Στις 26 Ιουνίου κάθε χρόνο, η μέρα είναι αφιερωμένη στην ανάγκη εξάλειψης κάθε φύσης βασανιστηρίου. Αυτή η ημέρα δεν αφορά μόνο την έκφραση αλληλεγγύης προς τα θύματα, αλλά και την προώθηση συγκεκριμένων παρεμβάσεων με στόχο την καταπολέμηση αυτής της απάνθρωπης πρακτικής.
Ιστορική Αναδρομή της Παγκόσμιας Ημέρας Κατά των Βασανιστηρίων
Η Παγκόσμια Ημέρα Κατά των Βασανιστηρίων καθιερώθηκε το 1997 από τα Ηνωμένα Έθνη. Από τότε, έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την αύξηση της ευαισθητοποίησης και την προώθηση διεθνών πρωτοβουλιών για την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και την εξάλειψη της ποινικής πρακτικής των βασανιστηρίων. Αν κοιτάξουμε την ιστορία του 20ού αιώνα, υπάρχει πληθώρα παραδειγμάτων σχετικά με τη χρήση βασανιστηρίων σε περιόδους πολέμου ή σε φάσεις πολιτικών διώξεων. Κατά τη διάρκεια του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου, τόσο οι Ναζί όσο και οι Ιάπωνες έκαναν χρήση βασανιστηρίων κατά των αιχμαλώτων πολέμου και των πολιτικών κρατουμένων. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι κρατούμενοι υποβάλλονταν σε φρικτά βασανιστήρια και πειράματα που οδήγησαν σε απερίγραπτες ανθρωπιστικές συνέπειες. Στη σύγχρονη ιστορία, η χρήση βασανιστηρίων από τις Ηνωμένες Πολιτείες στο Γκουαντάναμο έχει επίσης αναδείξει την ανάγκη για αυστηρότερες νομοθεσίες και πρακτικές προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Τα βασανιστήρια είναι αναπόφευκτο συστατικό ενός πολέμου;
Έχει σημασία να αναφέρουμε ότι, παρότι κάθε πόλεμος αποτελεί μια ανθρώπινη τραγωδία, τα βασανιστήρια αποτελούν ένα είδος πολιτικής στρατηγικής και δεν αποτελούν αναπόφευκτο συστατικό επαναστάσεων ή πολέμων. Υπήρξαν πολλοί πολιτικοί ηγέτες οι οποίοι, ενώ ενεπλάκησαν σε βίαιες συγκρούσεις, απέρριπταν τα βασανιστήρια ως εργαλείο κυριαρχίας. Τέτοια παραδείγματα είναι τα εξής:
Μαχάτμα Γκάντι: Ο Γκάντι ήταν υπέρμαχος της μη βίας και εναντιωνόταν σε κάθε είδος βασανιστηρίων και βίας. Το όραμά του για την ελευθερία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια αποτελεί θεμέλιο για το κίνημα της ανεξαρτησίας της Ινδίας.
Τσε Γκεβάρα: Αν και ο Τσε Γκεβάρα, ως ηγετική φυσιογνωμία της Κουβανικής Επανάστασης, συμμετείχε σε ένοπλες συγκρούσεις και εκτελέσεις, στα γραπτά του εξέφραζε την ανάγκη για σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αντιτίθετο στα βασανιστήρια ως μέσο επιβολής.
Νέλσον Μαντέλα: Κατά τη διάρκεια του αγώνα του κατά του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, ο Νέλσον Μαντέλα και το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC) καταδίκαζαν τα βασανιστήρια και υποστήριζαν την ανθρώπινη μεταχείριση ακόμα και των πολιτικών αντιπάλων τους.
Διεθνείς Συμβάσεις για την Απαγόρευση των Βασανιστηρίων
Ορισμένες σημαντικές συμβάσεις για την απαγόρευση των βασανιστηρίων είναι οι εξής: Πρώτον, η Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, η οποία περιλαμβάνει το άρθρο 5 που απαγορεύει τα βασανιστήρια και άλλες απάνθρωπες ή ταπεινωτικές μεταχειρίσεις (1948). Δεύτερον, η Σύμβαση του ΟΗΕ κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Σκληρών, Απάνθρωπων ή Ταπεινωτικών Μεταχειρίσεων ή Τιμωριών, που επιδιώκει την εξάλειψη των βασανιστηρίων σε διεθνές επίπεδο (1984). Τρίτον, το Πρωτόκολλο της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων, το οποίο επιδιώκει τη δημιουργία μηχανισμών παρακολούθησης και προστασίας των θυμάτων βασανιστηρίων (1997).
Τα ”άτυπα” αλλά νομιμοποιημένα βασανιστήρια
Παρότι βλέπουμε ότι υπάρχει μια σειρά από διεθνείς συμβάσεις σχετικά με την απαγόρευση των βασανιστηρίων, οφείλουμε να αναρωτηθούμε αν οι πολιτικές ηγεσίες επιδιώκουν συνειδητά την απαγόρευσή τους ή αν οι θέσεις αυτές αποτελούν μόνο τυπικά ψηφίσματα. Αν αναλογιστούμε πόσα είδη βασανιστηρίων συμβαίνουν στην πράξη, θα καταλήξουμε σε αμηχανία. Για παράδειγμα, η απομόνωση ως ποινή σε κέντρα κράτησης αποτελεί είδος ψυχολογικού βασανιστηρίου; Οι άθλιες συνθήκες κράτησης πολιτικά διωκόμενων στον 21ο αιώνα είναι ή δεν είναι μορφή βασανιστηρίου; Η στέρηση αδειών σε κρατούμενους σε φυλακές αποτελεί μορφή ψυχολογικού βασανισμού; Τι ισχύει για όσους υποβάλλονται σε ποινές στέρησης της ελευθερίας; Η απουσία επαφής με τον κόσμο και με σημαντικούς άλλους δεν αποτελεί μορφή βασανιστηρίου; Πού σταματάει η αστυνομική αυθαιρεσία όταν ακούμε συχνά για περιστατικά ανάκρισης σε άθλιες συνθήκες, χωρίς την παρουσία δικηγόρων και με πρόκληση ψυχολογικής πίεσης;
Τα ερωτήματα αυτά έχουν ως στόχο να μας προβληματίσουν σχετικά με τον τρόπο που μορφές βασανιστηρίων αποτελούν τελικά τα κυρίαρχα εργαλεία επιβολής σε χώρους αυστηρής πειθαρχίας όπως οι φυλακές, οι χώροι ανάκρισης και άλλα συστήματα επίσημης πειθαρχίας.