Πόσοι ήταν οι περίφημοι Μάγοι με τα Δώρα που έχουν ταυτιστεί με τη Θεία Γέννηση; Που παραπέμπουν τα ονόματα που τους έχει αποδώσει ο θρύλος και η λαϊκή και λόγια παράδοση; Ποιό νόημα κρύβει η λέξη «μάγος»; Ποια είναι η πρώτη γραπτή αναφορά; Αν ο χρυσός μοιάζει η πιο προφανής επιλογή από τα τρία Δώρα, τι συμβολίζει η προσφορά της σμύρνας στον νεογέννητο Χριστό, δηλαδή του μύρου, που είχε ευρεία χρήση στο άλειμμα των νεκρών έως και τον 15ο αιώνα;
O καθηγητής Λαογραφίας, κοσμήτορας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Εμμανουήλ Βαρβούνης ξετυλίγει το νήμα μίας ιστορίας η αρχή της οποίας χάνεται στα βάθη των αιώνων και φτάνει μέχρι το Άγιο Όρος όπου βρίσκονται το λιβάνι και η σμύρνα «σε 70 σκουρόχρωμα σφαιρίδια στο μέγεθος περίπου ελιάς, περασμένα σαν χάντρες σε ασημένιο νήμα».
-H πρώτη αναφορά για τους Μάγους είναι στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο;
Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, είναι το μόνο από τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης που αναφέρει τους Μάγους. Γράφει ότι ήρθαν από την Ανατολή για να προσκυνήσουν τον Βασιλέα των Ιουδαίων. Είναι στο δεύτερο κεφάλαιο του Ματθαίου, στίχοι 1 - 2. Αλλά δεν αναφέρει τον αριθμό των Μάγων και τα περισσότερα χριστιανικά δόγματα υιοθέτησαν την παράδοση ότι είναι τρεις, βασιζόμενα στην πληροφορία ότι προσέφεραν τρία Δώρα. Αφού προσέφεραν τρία Δώρα, πιθανώς θα ήταν τρεις. Στις Μονοφυσιτικές Συριακές Εκκλησίες οι Μάγοι συχνά θεωρούνται δώδεκα. Ο χαρακτηρισμός τους ως βασιλέων σε μεταγενέστερα χριστιανικά κείμενα πιθανότατα οφείλεται στον στίχο 11 του 71ου Ψαλμού του Δαυίδ, που λέει «καὶ προσκυνήσουσιν αὐτῷ πάντες οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς».
“Πολλές καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις ενθαρρύνουν την πίστη ότι η επίσκεψη των Μάγων έγινε τον ίδιο χειμώνα με τη Γέννηση. Θεωρητικά αυτή θα μπορούσε να είχε γίνει μέχρι και δύο χρόνια αργότερα”
Από την άλλη μεριά, η παραδοσιακή σκηνή της Γέννησης στην εικονογραφία, περιλαμβάνει τους Τρεις Μάγους να επισκέπτονται τον Ιησού ως βρέφος τη νύχτα της Γέννησης Του -ο οποίος απεικονίζεται τοποθετημένος μέσα σε μία φάτνη- και συνοδεύονται αυτοί από ποιμένες και αγγέλους, αλλά κάτι τέτοιο θα πρέπει να γίνεται αντιληπτό ως μία καλλιτεχνική σύμβαση. Που επιτρέπει στις δύο ξεχωριστές περιστάσεις, δηλαδή, την προσκύνηση των ποιμένων τη νύχτα της Γέννησης και τη μεταγενέστερη προσκύνηση των Μάγων να συνδυάζονται σε μία παράσταση για λόγους ευκολίας.
Η ευαγγελική αναφορά του Ματθαίου μνημονεύει απλώς ένα γεγονός σε μη προσδιοριζόμενο χρόνο μετά τη Γέννηση του Χριστού. Σύμφωνα με τον Ματθαίο, οι Μάγοι επισκέπτονται το Βρέφος σε σπίτι, σε οικία, όχι σε σπήλαιο - στάβλο, ενώ παρούσα είναι μόνο η μητέρα Του, η Παναγία. Το κείμενο δεν προσδιορίζει χρονικό διάστημα ανάμεσα στη Γέννηση και στην Προσκύνηση. Όμως, πολλές καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις ενθαρρύνουν την πίστη ότι η επίσκεψη των Μάγων έγινε τον ίδιο χειμώνα με τη Γέννηση. Βέβαια, όπως καταλαβαίνουμε, θεωρητικά αυτή θα μπορούσε να είχε γίνει μέχρι και δύο χρόνια αργότερα. Το μέγιστο αυτό ενδιάμεσο εξηγεί τη διαταγή του Ηρώδη στους μετέπειτα στίχους του Ευαγγελίου, κατά την οποία η σφαγή των νηπίων περιλάμβανε αγόρια ηλικίας μέχρι δύο ετών -για να έχει μέσα και τον Χριστό. Άρα, η διαταγή αυτή είναι περίπου δύο χρόνια μετά τη Γέννηση του Χριστού. Μεταγενέστεροι σχολιαστές, μη περιοριζόμενοι στις παραδοσιακές ερμηνείες προτείνουν διάφορα άλλα χρονικά διαστήματα, απλά δεν είναι επί του παρόντος να αναφερθούμε σε αυτές.
Να προσθέσουμε επίσης, ότι οι Μάγοι αναφέρονται δύο φορές και στον στίχο 16 του Ευαγγελίου του δευτέρου κεφαλαίου, σε σχέση με τον θυμό του Ηρώδη, όταν αυτός αντιλήφθηκε πως οι Μάγοι τον είχαν κοροϊδέψει για τον χρόνο εμφανίσεως του αστέρα. Τους είπε να τον πληροφορήσουν και αυτοί έφυγαν από άλλη οδό για να γυρίσουν στην πατρίδα τους και ο Ηρώδης θύμωσε διότι τον εξαπάτησαν. Ο αστέρας που ακολούθησαν οι Μάγοι είναι παραδοσιακά γνωστός ως το Άστρο των Χριστουγέννων, το Άστρο της Βηθλεέμ.
-Η λέξη Μάγος, ποιο νόημα εμπεριέχει, σημαίνει σοφός, βασιλέας;
Κανονικά οι Μάγοι αναφέρονται ως Σοφοί ή Βασιλείς. Η ελληνική λέξη «μάγος» προέρχεται από μία αρχαία περσική λέξη, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από έναν όρο που υποδηλώνει τη θρησκευτική κάστα. Δηλαδή, μάγος ήταν μέλος μίας θρησκευτικής κάστας στην αρχαία Περσία, στην οποία γεννήθηκε και ο Ζωροάστρης -ακριβώς γι’ αυτό, η κάστα εξελίχθηκε στην ιερατική κάστα της θρησκείας του Ζωροαστρισμού. Ως μέλη της θρησκείας τους, οι ιερείς αυτοί έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στα άστρα και είχαν διεθνώς φήμη για τις αστρολογικές του προγνώσεις, σε μία εποχή που εκτιμούσε πολύ την αστρολογία και τη θεωρούσε επιστήμη. Αστρονομία και αστρολογία τότε ταυτίζονταν. Οι θρησκευτικές πρακτικές τους και η χρήση της αστρολογίας προκάλεσαν την αλλαγή σημασίας των παραγώγων της λέξης «μάγοι», ώστε να υποδηλώνουν αυτό που σήμερα εννοούμε ως «μαγικό» και «μαγεία». Παρά το γεγονός ότι ο Ζωροαστρισμός ήταν αντίθετος στη μαγεία. Άρα, η λέξη «μάγος» δεν είχε αρχικώς την έννοια που αποδίδουμε σήμερα, ήταν ο σοφός, το μέλος μίας θρησκευτικής κυρίαρχης ιερατικής κάστας.
Παρά το γεγονός ότι οι Μάγοι αναφέρονται πολλές φορές ως βασιλείς, δεν υπάρχει στοιχείο στη διήγηση του Ματθαίου που να υποδεικνύει ότι ήταν φορείς κάποιας εξουσίας. Ο χαρακτηρισμός αυτός σε μεταγενέστερα χριστιανικά κείμενα, οφείλεται μάλλον στις προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης, στον Ησαΐα, σε ψαλμό του Δαυίδ, όπου περιγράφουν τον Μεσσία ως δεχόμενο Δώρα ή προσκυνούμενο από βασιλείς.
Οι πρώτοι χριστιανοί επανερμήνευσαν το Ευαγγέλιο υπό το φως αυτών των προφητειών κι έτσι έκαναν τους Μάγους βασιλείς. Μετά τον 4ο αιώνα, όλοι οι σχολιαστές των Ευαγγελίων υιοθετούν συνεχώς την ίδια παράδοση. Οι μεταγενέστερες χριστιανικές ερμηνείες τονίζουν την Προσκύνηση των Μάγων με την προσκύνηση των ποιμένων ως την πρώτη αναγνώριση από τους ανθρώπους πάνω στη Γη του Ιησού.
Έχουμε βέβαια και αντιθέσεις. Παραδείγματος χάρη, ο Ιωάννης Καλβίνος, ιδρυτής του Καλβινισμού, που είναι μία παραφυάδα των Προτεσταντών, ήταν σφοδρά αντίθετος στο να αναφέρονται οι Μάγοι ως βασιλείς. Το θεωρούσε γελοιωδέστατο αυτό το εύρημα. Με άλλα λόγια, είναι τόσο περιεσταλμένες, μικρές, λίγες, οι αναφορές των Ευαγγελίων και των κειμένων ώστε δεν μπορούμε να βγάλουμε μόνιμο συμπέρασμα.
-Σύμφωνα με την παράδοση, οι Τρεις Μάγοι ήταν ο Μελχιόρ, ο Κασπάρ και ο Βαλτάσαρ. Οι ιστορικές πηγές έχουν ταυτοποιήσει τα πρόσωπα;
Τα πράγματα είναι μπερδεμένα και ως προς αυτό. Η Αγία Γραφή δεν δίνει τα ονόματα των Μάγων. Η παράδοση και οι θρύλοι τους αποδίδουν ονόματα. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τους αγιοποίησε και τους έδωσε τα εξής ονόματα: Μελχιόρ ή Μελιχιόρ, Πέρσης σοφός, Κασπάρ, Ινδός ή Άραβας σοφός, Βαλτάσαρ, Βαβυλώνιος σοφός. Σύμφωνα με τη δυτική εκκλησιαστική παράδοση, ο Βαλτάσαρ ταυτοποιείται ως βασιλιάς της Αραβίας, ο Μελχιόρ ως βασιλιάς της Περσίας και ο Κασπάρ ως βασιλιάς της Ινδίας. Τα ονόματα αυτά προέρχονται από ένα ελληνικό χειρόγραφο, που μάλλον γράφτηκε στην Αλεξάνδρεια γύρω στο 500 μ.Χ. Υπάρχουν αναφορές και για ένα ιρλανδικό χειρόγραφο γραμμένο στην ελληνική και χρονολογούμενο από τον 8ο αι. που μεταφράστηκε αργότερα στα λατινικά και συνεχίζει την παράδοση των τριών βασιλέων και των ονομάτων τους. Άρα, η παλαιότερη γνωστή γραπτή πηγή είναι γύρω στο 500 μ.Χ. Για την παλαιότερη προφορική παράδοση δεν μπορούμε να ξέρουμε.
Μία πιθανή προέλευση του ονόματος Κασπάρ ή Γκασπάρ, εμφανίζεται στις Πράξεις του Θωμά, ένα Απόκρυφο κείμενο, από τις λεγόμενες Απόκρυφες Πράξεις των Αποστόλων. Συνεπώς, έχουμε μία πιθανή προέλευση του ονόματος του Κασπάρ, του δευτέρου από τους Μάγους. Στις Πράξεις του Θωμά αναφέρεται ο ιδρυτής του ινδοπαρθικού βασιλείου Γονδοφάρης, που είναι μία εξελληνισμένη μορφή ενός ινδικού ονόματος, ο οποίος υποτίθεται ότι δέχτηκε την επίσκεψη του Αποστόλου Θωμά. Υπάρχει μία παράδοση ότι μπορεί να είναι αυτό το πρόσωπο που τελικά εμφανίζεται ως Κασπάρ.
Πολλοί χριστιανοί της Συρίας δίνουν άλλα ονόματα στους Μάγους: Λαρβανδάδ, Γκουσνασάφ και Ωρομίσδα. Τα ονόματα αυτά έχουν πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι περσικά, αν κι αυτό δεν εγγυάται την αυθεντικότητα τους -διότι, οπωσδήποτε τα Μελχιόρ, Κασπάρ και Βαλτάσαρ δεν είναι περσικά ονόματα.
“Ο Ελληνοσύρος βασιλιάς Σέλευκος ο Β΄ Καλλίνικος αναφέρει ότι προσέφερε χρυσό, λιβάνι και σμύρνα στον θεό Απόλλωνα στον ναό του στη Μίλητο”
Από τις Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες της Ανατολής, δηλαδή τις πριν τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας, η Αιθιοπική Εκκλησία υιοθετεί άλλα ονόματα, οι Αρμένιοι Καθολικοί έχουν άλλα ονόματα και επίσης, πολλοί Κινέζοι χριστιανοί πιστεύουν ότι ένας από τους Μάγους ήρθε από την Κίνα. Συνεπώς, ούτε τα ονόματα είναι γνωστά, ούτε η Αγία Γραφή μας τα δίνει, όλα προέρχονται από προφορικές παραδόσεις, παραδόσεις διαφόρων και διαφορετικών λαών, που μεταξύ τους διαφωνούν.
-Ποιος ο συμβολισμός των Δώρων στον νεογέννητο Ιησού -χρυσό, λιβάνι και σμύρνα;
Από τον Ευαγγελιστή Ματθαίο πάλι, αναφέρονται τα τρία Δώρα: Χρυσός, Λιβάνι, Λίβανος δηλαδή και Σμύρνα. Οι απόψεις για το νόημα και τον συμβολισμό των δώρων είναι διαφορετικές. Ο χρυσός μας φαίνεται πιο προφανής επιλογή. Τα άλλα δύο όμως, είναι λιγότερο ξεκάθαρα, ωστόσο υπάρχουν ορισμένα σημεία τα οποία παραδέχονται σχεδόν όλοι. Πρώτον, τα τρία Δώρα ήταν συνήθειες, προσφορές προς έναν βασιλιά. Το μύρο, η σμύρνα δηλαδή, ήταν μία από τις συνηθέστερες αλοιφές, το λιβάνι είχε αρωματική χρήση και ο χρυσός είχε την αξία πολύτιμου μετάλλου και άρα, ήταν συνήθη δώρα για βασιλιάδες. Δεύτερον, τα Δώρα είχαν και πνευματικό νόημα: Ο χρυσός ήταν σύμβολο της επίγειας βασιλείας, το λιβάνι ως θυμίαμα, σύμβολο της θεότητας και το μύρο που το χρησιμοποιούσαν για τους νεκρούς, ήταν σύμβολο του θανάτου. Η ερμηνεία αυτή είναι πολύ παλιά. Αναφέρεται ήδη από έναν από τους πρώτους χριστιανούς συγγραφείς, τον Ωριγένη. Και μερικές φορές, ο συμβολισμός περιγράφεται γενικότερα -ο χρυσός συμβολίζει την αρετή, το λιβάνι συμβολίζει την προσευχή και η σμύρνα συμβολίζει το μαρτύριο. Όσον αφορά ειδικά τη σμύρνα, είχε ευρεία χρήση στο άλειμμα των νεκρών και ως θυμίαμα μετανοίας στις κηδείες και στις αποτεφρώσεις έως και τον 15ο αιώνα. Το ελαιώδες μύρο που χρησιμοποιείται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στο Μυστήριο του Χρίσματος και του Αγίου Ευχελαίου περιέχει επίσης, σμύρνα. Μία άλλη άποψη ήταν ότι τα Δώρα είχαν φαρμακευτικό προορισμό. Ο Ελληνοσύρος βασιλιάς Σέλευκος ο Β΄ Καλλίνικος αναφέρει ότι προσέφερε χρυσό, λιβάνι και σμύρνα στον θεό Απόλλωνα στον ναό του στη Μίλητο.
Σε κάθε περίπτωση έχουμε πάρα πολλά στοιχεία παρενθετικά. Όπως σε έναν ύμνο ενός ισπανόφωνου ποιητή του 400 μ.Χ., του Προυδέντιου, όπου τα τρία Δώρα έχουν λάβει τη μεσαιωνική σημασία τους ως σύμβολα της ταυτότητας του Χριστού: χρυσός γιατί είναι βασιλιάς, λίβανος γιατί είναι Θεός, σμύρνα γιατί είναι άνθρωπος και θα πεθάνει. Την ίδια εποχή, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο οποίος επίσης αναφέρεται στα Δώρα των Μάγων το 400 μ.Χ., υποστηρίζει ότι τα Δώρα ήταν τα πρέποντα να δοθούν όχι σε έναν απλό βασιλιά, αλλά στον Θεό και τα φέρνει σε αντίθεση με τα παραδοσιακά δώρα που έκαναν οι Εβραίοι, αρνιά και μοσχάρια. Κατά συνέπεια, καταλήγει ο Χρυσόστομος, οι Μάγοι προσκύνησαν τον Ιησού ως Θεό. Θεωρεί ότι το γεγονός ότι προσέφεραν αυτά τα τρία Δώρα, συμβολικά ήταν η δήλωση ότι είναι Θεός. Ότι είχαν κατανοήσει τη φύση του θαύματος που είχαν απέναντι τους.
-Τα φερόμενα ως Δώρα βρίσκονται στο Άγιον Όρος;
Η προκειμένη περίπτωση αφορά θέμα ιερών λειψάνων, στα οποία κατά κανόνα συνδέεται η πίστη με την προφορική και γραπτή παράδοση της Εκκλησίας. Τα θέματα της γνησιότητας και της αυθεντικότητας είναι ιδιαιτέρως περίπλοκα, γι’ αυτό και δεν θα αναφερθούμε σε αυτά. Γεγονός είναι ότι η Αγία Γραφή δεν αναφέρει τι απέγιναν τα Δώρα. Αλλά έχουν αναφερθεί πολλές λαϊκές και λόγιες παραδόσεις στο ζήτημα αυτό. Μία από αυτές θέλει τον χρυσό να κλάπηκε από τους δύο ληστές που αργότερα σταυρώθηκαν μαζί με τον Χριστό. Μία άλλη παράδοση λέει ότι ο Χριστός εμπιστεύθηκε τον χρυσό στον Ιούδα Ισκαριώτη, ο οποίος τον καταχράστηκε. Μία άλλη παράδοση λέει ότι ο Ιωσήφ και η Μαρία ξόδεψαν τον χρυσό για να χρηματοδοτήσουν το ταξίδι τους στην Αίγυπτο, μετά την προειδοποίηση του Αγγέλου σχετικά με το σχέδιο του Ηρώδη να σκοτώσει τα βρέφη. Μία άλλη παράδοση αναφέρει ότι το μύρο χρησιμοποιήθηκε από τις Μυροφόρες για να αλείψουν το σώμα του Ιησού μετά τη Σταύρωση Του. Πρόκειται για παραδόσεις που εμφανίζονται σε πηγές μέσα στον Μεσαίωνα, και των οποίων η ιστορική αξιοπιστία ελέγχεται.
“Στο Άγιο Όρος πιστεύουν ότι τα Δώρα των Μάγων έχουν ιαματικές δυνάμεις και προσφέρουν τη μαρτυρία τους για την ενανθρώπιση του Χριστού”
Στον δικό μας χώρο, εκκλησιαστικό και πνευματικό, αξίζει να αναφερθεί η ύπαρξη μίας περίτεχνης θήκης του 15ου αιώνα, η οποία κατά την ορθόδοξη παράδοση περιέχει τα Δώρα των Μάγων και φυλάσσεται στη Μονή Αγίου Παύλου στο Άγιον Όρος μέσα σε νεότερη λειψανοθήκη. Δωρήθηκε στο Μοναστήρι από τη Μάρα Μπράνκοβιτς, κόρη του ηγεμόνα της Σερβίας Γεωργίου Μπράνκοβιτς και της πριγκίπισσας του Βυζαντίου Ειρήνης της Κατακουζηνής. Προφανώς, η θήκη αυτή βρισκόταν στο παλάτι της Κωνσταντινούπολης. Λέγεται μάλιστα, και πάλι εκ παραδόσεως, ότι την εξέθεταν προς προσκύνηση εκεί από τον 4ο αι. Στη σημερινή τους κατάσταση, τα δώρα των Μάγων βρίσκονται με τη μορφή τετράγωνων και τριγωνικών πλακών που φέρουν διακόσμηση και το λιβάνι και η σμύρνα είναι σε 70 σκουρόχρωμα σφαιρίδια στο μέγεθος περίπου ελιάς, περασμένα σαν χάντρες σε ασημένιο νήμα. Σύμφωνα με την σχετική παράδοση, η Παναγία, παρέδωσε πριν τον θάνατο της τα Δώρα σε δύο τίμιες γυναίκες που από χέρι σε χέρι έφτασαν στα ανάκτορα της Κωνσταντινούπολης και κατόπιν τα πήρε η Μάρα Μπράνκοβιτς μαζί της όταν παντρεύτηκε και στη συνέχεια, τα χάρισε στη Μονή Αγίου Παύλου όπου βρίσκονται.
Τα Χριστούγεννα του 2014, τα Δώρα εκτέθηκαν σε προσκύνημα στην Ουκρανία και στη Λευκορωσία. Ήταν η πρώτη φορά από τον 15ο αιώνα, που έφυγαν -προσωρινά- από το Άγιο Όρος. Στο Άγιο Όρος πιστεύουν ότι τα Δώρα των Μάγων έχουν ιαματικές δυνάμεις και προσφέρουν τη μαρτυρία τους για την ενανθρώπιση του Χριστού.