάσει ή μπορούσε να φανταστεί. Ακόμη, η γνωστή δημοσιογράφος Έλενα Ματθαιοπούλου, η οποία συνάντησε τον Κάραγιαν, θυμάται σε δική της συνέντευξη ότι ήταν πολύ απλός και προσιτός στη προσωπική τους επαφή, επιβεβαιώνοντας τη υπόθεση ότι πάντα υπάρχουν άγνωστες πτυχές σε ανθρώπους που έχουν δημιουργήσει έναν θρύλο γύρω από το πρόσωπό τους.
Ίσως να υπάρχει βάση στην υπόθεση πολλών ότι ένας μαέστρος είναι απολυταρχικός ή εγωπαθής, ίσως λόγω της θέσης του να πρέπει να διαθέτει ένα ισχυρό εγώ, όμως αυτό δεν είναι η μόνη ή απόλυτη αλήθεια και δε σημαίνει ποτέ ότι δε δείχνει σεβασμό προς το μουσικό κείμενο.
Πόσες διαφορετικές προσεγγίσεις;
Το μόνο ερώτημα που έχει μια σίγουρη απάντηση είναι αν υπάρχει ένας ενδεδειγμένος τρόπος εργασίας. Η απάντηση είναι όχι χωρίς δεύτερη σκέψη, καθώς παρατηρούμε μαέστρους να επικοινωνούν με αντίθετους τρόπους με την ορχήστρα, ή να καταθέτουν εντελώς διαφορετικές προθέσεις και αντιλήψεις. Άλλοι δεν μιλούν ποτέ στην ορχήστρα, άλλοι δηλώνουν ότι μιλούν πολύ για εξωμουσικά χαρακτηριστικά των συνθετών όπως οι εποχές και οι ιδεολογίες, άλλοι προτιμούν να δουλεύουν για χρόνια με την ίδια ορχήστρα και άλλοι προτιμούν την έκπληξη. Όσο για το αρχικό μας ερώτημα, «γεννιέσαι ή γίνεσαι», η απάντηση είναι μάλλον πιο περίπλοκη απ’ όσο θα περιμέναμε: οι τεχνικές και οι γνώσεις κατακτώνται, προϋποτίθενται όμως η έμφυτη τάση, η μουσική αντίληψη, αλλά και στοιχεία τού χαρακτήρα όπως η επιθυμία για θέσεις ισχύος. Ένα παραμένει πάντα κοινό: ότι ο μαέστρος θέτει τις δυνάμεις του στην υπηρεσία τού συνθέτη και του έργου.
INFO
Πιλοτικό Εργαστήριο Σύγχρονης Μουσικής της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών
26 Αυγούστου – 4 Σεπτεμβρίου
Αναργύρειος & Κοργιαλένειος Σχολή Σπετσών
Περισσότερα εδώ