Για τους περισσότερους είναι μεγάλη και δεδομένη η γοητεία που ασκούν ταινίες ιστορικού περιεχομένου.
Εχουμε αναρωτηθεί, ωστόσο, πόσο κοντά στα γεγονότα που αναφέρονται είναι και σε τι βαθμό θα μπορούσαν να θεωρηθούν αξιόπιστα τεκμήρια του παρελθόντος;
Ποιες εικόνες μεταφέρουν στο παρόν και πώς ακριβώς τις μεταφέρουν, εμβληματικές ταινίες όπως Η Λίστα του Σίντλερ του Στίβεν Σπίλμπεργκ, Ο Οκτώβρης του Σεργκέι Αϊζενστάιν και Οι Κόκκινοι του Γουόρεν Μπίτι καθώς και ταινίες πρόσφατης ιστορίας όπως η Selma για τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και Το παιχνίδι της μίμησης για τον Άλαν Τούρινγκ που αποκωδικοποίησε τη συσκευή Enigma;
Αυτό το δύσκολο ... αίνιγμα προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει το νέο βιβλίο των ΜΩΒ εκδόσεων Η Ιστορία στον Κινηματογράφο / Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία του Ρόμπερτ Α. Ροζενστόουν, επίτιμου καθηγητή Ιστορίας στο Ινστιτούτο
Τεχνολογίας της Καλιφόρνια των ΗΠΑ. Ο ίδιος μιλά εκ των έσω. Εκτός από τα ακαδημαϊκά έδρανα έχει βρεθεί και στα κινηματογραφικά πλατό, αφού η βραβευμένη βιογραφία του για τον Τζον Ριντ Romantic Revolutionary (1975) αξιοποιήθηκε ως βάση για το, βραβευμένο με πολλά Όσκαρ, έργο του Γουόρεν Μπίτι Οι Κόκκινοι, στο οποίο ο Ροζενστόουν χρέη ιστορικού συμβούλου.
Γι′ αυτό το βιβλίο (στην ελληνική έκδοση του οποίου ο Ροζενστόουν έγραψε ξεχωριστό πρόλογο) μας μιλά ο Χρήστος Δερμεντζόπουλος, ο οποίος υπογράφει την επιστημονική επιμέλεια και την εισαγωγή στο βιβλίο.
- Ποιο πιστεύετε ότι ήταν το πρώτο και βασικό κίνητρο για να γράψει ο Ρόμπερτ Ροζενστόουν το βιβλίο «Η ιστορία στον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος στην ιστορία»;
Καταρχήν να αναφέρουμε ότι το βιβλίο είναι καρπός πολυετούς έρευνας του συγγραφέα και ωρίμανσης της σκέψης του. Κάθε βιβλίο προϋποθέτει μία διαδικασία έρευνας και ανάλυσης. Ο Ροζενστόουν ξεκίνησε να ασχολείται με το θέμα της σχέσης κινηματογράφου και ιστορίας πριν πολλές δεκαετίες. Το συγκεκριμένο βιβλίο συμπυκνώνει αυτό που θέλει να υποστηρίξει και που είναι το βασικότερο κίνητρο συγγραφής του: μπορούμε να δούμε τις ταινίες όχι μόνο ως αξιόπιστες ιστοριογραφικές μαρτυρίες της εποχής κατασκευής τους αλλά και ως έναν ιδιαίτερο λόγο για το παρελθόν και την ιστορία, έναν λόγο, πολλές φορές, καινοτόμο και δημιουργικό που στέκεται ισότιμα δίπλα στις κλασικές ιστορικές μελέτες και είναι πολύ πιο επιδραστικός στον χώρο της δημόσιας ιστορίας.
- Η συνεργασία του Ροζενστόουν ως ιστορικού συμβούλου σε ταινίες βασισμένες σε έργα γραπτής ιστορίας του ίδιου του δίνει, πιστεύετε, μια μεγαλύτερη «νομιμοποίηση» να τεκμηριώσει τη θέση πως αν αφήσουμε τις ιστορικές ταινίες έξω από τη νοηματοδότηση του παρελθόντος, είναι σαν να αγνοούμε ένα από τα πιο σημαντικά μέσα για τις προσλήψεις των ιστορικών γεγονότων;
Νομίζω ότι του δίνει μεγαλύτερη εμπειρία στο πεδίο ώστε να τεκμηριώσει καλύτερα τη θέση του για τον ρόλο των ταινιών στην κατανόηση του παρελθόντος. Έχοντας δει από τα μέσα την κατασκευή ιστορικών ταινιών που βασίστηκαν σε βιβλία του, μπορεί να μεταφέρει αρτιότερα τους τρόπους με τους οποίους οι ταινίες αναδημιουργούν το παρελθόν και το παρουσιάζουν στο κοινό τους.
- Ποιες εμβληματικές ταινίες επιλέγει να εξετάσει στο παρόν βιβλίο και με ποια κριτήρια; Ποια/ες απ′ αυτές πιστεύετε ότι επιτελεί καλύτερα τον ρόλο της ακριβούς μεταφοράς εικόνων του παρελθόντος;
Ξεκινάω από το δεύτερο και απαντάω γενικά: καμία ταινία, όσο ακριβής και αν διατείνεται πως είναι, δεν μεταφέρει με ακρίβεια οποιοδήποτε παρελθόν. Ας μην ξεχνάμε ότι οι ταινίες μυθοπλασίας είναι κατασκευές που μιλάνε για το παρελθόν με έναν ιδιότυπο τρόπο. Άρα οι εικόνες που βλέπουμε στις ταινίες ιστορικού περιεχομένου αναπαράγουν με τα μάτια τού σήμερα ένα παρελθόν που είναι πάντα υπό διερεύνηση. Το ίδιο κάνουν, ωστόσο, και οι ιστορικοί οι οποίοι ανασυστήνουν πλευρές ενός παρελθόντος με τα δικά τους εργαλεία και μεθόδους. Απλώς, στον αφηγηματικό κινηματογράφο «βλέπουμε» μπροστά μας να ζωντανεύει ένα παρελθόν, εξ ου και η μεγάλη επίδραση που έχουν οι ταινίες στο πεδίο της προσθετικής μνήμης για το κοινό. Οι ταινίες που επιλέγει να αναλύσει και να μεταφέρει o Ροζενστόουν έχουν τη δική τους ιδιαίτερη συμβολή στην ανάδειξη του παρελθόντος. Κινούνται σε πολλές πλευρές και σε πολλά είδη αυτού που αποκαλούμε κινηματογράφος μυθοπλασίας, ή κινηματογράφος των ειδών. Από τον Οκτώβρη του Αϊζενστάιν έως τη Λίστα του Σίντλερ του Σπίλμπεργκ και το Underground του Κουστουρίτσα, από το JFK του Ο. Στόουν και τον Θίασο του Αγγελόπουλου έως τους Κόκκινους του Μπίτι και τον Κόρτσακ του Βάιντα. Ενδεικτικά και μόνο αναφέρω κάποιες αρκετά γνωστές ταινίες ιστορικού περιεχομένου. Ο κατάλογος είναι μεγάλος και στο τέλος του βιβλίου υπάρχει παράρτημα ξεχωριστό με τις αναφερόμενες ταινίες.
- Γιατί από το «εξαιρετικού ενδιαφέροντος» σώμα ταινιών λείπει ένα σημαντικότατο μέρος της ευρωπαϊκής και λατινοαμερικανικής πρωτοπορίας, όπως εύστοχα σημειώνει στο Επίμετρο της έκδοσης ο Θανάσης Βασιλείου;
Η παρατήρηση του Βασιλείου είναι ορθή. Όντως ο συγγραφέας επικεντρώνεται, κατά βάση, σε κλασικές αφηγηματικές ταινίες, αρκετές από αυτές ιδιαίτερα γνωστές στο κοινό. Ωστόσο, oι ταινίες που λειτουργούν ως ιστορικά δοκίμια δεν περιχαρακώνονται, φυσικά, μόνο στις ταινίες μυθοπλασίας. Αυτό ο συγγραφέας το τονίζει εμφατικά και αφιερώνει κεφάλαια για να διερευνήσει, μέσω παραδειγματικών περιπτώσεων, τόσο τις ταινίες τεκμηρίωσης (ντοκιμαντέρ) όσο και τις αποκαλούμενες καινοτόμες ταινίες. Προφανώς στην τελευταία κατηγορία θα μπορούσαμε να εντάξουμε ταινίες από τον πειραματικό κινηματογράφο και τις ταινίες τέχνης έως τις ταινίες δοκιμίου. Όμως, είναι οι ταινίες μυθοπλασίας με τις οποίες, κατά κύριο λόγο, ασχολείται ο Ροζενστόουν, οι οποίες έχουν πάντα ως αποδέκτες ένα πλατύ κοινό και οι οποίες, κατά κύριο λόγο, επιδιώκουν να πείσουν τον θεατή ότι αυτό που βλέπει στην οθόνη ως μια νέα ολότητα κόσμου συνέβη και στην πραγματικότητα. Σε αντίθεση με ταινίες που επιδιώκουν την αποδραματοποίηση, την συναισθηματική απεμπλοκή του θεατή, την αναζήτηση της φόρμας, οι κλασικές αφηγηματικές ταινίες που παρακολουθεί, κυρίως, το μεγαλύτερο μέρος του κινηματογραφικού κοινού και καθιστούν το σινεμά ως μία μαζική τελετουργία της σύγχρονης αστικής εποχής, μπορούν, κάτω από προϋποθέσεις, σύμφωνα με τον συγγραφέα, να λειτουργήσουν ως πολιτισμικός λόγος, με τον ιδιαίτερό τους τρόπο, για το παρελθόν.
- Πού εστιάζει ο πρόλογος του συγγραφέα ειδικά για την ελληνική έκδοση;
Εστιάζει σε μία συνόψιση της σχέσης ιστορίας και κινηματογράφου μέσα από τα νέα δεδομένα και με την αποδοχή, πλέον, που απολαμβάνει το πεδίο στη σύγχρονη ιστοριογραφία. Όλα αυτά διαμέσου της έκθεσης της προσωπικής του εμπειρίας στην εμπλοκή του στην κατασκευή ταινιών στο Χόλιγουντ και με την πεποίθησή του ότι κάθε ταινία ιστορικού περιεχομένου είναι ιστορία.
- Τι περιλαμβάνει ο οδηγός για περαιτέρω μελέτη που φιλοξενείται στις σελίδες του βιβλίου;
Για όποιον/α θέλει να ασχοληθεί, να μελετήσει και να εντρυφήσει σε βάθος στο πεδίο, ο Ροζενστόουν προτείνει μία σειρά σύγχρονων ακαδημαϊκών μελετών πάνω στο πεδίο.
- «Οι ταινίες είναι ... και νέες ιστορικές οπτικές και ερμηνείες για το τι συνιστά σήμερα το πεδίο Ιστορία», αναφέρετε, μεταξύ άλλων, στην εισαγωγή του βιβλίου. Θα θέλατε να το σχολιάσετε λίγο περισσότερο;
Ναι, εννοώ ότι πέρα από την αναγνώριση των ταινιών ιστορικού περιεχομένου ως ιστοριογραφικά τεκμήρια για την εποχή κατασκευής τους - πλέον δεν υπάρχει διαμάχη περί αυτού, όπως στο παρελθόν - πρέπει να δούμε τις ταινίες ως προσπάθειες ερμηνείας του παρελθόντος, όπως και ένα αντίστοιχο βιβλίο ιστορίας. Προφανώς με άλλα μέσα και άλλη μεθοδολογία, ωστόσο η κάθε ιστορική ταινία, μέσω της δραματοποίησης, εάν πρόκειται για μυθοπλασία, μας μεταφέρει στο παρελθόν προτείνοντάς μας, ταυτόχρονα, ερμηνείες για το παρελθόν αυτό.
- Είναι «επιτελικός» ο ρόλος της μετάφρασης στο βιβλίο αυτό των Μωβ εκδόσεων;
Κάθε μετάφραση είναι επιτελική καθόσον πρέπει να μεταφέρει, σε ένα κοινό που δεν σκέφτεται στη γλώσσα του πρωτότυπου αλλά στη δική του γλώσσα, την αίσθηση και την «αλήθεια» του κειμένου χωρίς να το προδώσει.
- Κατά την προσωπική σας άποψη, πόσο μεγάλο ρόλο παίζει η ραγδαία εξοικείωσή μας με τις οθόνες στην «αναβάθμιση» του ρόλου της κινηματογραφικής εικόνας σε σχέση με την κατανόηση του παρελθόντος;
Τεράστιο ρόλο! Πλέον οι οθόνες βρίσκονται παντού από την καθημερινότητά μας έως τη διασκέδαση και την εργασία. Επιπλέον, μέσω των οθονών η επιτήρηση έχει φτάσει στον ανώτερο βαθμό! Ο ρόλος της εικόνας είναι κομβικός αλλά έχει αλλάξει από τις προηγούμενες δεκαετίες όπου οι ταινίες παιζόντουσαν αποκλειστικά στις κινηματογραφικές αίθουσες. Η κρίση των αιθουσών, άρα και η λειτουργία του φαινομένου κινηματογράφος ως αστική τελετουργία, έχει παραχωρήσει τη θέση της σε νέες μορφές θέασης και κατανάλωσης της εικόνας. Αυτό δεν αλλάζει, ωστόσο, ουδόλως τη λειτουργία των αφηγήσεων οποιασδήποτε μορφής - λόγου χάριν τα βιντεάκια στο τικ τοκ - ως δημιουργούς πολιτισμικής και προσθετικής μνήμης στο σύγχρονο κοινό (της κάθε είδους οθόνης).
- Τελικά, μια ιστορική ταινία μπορεί να «βαρύνει» στην γνώση και την κατανόηση του παρελθόντος περισσότερο από τον γραπτό επιστημονικό ιστορικό λόγο; Ποια η προσωπική σας άποψη;
Προφανώς! Με αυτά που έχω αναφέρει και πριν, προκύπτει ότι κάθε ταινία δεν μεταφέρει απλώς εικόνες του παρελθόντος αλλά δημιουργεί τις εικόνες αυτές, τις επιβάλλει στο κοινό ως πραγματικότητα και παράγει προσθετική μνήμη για το παρελθόν αυτό. Επιπλέον, σκεφτείτε πόσοι θα δουν μια ταινία για ένα γεγονός, λόγου χάριν τον ελληνικό εμφύλιο, και πόσοι θα διαβάσουν βιβλία για αυτόν. Δεν υπάρχει σύγκριση!
- Θα επιχειρούσατε έναν διαχωρισμό του ρόλου μεταξύ των ταινιών μυθοπλασίας και των ντοκιμαντέρ στη συζήτηση που έχει ανοιχτεί ως προς την Ιστορία στον κινηματογράφο και τον κινηματογράφο στην ιστορία;
Σε καμία περίπτωση. Και στις δύο περιπτώσεις, εκτός των τεράστιων διαφοροποιήσεων εντός του πεδίου ντοκιμαντέρ (άλλο το τηλεοπτικό docu-drama και άλλο το εθνολογικό, λόγου χάριν) υπάρχει κατασκευή και ιδιαίτερη ματιά του δημιουργού πάνω στα πράγματα. Αλλάζει, απλώς, ο τρόπος και η μεθοδολογία. Ίσως νομίζουμε ότι το ντοκιμαντέρ, ως ταινία τεκμηρίωσης, είναι πιο κοντά σε μία «πραγματικότητα», ωστόσο αυτό δεν ισχύει. Και οι δύο μορφές μεταφέρουν κατασκευασμένες απόψεις και οπτικές πάνω στο παρελθόν και, εν τέλει, στην ίδια την ιστορία.
- Το βιβλίο πλαισιώνεται από φωτογραφικό υλικό και «φωνές» ειδικών. Συνιστά το ίδιο ένα ιστορικό τεκμήριο;
Δεν μπορείς να μιλάς για κινηματογράφο χωρίς αναφορές σε εικόνες και φωτογραφικό υλικό. Τεκμήριο είναι κάθε υλικό που αναφέρεται στο παρελθόν που είτε το αναπαράγει αυτούσιο ως πρωτότυπη πηγή (μέσα από τη ματιά, φυσικά, του φωτογράφου-κινηματογραφιστή) είτε το ανασυστήνει εκ των υστέρων συνεισφέροντας σε μια ερμηνεία του παρελθόντος.
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα
Ο Ρόμπερτ Α. Ροζενστόουν είναι επίτιμος καθηγητής Ιστορίας στο Ινστιτούτο
Τεχνολογίας της Καλιφόρνια των ΗΠΑ. Η βραβευμένη βιογραφία του για τον
Τζον Ριντ Romantic Revolutionary (1975) αξιοποιήθηκε ως βάση για το
βραβευμένο με πολλά Όσκαρ έργο του Γουόρεν Μπίτι Οι Κόκκινοι, στο οποίο ο
Ροζενστόουν εκτέλεσε χρέη ιστορικού συμβούλου. Ανάμεσα στις δημοσιεύσεις
του ξεχωρίζουν: Visions of the Past: The Challenge of Film to Our Idea of
History (1995), Crusade of the Left: The Lincoln Battalion in the Spanish Civil
War (1969) και Mirror in the Shrine: American Encounters with Japan (1988).
Επιμελήθηκε επίσης την έκδοση των: Revisioning History: Film and the
Construction of a New Past (1995) και Experiments in Rethinking History
(2004). Είναι, τέλος, διευθυντής του περιοδικού Rethinking History: The Journal
of Theory and Practice.
Info:
Η Ιστορία στον Κινηματογράφο / Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία
Συγγραφέας: Ρόμπερτ Α. Ροζενστόουν
Επιστημονική επιμέλεια - Εισαγωγή: Χρήστος Δερμεντζόπουλος
Μετάφραση: Μάριος Αθανασιάδης-Ντόνας