Ακολουθεί το πρώτο από τέσσερα σύντομα κείμενα. Αποστασιοποιούμενος από πρόσωπα και πολυσυζητημένα και συχνά αμφιλεγόμενα δημοσιεύματα, θα οριστούν τα κύρια και σημαντικά που ισχύουν για κάθε εθνική στρατηγική. Όπως θα εξηγήσουμε στο τέλος του παρόντος μετά την παράθεση ορισμού της Τουρκικής απειλής πριν τρεις δεκαετίες από εκλεκτό συνάδελφο, η περίπτωση των Ελληνοτουρκικών σχέσεων προσφέρεται για ένα τέτοιο εγχείρημα.
1. Η ανάγκη αξιολογικά ουδέτερης περιγραφής και ερμηνείας της πραγματικότητας
Κατ’ αρχάς, υπογραμμίζεται ότι σε κάθε σοβαρό και αξιόπιστο κράτος, πριν ληφθούν αποφάσεις επί τόσο κρίσιμων ζητημάτων όπως η ασφάλεια και η ακεραιότητα της Επικράτειας προηγείται αξιολογικά ουδέτερη περιγραφή και ρεαλιστική ερμηνεία της ισχύουσας πραγματικότητας. Σωστή γνώση και επίγνωση της πραγματικότητας είναι το αντίστοιχο της ιατρικής επιστήμης (K. Waltz). Σωστή διάγνωση οδηγεί σε θεραπεία, λάθος διάγνωση προκαλεί βλάβες ή και θάνατο.
Υπό ένα ευρύτερο πρίσμα και όχι μόνο στην Ελλάδα, επειδή επί μακρόν κυριάρχησαν εξωπραγματικές οικουμενιστικές και εσχατολογικές ιδεολογικές θεωρήσεις, ένα μεγάλο σύγχρονο πρόβλημα είναι το γεγονός αναρίθμητων παρεμβάσεων κάθε είδους οι οποίες δεν περιγράφουν και δεν ερμηνεύουν την πραγματικότητα αλλά συνειδητά ή ανεπίγνωστα υπηρετούν επικοινωνιακές και προπαγανδιστικές σκοπιμότητες ή διατυπώνουν εξωπραγματικές ουτοπικές προσδοκίες.
Για ένα ακόμη λόγο, μεγάλες εισροές εξωπραγματικών και ουτοπικών αναλύσεων θέτουν την εθνική ασφάλεια των κρατών σε κίνδυνο. Ιδιαίτερα εάν συνεκτιμηθεί το γεγονός ότι το σύγχρονο πλανητικό κρατοκεντρικό διεθνές σύστημα κληρονόμησε πλήθος παθογενειών και αδιεξόδων της Μεταμεσαιωνικής εποχής. Μεταψυχροπολεμικά το διεθνές σύστημα εξελίσσεται ταχύρρυθμα, αναδομείται και η ισχύς ανακατανέμεται εν μέσω ρευστών και καταιγιστικών στρατηγικών ανακατατάξεων, ιδιαίτερα μεταξύ των ηγεμονικών δυνάμεων του πολυπολικού πλέον διεθνούς συστήματος.
Ο πόλεμος της Ουκρανίας απλά επιτάχυνε αυτές τις ανακατατάξεις. Εξ αντικειμένου, αυτές οι ρευστές ανακατατάξεις αποτελούν ένα ακόμη λόγος που επιτάσσει οι αναλύσεις, τα στρατηγικά σχέδια και οι αποφάσεις να είναι ορθολογιστικά προσανατολισμένα και ο πολιτικός και επιστημονικός λόγος να χαρακτηρίζεται από σοβαρότητα και υπευθυνότητα. Ο πόλεμος είναι πολύ σοβαρή υπόθεση και τα ζητήματα που τον αφορούν απαιτούν μια τέτοια υπευθυνότητα και σοβαρότητα.
Μια θέση που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί είναι ότι των σχεδίων και των αποφάσεων που οδηγούν σε ορθολογιστικό στρατηγικό προσανατολισμό απαιτείται να προηγούνται αναλύσεις, σταθμίσεις και εκτιμήσεις οι οποίες περιγράφουν και ερμηνεύουν ορθά την ισχύουσα πραγματικότητα και οι οποίες δεν σχετίζονται με προπαγανδιστικά επικοινωνιακά παίγνια, φαντασιόπληκτες γνώμες ή και θέσεις που ευθέως ή άμεσα, συνειδητά ή ανεπίγνωστα εξυπηρετούν αλλότρια συμφέροντα.
Κανονικώς εχόντων των πραγμάτων η περιγραφή της πραγματικότητας του σύγχρονου κόσμου απαιτείται να είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση. Επιπρόσθετα, αυτό επιτάσσεται για λόγους δεοντολογίας εάν και όταν αρθρογράφοι ή συμμετέχοντες σε διάφορες δημόσιες συζητήσεις δηλώνουν ότι είναι φορείς επιστημονικών τίτλων. Αυτό γιατί ορθά ή λανθασμένα ο επιστημονικός τίτλος θεωρείται από πολλούς ως τεκμήριο αξιοπιστίας και εγκυρότητας.
Ανεξαρτήτως του κράτους στο οποίο αναφερόμαστε, πάντως, είναι αξιοθρήνητο εάν υπερισχύουν αριθμητικά φορείς επιστημονικών τίτλων χαμηλού επιστημονικού επιπέδου ή και άλλοι περιφερόμενοι παντελώς επιστημονικά στερημένοι οι οποίοι εν τούτοις ισχυρίζονται ότι είναι ειδικοί συγκεκριμένων επιστημονικών πεδίων όπως για παράδειγμα «στρατηγική», «γεωπολιτική» και «διεθνής πολιτική οικονομία». Μια ακόμη αξιοθρήνητη κατάσταση σε πολλά και κυρίως σε αδύναμα κράτη, είναι εάν υπερισχύουν φορείς υπαρκτών ή ανύπαρκτων τίτλων οι οποίοι εξόφθαλμα και συχνά καταμαρτυρημένα υποβάλλουν θέσεις που εξυπηρετούν ξένα συμφέροντα.
Όπως ήδη έγινε σαφές, εδώ υποστηρίζεται ότι κάθε ανάλυση φορέα τίτλου ή οποιουδήποτε πολιτικού στοχαστή ή άλλου αναλυτή που σέβεται τους αναγνώστες του ή τους ακροατές του, απαιτείται να περιορίζεται στην περιγραφή και ερμηνεία της πραγματικότητας με αξιολογικά ουδέτερο τρόπο. Η συζήτηση επί συγκεκριμένων προτάσεων και αποφάσεων πολιτικής έπεται. Η πραγματικότητα όμως δεν μπορεί να παρακάμπτεται, να διαστρεβλώνεται ή να θολώνεται.
Αυτά και τα συμπαρομαρτούντα είναι προϋποθέσεις έγκυρων συμπερασμάτων και γόνιμων δημόσιων συζητήσεων που προσανατολίζουν ένα κράτος σε βέλτιστες και ορθολογιστικές αποφάσεις που εκπληρώνουν τα συμφέροντά του εντός ενός προγραμματικά ανταγωνιστικού διεθνούς συστήματος.
2. Προϋποθέσεις που δημιουργούν ερείσματα και πλεονεκτήματα
Πλεονεκτούν εκείνα τα κράτη τα οποία δεν έχουν ανάγκη εγχώριους ή ξένους περιφερόμενους επιστημονικά ελλειμματικούς αναλυτές. Πλεονεκτούν επίσης εκείνα τα κράτη των οποίων οι θεσμοί δεν πλημμυρίζουν από κομματικά στελέχη εναλλασσόμενων παρατάξεων και τα οποία διαθέτουν μόνιμα ισχυρά κρατικά επιτελεία στελεχωμένα με κατηρτισμένους κρατικούς λειτουργούς και τους άριστους των αρίστων κάθε τομέα που αφορά την κρατική πολιτική.
Τα μέλη αυτών των επιτελείων αναλύουν άρτια και εξειδικευμένα τα στρατηγικά ζητήματα με όρους ισχύουσας πραγματικότητας, χαράσσουν εναλλακτικά στρατηγικά σχέδια και δημιουργούν τις προϋποθέσεις ούτως ώστε ανά πάσα στιγμή οι εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες να δύνανται να επιλέγουν τις κατά περίπτωση και κατά το δυνατό βέλτιστες αποφάσεις.
Αυτές οι αποφάσεις, εξάλλου, εντάσσονται σε μια συνεκτική λογική κοινωνικοπολιτικά προσδιορισμένων και ορθολογιστικά ιεραρχημένων μακροχρόνιων, μεσοπρόθεσμων και βραχυχρόνιων εθνικών συμφερόντων. Βλ. παρεμβαλλόμενο πίνακα ο οποίος περιέχει τυπολογία και ιεραρχήσεις των εθνικών συμφερόντων που ισχύουν στις ΗΠΑ αλλά και σε κάθε άλλο βιώσιμο κράτος.
Για τα έσχατα συμφέροντα που αφορούν την ασφάλεια και την αποτροπή εξωτερικών απειλών κατά της Επικράτειας είθισται να υπάρχει ομοφωνία όλων ή σχεδόν όλων των πολιτικών τάσεων εντός ενός κράτους. Να υπερισχύουν επίσης αξιόπιστες συγκλίνουσες αναλύσεις κρατικών ειδημόνων εντός των επιτελείων και να κυριαρχούν δημόσια οι προαναφερθείσες αξιολογικά ουδέτερες περιγραφές και ερμηνείες της πραγματικότητας.
Το περιεχόμενο των πιο πάνω αλληλένδετων και ιεραρχημένων εθνικών συμφερόντων ορίζεται κοινωνικοπολιτικά σύμφωνα με τις προϋποθέσεις κάθε κοινωνίας. Χρήζει να τονιστεί, εν τούτοις, ότι στα πεδία των έσχατων συμφερόντων που αφορούν την ακεραιότητα της Επικράτειας που ορίζουν οι Συνθήκες και το διεθνές δίκαιο τίθενται κόκκινες γραμμές με τις οποίες η πολιτική συναίνεση όλων των φορέων των πολιτικών τάσεων είναι προϋπόθεση ύπαρξης στρατηγικής.
Όσον αφορά την απαιτούμενη ισχύ, στην στρατηγική θεωρία συχνά γράφεται ότι δεν ξοδεύεται ούτε δολάριο (ή ευρώ ή άλλο νόμισμα) πέραν των απαιτούμενων κονδυλίων. Αυτή η θεώρηση υπογραμμίζει και την σημασία ορθού ορισμού των απειλών και το γεγονός ότι η πολεμική προετοιμασία δεν είναι αυτοσκοπός αλλά προσδιορίζεται από την πολιτική που σε ένα αμυνόμενο κράτος αφορά τους κινδύνους κατά της Εθνικής Επικράτειας.
Ως προς αυτά, έχουμε ξανά αναφερθεί εδώ στον ταγό της σύγχρονης επιστημονικής μελέτης της διεθνούς πολιτικής Hans Morgenthau και το αξίωμά του ότι «βιώσιμο είναι εκείνο το κράτος που διαθέτει επαρκή ισχύ [και αξιόπιστη στρατηγική] διασφάλισης της ακεραιότητας της Επικράτειας του όπως ορίζεται από τις Συνθήκες και το διεθνές δίκαιο».
3. Η Τουρκική απειλή και ο ορισμός της πριν τρεις δεκαετίες: Τι άλλαξε;
Το προαναφερθέν αξίωμα του Αμερικανού ταγού της ανάλυσης της σύγχρονου διεθνούς πολιτικής, καθιστά αναγκαία την αναφορά στις Τουρκικές αναθεωρητικές απειλές κατά της Ελληνικής Επικράτειας. Αφορούν τόσο αξιώσεις αλλαγής της ισχύουσας διεθνούς τάξης στην ζώνη που αρχίζει από την Θράκη, περνάει το Αιγαίο και φτάνει στην Κύπρο όσο και απειλές μη εφαρμογής του διεθνούς δικαίου της θάλασσας.
Τα τελευταία χρόνια ο Τουρκικός αναθεωρητισμός αναφέρεται στην «Γαλάζια Πατρίδα» ενώ ο πρώην πρωθυπουργός και μέντορας του νυν Τούρκου προέδρου στα βιβλία του και όχι μόνο διεύρυνε τους ηγεμονικούς σκοπούς του νεοτουρκικού κράτους καθώς κινούμαστε βαθύτερα στον 21ο αιώνα.
Επί του ζητήματος της διαφύλαξης της ακεραιότητας της Επικράτειας η στρατηγική θεωρία έχει αναπτύξει πολύτιμες τυπολογίες εδρασμένες στα Θουκυδίδεια αξιώματα, εξ ου και όπως αναφέρθηκε στην αρχή η Ελληνοτουρκική περίπτωση προσφέρεται για μια αντικειμενική εξέταση των σχεδίων, στάσεων και αποφάσεων τόσο του αναθεωρητικού όσο και του αμυνόμενου κράτους (και κάθε αμυνόμενου κράτους που βρίσκεται στην ίδια ή παρόμοια θέση).
Σε πολλά δικά μας βιβλία και δοκίμια των τελευταίων δεκαετιών για τον ορισμό της Τουρκικής απειλής παραπέμπεται ο ορισμός του εκλεκτού συναδέλφου Χρήστου Ροζάκη που δημοσίευσε σε συλλογικό τόμο πριν τρεις δεκαετίες. Ανεξαρτήτως πιθανών συγκαιρινών διαφορών θέσεων επί θεμάτων επιμέρους πολιτικών επιλογών και ιεραρχήσεων επιμέρους τομέων και συγκεκριμένων ζητημάτων, παραθέτουμε το εδάφιο του συναδέλφου Ροζάκη και θα αποτελέσει αφετηρία εξέταση πτυχών της εθνικής στρατηγικής τόσο της αμυνόμενης Ελλάδας όσο και της αναθεωρητικής Τουρκίας:
«Η Τουρκία επιδίδεται από το 1973 (αλλά ιδιαίτερα από το 1974) σε μια συνολική προσπάθεια ανατροπής του συσχετισμού δύναμης στην περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου, μέσα από την εισβολή και την κατοχή του βόρειου τμήματος της Κύπρου, και μέσα από διεκδικήσεις αναθεωρητικής φύσης, των καθεστώτων που ίσχυαν μεταπολεμικά στο Αιγαίο Πέλαγος.
Οι μηχανισμοί που επιλέγει για να επιτύχει την ανατροπή των ισορροπιών ξεκινούν από την χρήση βίας (Κύπρος) ή την απειλή χρήσης βίας (όπως παρουσιάζεται με την συγκέντρωση στρατευμάτων στις Αιγαιακές ακτές της, ή την αναφορά στο casus belli, ή την επίδειξη δύναμης με τις παραβιάσεις του Ελληνικού εναέριου χώρου ή του Ελληνικού FIR), περνούν μέσα από άμεσες ή έμμεσες διεκδικήσεις Ελληνικού εδάφους (δηλώσεις Τούρκων επισήμων που αμφισβητούν την Ελληνική κυριαρχία στα νησιά, ή έγερση θέματος μειονότητας), για να καταλήξουν σε πιο εκλεπτυσμένες μορφές ανατροπής του status quo».
Συνοψίζουμε και σχολιάζουμε αυτό τον περιεκτικό ορισμό της Τουρκικής απειλής που έγινε πριν τρεις δεκαετίες:
Α) Η αδιαμφισβήτητη αναθεωρητική Τουρκική απειλή συνεχίζεται επί δεκαετίες.
Β) Πέραν συγκεκριμένων αξιώσεων αλλαγής τους status quo που ορίζουν οι Συνθήκες και το διεθνές δίκαιο η Τουρκία υιοθετεί στρατηγική αλλαγή των συσχετισμών, ισχύος και συμφερόντων (Σημ. πλέον όχι μόνο στην νοτιοανατολική Μεσόγειο όπως τονίζει ο συνάδελφος Ροζάκης αλλά και εκτενέστερα και βαθύτερα βόρεια και δυτικά με τις διακηρύξεις περί «Γαλάζιας Πατρίδας»).
Γ) Παράνομη εισβολή και κατοχή του ενός τρίτου της Κυπριακής Δημοκρατίας
Δ) Η Τουρκία διατηρεί το ακραία παράνομο και ακραία απειλητικό casus belli κατά της επέκτασης της Αιγιαλίτιδας ζώνης.
Ε) Συνεχίζεται η παράνομη κατοχή του ενός τρίτου της Κυπριακής Δημοκρατίας και η παράνομη διατήρηση στρατευμάτων κατοχής.
ΣΤ) Οι αναθεωρητικές απειλές συνεχίζονται και τα σύνορά τους θολά αλλά διαρκώς πιο εκτεταμένα.
Η) Οι απειλές διευρύνθηκαν κάνοντας σαφείς τους ηγεμονικούς σκοπούς της Τουρκίας.
Συναφώς, ζητήματα που θα μπορούσαμε να εξετάσουμε στα επόμενα τρία κείμενά μας θα μπορούσαν να είναι, μεταξύ άλλων, τα εξής:
Α) Κατά πόσο ισχύει ο ισχυρισμός πως η Τουρκική αναθεωρητική απειλή οξύνθηκε. Τι σημαίνει επίσης υποβάθμιση της απειλής και κατευνασμός του αναθεωρητικού κράτους.
Β) Πότε ένα απειλούμενο κράτος συνομιλεί και με τι όρους «συνομιλεί» με το απερίφραστα αναθεωρητικό κράτος.
Γ) Τι στρατηγική εσωτερικής και εξωτερικής εξισορρόπησης προηγείται κάθε συνομιλίας.
Δ) Ποιες στρατηγικές μεθοδεύσεις απαιτούνται επί ζητημάτων όπως ο κίνδυνος ενός εχθρικού πρώτου πλήγματος, έναρξης ένοπλης σύρραξης και στάδια κλιμάκωσης μιας στρατιωτικής αντιπαράθεσης.
Ε) Τι σημαίνει κατευνασμός και τι διδάσκει η ιστορική εμπειρία.
ΣΤ) Ποια η συγκαιρινή σημασία ενός ακραία παράνομου casus belli όπως το Τουρκικό και ποιες οι προεκτάσεις εάν το αμυνόμενο κράτος αφενός δεν ασκήσει τα μονομερή δικαιώματα επέκτασης της Αιγιαλίτιδας ζώνης (όπως ισχύει για όλα τα κράτη πλην Ελλάδας) και αφετέρου συνομιλεί επί ζητημάτων που αναπόδραστα ως προς αυτό και πολλά άλλα αφορούν παραχώρηση κυριαρχίας.
Η) Εκτός του ότι στην Κυπριακή Δημοκρατία βρίσκεται το ένα δέκατο του Ελληνισμού, ποια η γεωπολιτική και στρατηγική σημασία για τις περιφερειακές και ευρύτερες ισορροπίες εάν καταλυθεί η ΚΔ και η Τουρκία είναι πλέον αναπόδραστα κυρίαρχη επί ολόκληρη της Κύπρου.