Η πρώτη μεγάλη εφετινή ανάθεση όπερας της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ είναι το «Ζ», μία μεταφορά στην σκηνή του ομότιτλου εμβληματικού βιβλίου του Βασίλη Βασιλικού με θέμα την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη στο οποίο βασίστηκε και η επίσης ομότιτλη, κλασική στο είδος της ταινία του Κώστα Γαβρά με το soundtrack του Μίκη Θεοδωράκη αλλά δίχως φυσικά να έχει την παραμικρή σχέση με αυτήν.
Η ανάθεση για το έργο που θα κάνει πρεμιέρα στις 2 Μαρτίου έγινε στον συνθέτη Μηνά Μπορμπουδάκη, το λιμπρέτο έγραψε ο θεατρικός συγγραφέας Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης και την σκηνοθεσία υπογράφει η Κατερίνα Ευαγγελάτου. Ο Μηνάς Μπορμπουδάκης (ο οποίος επίσης θα έχει και την μουσική διεύθυνση στις παραστάσεις του Μαρτίου, στις λίγες του Απριλίου θα τον αντικαταστήσει ο Νίκος Βασιλείου) γεννήθηκε στην Κρήτη αλλά μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στην Γερμανία εγκαταστάθηκε μόνιμα εκεί και έκτοτε διαπρέπει συνθέτοντας μια ποικιλία έργων σύγχρονης τεχνοτροπίας που παίζονται από σπουδαίες ορχήστρες και σύνολα σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Ο σαραντατετράχρονος δημιουργός μου μίλησε για την θεώρηση του ενός γεγονότος καθοριστικού για την πρόσφατη Ιστορία της χώρας μας και το πώς μεταφέροντας το στην εποχή μας προσπάθησε να φωτίσει κάποιες αθέατες πλευρές του ενώ ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης εξήγησε εν συντομία το πώς το λιμπρέτο του αναδεικνύει την αυτόνομη λογοτεχνική αξία του βιβλίου του Βασίλη Βασιλικού.
Η επιλογή του «Z» του Βασίλη Βασιλικού ως πηγή του λιμπρέτου έγινε από εσάς ή τον Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη;
H επιλογή έγινε ουσιαστικά από κοινού. Ανταλλάξαμε κάποιες ιδέες με τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Γιώργο Κουμεντάκη και τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ Αλέξανδρο Ευκλείδη για διάφορα θέματα που θα μπορούσαν να με ενδιαφέρουν. Μου πρότειναν και οι δύο το «Ζ» το οποίο μου «μίλησε» κατευθείαν και επέλεξα αυτό. Ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης προστέθηκε αργότερα στην ομάδα.
Εχοντας γεννηθεί ακριβώς μετά το τέλος της δικτατορίας τι σημαίνει για εσάς εκείνη η εποχή; Ένα παραπάνω μάλιστα καθώς ζείτε μόνιμα εδώ και πολλά χρόνια εκτός Ελλάδας...
Τα γεγονότα αυτά ήταν πολύ απτά ακόμα στην παιδική ηλικία μου και άρα γαλουχήθηκα με αυτά. Ακόμα και σαν παιδί, αν και δεν καταλάβαινα, πήρα μέσα μου εικόνες, ήχους, ακόμα και συμπεριφορές. Πήρα και κάποια πράγματα τα οποία αιωρούνταν ακόμα στον αέρα και μεγάλωσα μέσα από αυτά. Μάλιστα από την στιγμή που κάποιος βρίσκεται εκτός της χώρας του αυτά τα πράγματα είναι ακόμα πιο έντονα. Δεν το λέω αυτό με νοσταλγία, είναι όμως μια αίσθηση που την νιώθεις πιο έντονα.
Η ατμόσφαιρα περισσότερο παρά οτιδήποτε άλλο της ταινίας του Κώστα Γαβρά έπαιξε κάποιο ρόλο στην αρχική σας σύλληψη της μουσικής του έργου;
Η ταινία του Κώστα Γαβρά δεν με επηρέασε άμεσα αλλά με έναν έμμεσο τρόπο. Επειδή ακριβώς προσπαθεί να είναι όσο πιο ουδέτερη γίνεται και να δείξει τα γεγονότα όσο το δυνατόν πιο εργαστηριακά, σχεδόν «απολυμασμένα», αυτό με οδήγησε κατά την ανάγνωση του βιβλίου στο να εστιάσω στους ανθρώπους. Δεν με ενδιαφέρει να κάνω μια περιγραφή, μια «φωτογράφιση» της εποχής εκείνης. Με ενδιαφέρει πολύ περισσότερο - και αυτό ελπίζω να έχω επιτύχει - το να δω με το τωρινό πρίσμα τα γεγονότα του τότε και να τα σχολιάσω με τα σημερινά δεδομένα ως άνθρωπος, δημιουργός και μουσικός. Αυτό που μετράει για εμένα είναι η αντιμετώπιση των γεγονότων της δεκαετίας του ’60 μέσα από το πρίσμα του εικοστού πρώτου αιώνα.
Μια αναπόφευκτη ερώτηση, ήταν δυνατόν να μείνετε ανεπηρέαστος από το soundtrack του Μίκη Θεοδωράκη για την ταινία του Γαβρά; Εκτός και αν ποτέ δεν επικοινωνούσατε ιδιαίτερα με αυτό το soundtrack ή και γενικότερα με την μουσική του Θεοδωράκη...
Όσον αφορά στο soundtrack του Μίκη Θεοδωράκη δεν με επηρέασε καθόλου. Ξεκίνησα να βλέπω όλο το θέμα του «Ζ» με μία εντελώς διαφορετική μουσική ματιά, αυτή του 2016, όταν άρχισα την σύνθεση και όχι με την ματιά της δεκαετίας του ΄60. Μουσικά βρισκόμαστε σε άλλο χρονικό πλαίσιο, σε άλλη στιγμή της Ιστορίας της μουσικής και σύμφωνα με αυτήν κινούμαι.
Θα χαρακτηρίζατε αυτό το έργο σας καθοριστικά σύγχρονο ή ακολουθεί τους φυσικούς κανόνες της εξέλιξης της μετά-κλασικής γραφής; Προσπαθήσατε να πρωτοπορήσετε, έστω σε κάποια σημεία ή στην συγκεκριμένη περίπτωση αυτό σας άφηνε αδιάφορο;
Όχι, δεν ήταν στόχος μου το να πρωτοπορήσω με αυτό το έργο. Στην δουλειά του συνθέτη αυτό είναι ένας «συνοδός» ο οποίος λαμβάνει χώρα - χωρίς να είναι πάντα απαραίτητο - ταυτόχρονα με το πρακτικό σκέλος. Δεν είναι στόχος το να πρωτοτυπήσει κανείς. Αυτό που με ενδιέφερε στο συγκεκριμένο θέμα ήταν το να ακολουθήσω το έργο, όχι το να γράψω ένα πρωτοποριακό έργο, αυτός ήταν ο στόχος μου. Δεν ήθελα σε καμία περίπτωση το περιεχόμενο να χαθεί για χάρη της πρωτοπορίας. Η μουσική πρέπει να υπηρετεί το περιεχόμενο.
Λέτε ότι προσπαθήσατε μέσα από την μουσική να αποδώσετε την ατμόσφαιρα ή μάλλον την αίσθηση της δεκαετίας του ’60 στην Ελλάδα. Πρακτικά με ποιους τρόπους το υλοποιήσατε αυτό; Η επιλογή των οργάνων έγινε με βάση το να «αναπαριστούν» κατά κάποιο τρόπο τον ήχο της εποχής ή αντίθετα για το ηχόχρωμα τους ώστε να εξυπηρετούν την «ασπρόμαυρη» αίσθηση που θέλατε να δώσετε;
Ουσιαστικά ο σχεδιασμός της ενορχήστρωσης και η επιλογή των οργάνων έγιναν έτσι ώστε να εξυπηρετεί αυτό το ασπρόμαυρο ηχόχρωμα στο επίπεδο της δράσης και το αντίστοιχο «σπηλαιώδες» ηχόχρωμα στο επίπεδο των σκέψεων, στους εσωτερικούς κόσμους του Ζ και των οπαδών του. Αυτό ήταν το βασικό κριτήριο για τα όργανα τα οποία επέλεξα.
Η ΕΛΣ έχει την δική της και πολύ καλή ορχήστρα, γιατί λοιπόν δεν χρησιμοποιήσατε μουσικούς από αυτήν αλλά από ένα ανεξάρτητο σύνολο; Και γιατί συγκεκριμένα το Ergon Ensemble;
Η επιλογή του Ergon Ensemble οφείλεται στο ότι είναι ένα από τα λίγα ελληνικά που είναι εξειδικευμένα στην σύγχρονη μουσική, είναι εξίσου εξαιρετικοί μουσικοί όσο και εκείνοι της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, ο καθένας όμως στο δικό του είδος. Δεδομένου ότι υπάρχουν πολλά πράγματα τα οποία για τους μεν είναι αυτονόητα ενώ για τους δε θα έπρεπε να αφιερωθεί πολύ περισσότερος χρόνος για πρόβες αποφασίσαμε από κοινού με την διεύθυνση της ΕΛΣ να συμμετέχει το Ergon Ensemble στην παραγωγή θέλοντας έτσι να επιτύχουμε ακριβώς τον μουσικό στόχο και να εξοικονομήσουμε χρόνο. Είναι κάτι άλλωστε που συμβαίνει σε όλα τα μεγάλα θέατρα της Ευρώπης τα οποία, εκτός της βασικής τους ορχήστρας, για τέτοιες παραγωγές καλούν για την εκτέλεση τους «ειδικούς».
Γίνεται χρήση της τεχνολογίας σε όλες της τις εκδοχές, από ηλεκτρονικά μουσικά όργανα ως τεχνικές διαμόρφωσης του ήχου, κατά την εκτέλεση της μουσικής;
Ναι, τα ζωντανά ηλεκτρονικά χρησιμοποιούνται με παραμορφωτικό τρόπο, αλλoιώνοντας τον χαρακτήρα κάποιων οργάνων και φωνών. Υπάρχει ένα sampler που αποδίδει κάποιους ήχους οι οποίοι είναι εκτός των ορίων της ορχήστρας και έχουμε επίσης προηχογραφημένο υλικό το οποίο είναι κυρίως κείμενα. Τα ηλεκτρονικά, όπως και όλα τα όργανα, υπηρετούν ένα ηχητικό όραμα και δεν είναι αυτοσκοπός.
Γιατί έναν μόνο ρόλο, τον ομώνυμο, δεν τον υποδύεται λυρικός ερμηνευτής αλλά ηθοποιός;
Επέλεξα ο Ζ να είναι ηθοποιός γιατί με ενδιέφερε σε πολύ μεγάλο βαθμό η καθαρότητα του λόγου του. Ουσιαστικά είναι ο μοναδικός αληθινός από όλους τους χαρακτήρες, αυτός που λέει αλήθειες οπότε χρησιμοποίησα το δίπτυχο αλήθεια και λόγος. Ολοι οι υπόλοιποι χαρακτήρες επί της ουσίας υποδύονται έναν ρόλο και για αυτό ερμηνεύονται από λυρικούς ερμηνευτές.
Η επιλογή της Κατερίνας Ευαγγελάτου έγινε από την διεύθυνση της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ ή από εσάς; Συντονίστηκε αμέσως και απόλυτα με το όραμα το δικό σας και του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη;
Η Κατερίνα Ευαγγελάτου ήρθε στην ομάδα μετά από συνεννόηση που είχαμε με τον Γιώργο Κουμεντάκη και τον Αλέξανδρο Ευκλείδη. Γνώριζα την δουλειά της, εκτιμώ αυτό που κάνει και χάρηκα πάρα πολύ που και η ίδια είχε χρόνο να ασχοληθεί με το «Ζ» και την ενδιέφερε πολύ το θέμα.
Τελικά με το έργο αυτό θέλετε να δώσετε στους θεατές την εικόνα μίας πολύ σημαντικής για την πορεία της Ελλάδας υπόθεσης η οποία διαδραματίστηκε σε μιαν εποχή πολλαπλών και έντονων εξελίξεων για την χώρα, καταθέτετε μια νέα μουσική και αισθητική πρόταση, αμφότερα αυτά ή κάτι άλλο;
Η πρόθεση μου είναι σίγουρα να κρατήσουμε ένα σημαντικό κομμάτι της Ιστορίας μας στο ρεπερτόριο της όπερας και του μουσικού θεάτρου. Αυτό ήταν το πρώτο έναυσμα και ο πρώτος στόχος. Επίσης το να αναδείξουμε τον πανανθρώπινο χαρακτήρα που είχε αυτή η αληθινή ιστορία μέσα από την φόρμα του μουσικού θεάτρου, να εντάξουμε αυτό το κομμάτι της Ιστορίας που διαδραματίστηκε πριν από σχεδόν εξήντα χρόνια και είναι ακόμη πολύ ζωντανό στο λυρικό ρεπερτόριο μέσα από την δική μας ματιά. Είμαι ο τελευταίος που μπορεί να κρίνει το πόσο καταθέτω μια νέα μουσική και αισθητική πρόταση, θα το κάνει ο κόσμος. Θέλω να πιστεύω ότι θα το αγκαλιάσει και θα του αρέσει.
Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης: «Η σημαντική λογοτεχνία είναι de facto διαχρονική»!
Λάβατε καθόλου υπόψιν σας το σενάριο της ταινίας του Κώστα Γαβρά γράφοντας το λιμπρέτο ή φροντίσατε να μείνετε εντελώς ανεπηρέαστος από αυτό και επικεντρωθήκατε μόνο στο βιβλίο;
Όχι, το σενάριο της ταινίας δεν αποτέλεσε καθόλου πηγή έμπνευσης για το λιμπρέτο. Το βιβλίο του Βασιλικού είναι πλήρες, προσφέρει όλα όσα χρειάζεσαι. Επιπλέον λειτουργεί ως εφαλτήριο για να εκτιναχθεί η φαντασία και το προσωπικό όραμα του δημιουργού που θα ασχοληθεί με αυτό το υλικό ώστε να δημιουργήσει ένα νέο έργο. Το να πάρεις ως μπούσουλα το σενάριο της ταινίας θα ήταν σαν να μεταφράζεις ένα κείμενο όχι από την πρωτότυπη γλώσσα που γράφτηκε αλλά από μετάφραση μίας τρίτης γλώσσας!
Τι πιστεύετε ότι έχει να προσφέρει το βιβλίου του Βασίλη Βασιλικού τόσες δεκαετίες μετά στον σημερινό θεατή, έστω και με την μορφή της εκδοχής του ως μουσικού θεάτρου;
Καταρχάς δεν πιστεύω ότι έξι δεκαετίες είναι δα τόσες πολλές όταν μιλάμε για ένα λογοτεχνικό έργο καθώς το «Ζ», πέραν από αποτύπωμα μιας συγκεκριμένης ιστορικής στιγμής, αποτελεί και ένα σπουδαίο προϊόν πεζογραφίας. Επειτα κάθε έργο που φωτίζει τους μηχανισμούς λειτουργίας της ανθρώπινης ψυχής με τρόπο αποκαλυπτικό και αφτιασίδωτο δεν παύει ποτέ να ενδιαφέρει και να συγκινεί, είτε τον θεατή είτε τον αναγνώστη, ως και χιλιετίες μετά!