Γράφει η Θεοδώρα Πετανίδου, Ομ. Καθηγήτρια του τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, στο πλαίσιο της ομιλίας της στον 3 κύκλο Προστασία της Φύσης Lab της Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας της Φύσης.
Είναι παράδοξο και απορίας άξιο, τα άνθη, από πάντα και παντού λατρεμένα, να θεωρούνται ανυπέρβλητο σύμβολο ευγένειας, οι δε μέλισσες – πρωτεργάτριες στο ανθικό τελειούργημα, να θεωρούνται αηδιαστικές και αποφευκτέες! Και αυτό όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά παγκοσμίως! Ναι, μιλώ εξ ονόματος των γητευτρών μελισσών, που το γόνιμο άγγιγμά τους γεμίζει τοπία με πολύανθα χρώματα, τα οικοσυστήματα με ζωή –από τα πλέον αφανή είδη έως τα κυρίαρχα, και το καλάθι του γεωργού με καρπούς γης. Από πάντα, για πάντα.
Αυτό το άγγιγμα, των μελισσών και των άλλων επικονιαστών στα άνθη, δεν είναι απλώς αποτέλεσμα μιας τυχαίας ή μηχανικής κίνησης. Είναι το αποτέλεσμα μιας ιδιαίτερης σχέσης μεταξύ ανθέων και εντόμων, μιας σχέσης οικολογικής αμοιβαιότητας καλά εγκαθιδρυμένης στον πλανήτη μας εδώ και τουλάχιστον 100 εκατομμύρια χρόνια. Μια σχέση που συνεπάγεται αμοιβαία οφέλη και στους δύο συμμετέχοντες εταίρους. Τα φυτά επικονιάζονται, άρα γονιμοποιούνται και παράγουν σπέρματα και καρπούς· και τα έντομα απολαμβάνουν τροφή (γύρη, νέκταρ, φυτικά έλαια) ή βρίσκουν χώρο ξεκούρασης, θέρμανσης, αρπαγής λείας ή συνάντησης για ζευγάρωμα.
Ας προσθέσω ότι το νέκταρ που παράγεται από τα φυτά αποσκοπεί αποκλειστικά στην κατανάλωσή του από τους επικονιαστές, απλώς ως δέλεαρ για να τους προσελκύσει. Σε εξελικτική απόκριση, τα έντομα έχουν αποκτήσει έντονα τριχωτό σώμα για να μεταφέρουν τη γύρη μεταξύ ανθέων στο ίδιο ή διαφορετικό φυτό, να βλέπουν ανθικά χρώματα αόρατα στους ανθρώπους, και, κάποια από αυτά, οι μέλισσες, έχουν εξελιχθεί ώστε να εξαρτώνται, σε όλες τις φάσεις ανάπτυξής τους (προνύμφες, τέλεια έντομα) αποκλειστικά και μόνον από γύρη και νέκταρ! Ένας γάμος με διάρκεια, από διαχρονική φυσική επιλογή!
Σε παγκόσμια κλίμακα, οι επικονιαστικές υπηρεσίες προσφέρονται από μια μεγάλη ποικιλία διαφορετικών ομάδων εξημερωμένων και άγριων επικονιαστών, που, εκτός από τα έντομα, περιλαμβάνουν πουλιά, νυχτερίδες, σαύρες, ακόμη και θηλαστικά. Στην πλειονότητά τους, πάντως, οι επικονιαστές είναι έντομα, μεταξύ των οποίων σημαντικότερα είναι οι μέλισσες, τόσο σε αριθμό ειδών, όσο και σε αποτελεσματικότητα επικονίασης. Η δεύτερη σε σημαντικότητα ομάδα εντόμων επικονιαστών είναι οι ανθόμυγες ή συρφίδες που ανήκουν στις μύγες (Δίπτερα)· ακολουθούν οι μελισσόμυγες ή βομβυλιίδες (μύγες κι αυτές), τα σκαθάρια (Κολεόπτερα), και τέλος οι πεταλούδες και τα πεταρούδια (ημερόβιες και νυκτόβια, αντίστοιχα).
Μεταξύ όλων των εντόμων επικονιαστών, πολυπληθέστερη είναι η ομάδα των μελισσών, με τον συνολικό αριθμό ειδών τους να εκτιμάται ότι ξεπερνά τις 20.000 παγκοσμίως. Η κοινή ή μελιτοφόρος μέλισσα (Apis mellifera), που σχεδόν ολοκληρωτικά τελεί υπό ανθρώπινη διαχείριση, κυρίως με σκοπό την παραγωγή μελιού και άλλων προϊόντων κυψέλης, και δευτερευόντως την επικονίαση καλλιεργειών, αποτελεί ένα από αυτά τα είδη. Είναι έντομο ευκοινωνικό, έχει δηλαδή κοινωνική οργάνωση, ζώντας σε μελισσο-κοινωνίες που αριθμούν αρκετές δεκάδες χιλιάδες άτομα, οι οποίες βρίθουν από ζωή όλες τις εποχές του έτους, είναι οργανωμένες σε αναπαραγωγικές κάστες, καθεμιά με σαφή κατανομή εργασίας, και επιδεικνύουν συλλογική συνεργασία στη φροντίδα του γόνου.
Λίγα από τα υπόλοιπα είδη μελισσών, δηλαδή των άγριων ειδών, έχουν ανάλογη οργάνωση. Η πλειονότητά τους ανήκει στις μοναχικές ή μονήρεις μέλισσες, χωρίς κανένα από τα παραπάνω γνωρίσματα κοινωνικότητας, ενώ υπάρχουν και ενδιάμεσες περιπτώσεις (ημικοινωνικές, μερικώς κοινωνικές, κοινοβιακές, υποκοινωνικές) αναλόγως των διακριτικών γνωρισμάτων κοινωνικότητας που παρουσιάζουν. Οι μοναχικές μέλισσες έχουν περιορισμένο χρόνο δραστηριότητας ως τέλεια έντομα, συνήθως λίγων εβδομάδων· φωλιάζουν μοναχικά, κυρίως στο έδαφος, άλλες σε τρύπες τοίχων, κούφιων βλαστών και ξύλων που διανοίγουν οι ίδιες, όπως και σε κενά κελύφη χερσαίων σαλιγκαριών· επιτελούν τα πάντα ολομόναχες (δημιουργία φωλιάς, ωοτοκία, συλλογή γύρης και νέκταρος για εφοδιασμό του γόνου), και όλα αυτά αποκλειστικά οι θηλυκές. Οι αρσενικές απλώς ζευγαρώνουν με τις θηλυκές, διασφαλίζοντας, έτσι, την μακροβιότητα του είδους.
Αν και οι πληθυσμοί όλων σχεδόν των ειδών των άγριων μελισσών είναι μικρότεροι από εκείνους της κοινής μέλισσας, και παρά το γεγονός ότι οι κοινές μέλισσες είναι δραστήριες καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, διαθέτοντας σημαντικά μεγαλύτερη γνωστική και αναγνωριστική δεινότητα, καθώς και ενδο-ειδική επικοινωνιακή ικανότητα, οι άγριες μέλισσες επιτελούν ένα σημαντικότατο έργο σε φυτικά είδη που είτε δεν επισκέπτεται η κοινή μέλισσα, είτε προσφέροντας επιπλέον υπηρεσίες επικονίασης σε φυτά που η κοινή μέλισσα επισκέπτεται πλημμελώς. Μάλιστα, οι υπηρεσίες τους για κάποια καλλιεργούμενα είδη, των οπωροφόρων συμπεριλαμβανομένων, θεωρούνται εκ των ων ουκ άνευ σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Βεβαίως και στη Μεσόγειο, ειδικότερα στο Αιγαίο.
Η σημασία των μελισσών για τη ζωή στον πλανήτη είναι καλά τεκμηριωμένη, τόσο με επιστημονικό λόγο, όσο και λόγιο. Η διασύνδεση των δύο από τον Άϊνστάιν, στον οποίο αποδίδεται λεκτικά η αναγνώριση της αξίας των μελισσών: «εάν πεθάνουν οι μέλισσες, ο άνθρωπος θα έχει μόνον τέσσερα χρόνια ζωής…». Αν και η ρήση αφορά στη συνεισφορά των μελισσών στην παραγωγή τροφής για τον άνθρωπο, για την οποία οι μέλισσες αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο, αναμφίβολα υπονοεί ότι η επικονίαση που επιτελούν οι μέλισσες, εκτός από οικονομικά πολύτιμη, αποτελεί και μιαν ανεκτίμητη οικοσυστημική υπηρεσία που σχετίζεται με την υποστήριξη της τροφικής πυραμίδας και, συναφώς, την διατήρηση της βιοποικιλότητας των οικοσυστημάτων. Και κάτι θεμελιωδέστερο: είναι συναφής με την εγγενή αναπαραγωγή των φυτών, συνεπώς με την εξέλιξη της ζωής. Και όλα αυτά αφανώς, χωρίς κρότους· και δωρεάν!
Πράγματι, οι αριθμοί είναι δηλωτικοί, τόσο σχετικά με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, όσο και με την υποστήριξη της γεωργικής παραγωγής: Από τις υπηρεσίες επικονίασης με ζώα ευνοείται το 87.5% των ειδών ανθοφόρων φυτών του πλανήτη, δηλαδή πάνω από 300 000 είδη. Το ίδιο αφορά στις καλλιέργειες, π.χ. στην Ευρώπη, όπου το 84% των καλλιεργειών ευνοείται από επικονίαση με έντομα, κυρίως μέλισσες.
Δυστυχώς, ενδείξεις μείωσης των επικονιαστών από τον προηγούμενο αιώνα, έγιναν βεβαιότητα, όταν το 2006 παράλληλες ερευνητικές προσπάθειες σε Ευρώπη και Βόρειο Αμερική τεκμηρίωσαν την εξαφάνιση επικονιαστών τοπικά ή καθολικά: οι πληθυσμοί μειώνονται, τα είδη εξαφανίζονται, η αποτελεσματικότητα επικονίασης φθίνει.
Τα αίτια, δρώντας κατά μόνας ή και συνεργητικά, είναι πολλά. Θα αναφέρω εκείνα που αφορούν εν πολλοίς στη χώρα μας: η μεταβολή του ενδιαιτήματος των επικονιαστών, συχνά η καταστροφή και απώλειά του· η εξαφάνιση ή η μείωση των φυτών που οι επικονιαστές επισκέπτονται· η χημική καταπολέμηση, η χρήση αγροχημικών· οι ανεξέλεγκτες εισαγωγές και η απελευθέρωση εντόμων επικονίασης αλλότριας προέλευσης, π.χ. οι βομβίνοι που χρησιμοποιούνται στα θερμοκήπια ντομάτας· τα διάφορα παθογόνα, παράσιτα, και ιοί που προσβάλλουν τα έντομα και αρκετές φορές εισάγονται μέσω των ανεξέλεγκτων εισαγωγών βιολογικού υλικού, φυτών ή ζώων· πιθανώς η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που εκπέμπεται από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας· οι εν γένει βιολογικές εισβολές· η υπερβολική χρήση πόρων, π.χ. η υπερβόσκηση, αλλά και η υπερβολική μελισσοκομία· και βεβαίως η κλιματική αλλαγή, η μητέρα των απειλών!
Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει το σύνολο του βιοκόσμου. Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά τις υπηρεσίες επικονίασης, επηρεάζονται τόσο οι επικονιαστές, όσο και ανθοφορίες, συνεπώς και οι σχέσεις επικονίασης. Συγκεκριμένα, η κλιματική αλλαγή επηρεάζει:
Πρώτον, τον συγχρονισμό ανθοφορίας και δραστηριότητας εντόμων. Έντομα και φυτά έχουν διαφορετική δυνατότητα απόκρισης στην αύξηση της θερμοκρασίας, όπως και την διαθεσιμότητα νερού, συνεπώς αποκρίνονται με διαφορετικό τρόπο στην κλιματική αλλαγή: υπό συνθήκες αυξημένης θερμοκρασίας, τα φυτά μετατοπίζουν έντονα την ανθοφορία τους προς το χειμώνα, ενώ τα έντομα, που είναι θερμόφιλα και με μεγαλύτερες θερμοκρασιακές αντοχές, παρουσιάζουν μικρότερη τάση μετατόπισης της δραστηριότητάς τους.
Δεύτερον, τη νεκταροπαραγωγή των ανθέων, άρα το πόσο νέκταρ θα είναι διαθέσιμο προς τους επικονιαστές. Τα πειράματά μας δείχνουν μεγάλες μειώσεις της νεκταρο-έκκρισης στα περισσότερα είδη μελισσοκομικών φυτών κατά την κύρια περίοδο ανθοφορίας στη Μεσόγειο, την άνοιξη.
Τρίτον, την καθαυτή ποικιλότητα των άγριων επικονιαστών και τα οικολογικά δίκτυα ανθέων–επικονιαστών, ενδεχομένως ως αντίκτυπο των προηγούμενων δύο επιδράσεων.
Τα μοντέλα πρόβλεψης που έχουν δημιουργηθεί για τον νησιωτικό χώρο του Αιγαίου, βάσει των δεδομένων που έχουν συλλεγεί τα τελευταία 20 χρόνια, δείχνουν μεγάλες αλλαγές έως το 2080: μείωση της βιοποικιλότητας των αγριομελισσών στο σύνολο σχεδόν του Αιγαίου, πλην των νησιών και περιοχών με σχετικά μεγάλη βροχόπτωση.
Αναμενόμενη, βάσει των παραπάνω, η επίπτωση στη φύση: στη βιοποικιλότητα και τη δομή των οικοσυστημάτων, στην πρωτογενή παραγωγή, στην οικονομία. Η μείωση, ακόμη χειρότερα η εξαφάνιση των επικονιαστών, προοιωνίζει δεινά για την ανθρωπότητα, τα οποία κάποιες περιοχές του κόσμου, π.χ. στην Κίνα, ήδη αντιμετωπίζουν, αφού οι άνθρωποι καλούνται να επικονιάσουν με το χέρι τις καλλιέργειες των αχλαδιών.
Ο Δυτικός Κόσμος έχει αντιδράσει προβλεπτικά, ήδη από το τέλος της δεκαετίας του 1990, με την υιοθέτηση σειράς Πρωτοβουλιών για τους Επικονιαστές σε διεθνές και εθνικό επίπεδο, οι οποίες δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο της Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα, με τη σύμπραξη της Διεθνούς Οργάνωσης Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) και της επιστημονικής κοινότητας. Σημαντικό εργαλείο για την κινητοποίηση για περισσότερες Πρωτοβουλίες, δόθηκε από την δημοσίευση του εγχειριδίου της Διακυβερνητικής Επιστημονικής-Πολιτικής Πλατφόρμας για την Βιοποικιλότητα & τις Οικοσυστημικές Υπηρεσίες (IPBES) το 2016, με τίτλο Επικονιαστές, Επικονίαση & Παραγωγή Τροφής.
Έτσι, το 2018 δημιουργήθηκε η Πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τους άγριους Επικονιαστές και έκτοτε πολλές εθνικές Πρωτοβουλίες. Αναθεώρηση της πρώτης Πρωτοβουλίας της ΕΕ για τους Επικονιαστές έγινε το 2023, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (Μια νέα συμφωνία για τους επικονιαστές) με κύριο στόχο την αναστροφή της μείωσης των επικονιαστών στην ΕΕ έως το 2030. Ξεχωριστή αναφορά για τους επικονιαστές υπάρχει, επίσης, στον περσινό Κανονισμό (ΕΕ) 2024/1991 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου & Συμβουλίου για την αποκατάσταση της φύσης.
Είναι δυνατόν να αναστραφεί η τάση μείωσης των πληθυσμών και εξαφάνισης των ειδών των επικονιαστών; Πρόκειται για ένα σημαντικό ερώτημα-πρόκληση, όπως και πολλά ανάλογα που αφορούν τη σημερινή κατάσταση της φύσης, του κόσμου. Πάντως, οι επικονιαστές, κυρίως οι μέλισσες που είναι και οι σημαντικότεροι, χρειάζονται, εκτός από έλεγχο των απειλών, μόνον δύο πράγματα: τροφή, δηλαδή άνθη, και χώρο φωλιάσματος, δηλαδή γυμνό έδαφος και φυσική βλάστηση. Είναι δυνατόν να τα παρέχουμε; Ένα ερώτημα που αφορά όλους αδιακρίτως: την πολιτεία, τους επαγγελματίες, τους πολίτες, τους επιστήμονες.
Η χώρα μας, αν με αργοπορία σε σχέση με άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, προχωρεί στην δημιουργία εθνικής στρατηγικής για τους επικονιαστές, μέσω του πρώτου Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τους Επικονιαστές που θα ολοκληρωθεί εντός του 2025. Η εφαρμογή της κατάλληλης νομοθεσίας προστασίας αναμένεται ότι θα βελτιώσει την κατάσταση των επικονιαστών. Βέβαια, το μεγαλύτερο πρόβλημα στη χώρα μας είναι ότι χάνουμε είδη χωρίς να γνωρίζουμε ποια και πού.
Διότι, ενώ είμαστε η χώρα με τη μεγαλύτερη μελισσοποικιλότητα στην Ευρώπη –παρά τη σχετικά μικρή γεωγραφική μας έκταση, δεν έχουμε ακόμη Εθνικό Κατάλογο μελισσών και άλλων επικονιαστών, ούτε και σχετικούς άτλαντες κατανομής τους. Αυτό σημαίνει ότι ενδεχομένως χάνουμε είδη που δεν θα γνωρίσουμε ποτέ. Η δημιουργία Εθνικού Καταλόγου, όπως και σχετικών εργαλείων και υποδομών (π.χ. κλείδων αναγνώρισης, μουσειακών συλλογών αναφοράς) είναι εκ των ων ουκ άνευ για τη διατήρηση των επικονιαστών. Ειδικότερα μάλιστα για την επίτευξη της παρακολούθησης επικονιαστών (μελισσών, ανθομυγών, πεταλούδων) που θα αρχίσει σε πανευρωπαϊκή κλίμακα το 2026.
Σημαντικοί συνεργάτες-κλειδιά στη διατήρηση επικονιαστών, οι σχετικοί επαγγελματίες: οι γεωργοί, μειώνοντας τη χρήση εντομοκτόνων και αφήνοντας λωρίδες φυσικής βλάστησης με ανθοφόρα φυτά στα χωράφια καλλιέργειας· οι μελισσοκόμοι, ασκώντας ελεγχόμενη μελισσοκομική πίεση και δίνοντας δυνατότητα τροφοληψίας (νέκταρ, γύρη) στις άγριες μέλισσες και τους άλλους επικονιαστές· οι κηπουροί, αποφεύγοντας τη φύτευση καλλωπιστικών φυτών που δεν προσφέρουν γύρη και νέκταρ –όπως άσκεπτα γίνεται σήμερα, φυτεύοντας φυτά που είναι φιλικά προς τους επικονιαστές και σε όλες τις εποχές, μεριμνώντας για χώρους φωλιάσματος· οι διαχειριστές προστατευόμενων περιοχών, ακολουθώντας κανόνες που αφορούν στο κούρεμα της βλάστησης, στον έλεγχο των εισβλητικών ειδών κ.ά.
Και οι πολίτες; Πώς μπορούν να συμβάλουν στην διατήρηση μελισσών και επικονιαστών; Η απάντηση στο ερώτημα είναι απλή και πολύπλοκη ταυτόχρονα: Αρχικά, αποβάλλοντας τον φόβο για τα έντομα, μαθαίνοντας για τους επικονιαστές, για τη βιολογία, οικολογία και χρησιμότητά τους. Δεν είναι τα σιχαμερά έντομα που τσιμπούν, αλλά οι παλιότεροι καλοί μας φίλοι που υποστηρίζουν την ποικιλότητα και τη διατήρηση στη φύση, την παραγωγή της τροφής μας, την επιβίωσή μας! Έπειτα, περιορίζοντας ή και εξορίζοντας τα αγροχημικά από τη ζωή τους. Όχι μόνο άμεσα, αλλά και έμμεσα, π.χ. αποφεύγοντας την κατανάλωση προϊόντων εντατικής καλλιέργειας. Προσφέροντας δύο πράγματα που έχουν ανάγκη οι επικονιαστές: τροφή (δηλαδή άνθη, για γύρη και νέκταρ) και στέγη (δηλαδή χώρους φωλιάσματος), στο μπαλκόνι, στον κήπο, στους δημόσιους χώρους, στη φύση. Αφήνοντας ακούρευτο το ανθοφόρο χορτάρι, σε συνεχή ανθοφορία και σε όλες τις εποχές· μειώνοντας το γκαζόν και αντικαθιστώντας το με φυσικότερη βλάστηση που παρέχει άνθη και γυμνό έδαφος για φώλιασμα αγριομελισσών· απαιτώντας από τους δημάρχους παρτέρια με φυσική βλάστηση και νεκταροφόρα άνθη.
Αν δεν καταφέρουμε να αναστρέψουμε, έστω να αναχαιτίσουμε τη μείωση των επικονιαστών, το μέλλον θα είναι δύσκολο. Από τη μια οικονομικά, διότι θα αναγκαστούμε να πληρώνουμε εργάτες για την επικονίαση καλλιεργειών, όπως γίνεται σήμερα στην Κίνα, αλλά με κόστος οικονομικά δυσβάσταχτο για την Ευρώπη. Από την άλλη, διότι η φύση θα βιώνει ένα καθεστώς συνεχούς φθίσης, στο οποίο η κοινή μελιτοφόρος μέλισσα δεν θα τα καταφέρνει ούτε με όλες τις καλλιέργειες, ούτε με όλα τα άγρια είδη φυτών.
Μια εικόνα από ένα μέλλον χωρίς επικονιαστές: Καθημερινό πιάτο μακαρόνια, δηλαδή μόνο δημητριακά, που η παραγωγή τους δεν απαιτεί επικονίαση με ζώα, αλλά γίνεται με τον άνεμο. Περίπατος αναψυχής σε περιοχή απόλυτα νοικοκυρεμένη, με πράσινο γρασίδι χωρίς άνθη ή με φανταχτερά άνθη που αναπαράγονται με κλώνους· χωρίς έντομα που ζουζουνίζουν, χωρίς πουλιά που τραγουδούν. Με την «άνοιξη» «σιωπηλή», σαν κι αυτή που περιέγραψε η Ραχήλ Κάρσον το 1962, σε έναν «θαυμαστό καινούργιο κόσμο» σαν και αυτόν που ιστόρησε ο Άλντους Χάξλεϋ το 1932.
Είμαστε η γενιά που μπορεί να αποφασίσει για το τώρα, κι εκείνη που οφείλει να αποφασίσει για το μέλλον. Η ευθύνη για ένα μέλλον με ή χωρίς επικονιαστές είναι εντελώς δική μας.