Ο σκοπός (δεν;) αγιάζει τα μέσα. Τι πραγματικά ισχύει; Θυμάμαι σε ένα θέρετρο που κάποιος πλούσιος που είχε έλθει για να κάνει τα λουτρά του στη λουτρόπολη, κόμπαζε ότι ”μαζεύει τα λεφτά με το διάβολο και τα μοιράζει με τον άγγελο”. Φυσικά είχε κάποιο δίκιο. Λεφτά δεν μοιράζονται, και μάλιστα αγγελικά, αν δεν υπάρχουν. Αλλά για να υπάρχουν, πρέπει να έχουν μαζευτεί. Και λεφτά δεν μαζεύονται παρά μόνο με το διάβολο. Από την άλλη, συγχωρούνται έτσι οι διαβολικές πράξεις; Ένας πόλεμος μπορεί να γίνεται για καλό σκοπό, για άμυνα ή για λύτρωση υπόδουλων αδελφών. Για οποιοδήποτε σκοπό κι αν γίνεται συνοδεύεται από ανείπωτα εγκλήματα. Κι ακόμη οι πολεμικές απώλειες στους εμπολέμους είναι τόσες που ακόμη και ο νικητής βγαίνει συχνά χαμένος. Πόσο κερδισμένος ήταν ο Πύρρος, που νίκησε τους Ρωμαίους;
Ο Herbert Spencer έζησε τη μεταναπολεόντια στρατοκρατία, αλλά και τη βιομηχανική επανάσταση και είδε τη μετάβαση από τη μια κατάσταση στην άλλη σα μια αντιστροφή. ”Η πεποίθηση ότι τα άτομα υπάρχουν για το καλό του κράτους έδωσε τη θέση της στην πεποίθηση ότι το κράτος υπάρχει για το καλό των ατόμων”.
Ο Αριστοτέλης παίρνει σαφή θέση: ”Πρότερον τῇ φύσει πόλις ἢ οἰκία καὶ ἓκαστος ἡμῶν″. Η πολιτεία έχει το προβάδισμα έναντι του ατόμου, έναντι της οικογένειας και του χωριού. Όμως αυτή είναι η θέση που στηρίζει τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Σ΄ αυτή την ”ηθική” αρχή στηρίχτηκαν τον περασμένο αιώνα ”μεγάλοι” άνδρες, όπως ο Hitler, ο Moussolini, ο Franco, ο Salazar, ο Μεταξάς. Σ΄ αυτό τον κατάλογο δεν συμπεριέλαβα τον Ста́лин, διότι οι πέντε δικτάτορες ήταν μοναρχίες χωρίς πρόβλεψη διαδοχής, ενώ το καθεστώς με τον Στάλιν ήταν ολιγαρχία με πρόβλεψη τρόπου διαδοχής. Κατά τα άλλα, υπήρχαν στην πράξη πολλά κοινά, όπως ολοκληρωτικά μέτρα καταστολής, σύμφωνα φιλίας με τη ναζιστική Γερμανία, με παραχώρηση ξένων εδαφών, αλλά χωρίς προσωπική συνάντηση του Στάλιν με το Χίτλερ (που υπήρξε μεταξύ π.χ. του Chamberlain και τουο Χίτλερ). Κι όμως υπάρχουν ακόμη σήμερα κάποιοι που νοσταλγούν τέτοια καθεστώτα, καθώς αισθάνονται πολύ ευτυχείς να μπορούν να κοιμούνται με ανοιχτά παράθυρα χωρίς να φοβούνται τους κλέφτες, ξεχνώντας πως οποιαδήποτε στιγμή μπορεί να τους σπάσει την πόρτα για να μπει ο εκπρόσωπος του κράτους. Τελικά;
Μα αν ο σκοπός προκύπτει από τα μέσα που χρησιμοποιούμε για να τον επιτύχουμε, γιατί να υπάρχει αντίθεση μεταξύ τους, ώστε να πρέπει να δημιουργείται δίλημμα; Υπάρχει δίλημμα, διότι για να χρησιμοποιούμε κάποιο μέσο σημαίνει πως δεν έχομε φθάσει στο σκοπό. Και η απουσία σκοπού σε δεδομένη στιγμή είναι εξορισμού αντίθετη με την παρουσία του. Υπάρχει τελικά απάντηση στο δίλημμα;
Η απάντηση δεν δίνεται ζυγίζοντας κέρδη και απώλειες στα δύο μέρη. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος έληξε με νίκη των Λακεδαιμονίων πάνω στους Αθηναίους. Τι κέρδισαν οι Σπαρτιάτες; Και οι δυο αντιμαχόμενοι βρέθηκαν στο τέλος του εξαντλημένοι. Και οι δύο είχαν φέρει να τους κυβερνά όπως ήθελε ο Πέρσης βασιλιάς που μαζί είχαν συνεργασθεί για να τον απωθήσουν,. Και οι δυο ήταν τόσο ανήμποροι, ώστε να υποκύψουν στους ανερχόμενους Θηβαίους και πιο ύστερα στους αστέρες, το Φίλιππο και τον Αλέξανδρο της Μακεδονίας. Σήμερα, είναι πιο ευτυχισμένη η Βρετανία, νικήτρια στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, μετά, χωρίς πια τις πλουτοφόρες αποικίες της, ή ήταν καλύτερα πριν; Και η Σοβιετική Ένωση, νικήτρια κι αυτή στον ίδιο πόλεμο, κατέρρευσε από μόνη της, λίγες δεκαετίες μετά τη λήξη του. Αντιστρόφως, η ηττημένη Γερμανία πόσο συντρίφθηκε από τον πόλεμο που έχασε; Αυτή τη στιγμή είναι η κυρίαρχη δύναμη στην Ευρώπη. Και μέσα στο ίδιο κράτος, η πιο ένδοξη επανάσταση, η Γαλλική, έληξε, πέτυχε, κατάργησε το μισητό βασιλικό καθεστώς, έχοντας χύσει ποταμούς αίματος, ενόχων και αθώων, για να εκφυλιστεί στην ένδοξο-άδοξη Ναπολεόντια διεθνή περιπέτεια. Τελικά ο σκοπός αγιάζει ή δεν αγιάζει τα μέσα;
Η απάντηση στο δίλημμα βρίσκεται στο ότι πρέπει να συλλάβουμε το σκοπό και το μέσο σαν ενιαίο σύνολο. Αυτό μοιάζει αδύνατο, αφού όταν υπάρχει ο σκοπός, έχει πάψει να υπάρχει το μέσο και όσο υπάρχει αυτό, ο σκοπός είναι ακόμη μη πραγματοποιημένος, απών. Κι όμως, αν θεωρήσουμε ότι τα δύο αυτά αντιτιθέμενα μέρη είναι οι δύο φάσεις μιας ταλάντωσης, τότε κατανοούμε καλύτερα την ενότητα που αποτελούν. Τώρα, εισάγοντας το χρονικό στοιχείο, μπορούμε να φανταστούμε μια αρμονία μεταξύ των αντιθέτων. Το ουσιώδες στοιχείο της ταυτότητας μιας πολιτείας είναι ο αυτοσκοπός της, η αυτοτέλειά της. Οι άρχοντες ορίζουν τους σκοπούς, οι αρχόμενοι είναι τα μέσα και υποχρεώνονται να τους επιτύχουν. Ως εδώ ξεπηδά το δίλημμα. Αν όμως οι πολίτες είναι εκπεριτροπής άρχοντες και αρχόμενοι, το δίλημμα ξεπερνιέται. Ελευθερία: «Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ τὸ ζῆν ὡς βούλεταἱ τις». Και ”Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν″, μας μηνάει από το παρελθόν ο μέγιστος φιλόσοφος πρόγονός μας. Με κλήρο, όλοι έχουν ίσες πιθανότητες να είναι εκπεριτροπής άρχοντες και αρχόμενοι. Αυτό βέβαια στη δημοκρατία.
Αυτή η αρχή να εναλλάσσονται η υπηρέτηση του κράτους και η μέριμνα του κράτους για τον καθένα, υπάρχει υποχρεωτικά, έστω ατελώς, στις περισσότερες από τις σύγχρονες κοινωνίες, στις οποίες κυριαρχεί ο ολιγαρχικός χαρακτήρας. Είναι η στρατιωτική θητεία. Η σύγχρονη θητεία, ωστόσο, δεν επιτρέπεται να έχει τον παραδοσιακό χαρακτήρα της άμυνας της χώρας. Η άμυνα σήμερα επιτελείται με εξαιρετικά πολύπλοκά μέσα που απαιτούν μακρά και διαρκή εκπαίδευση από επαγγελματίες. Φυσικά, ακόμη χρειάζονται οι στρατιώτες, αλλά ο ρόλος τους δεν είναι πια τόσο σημαντικός όσος ήταν στο παρελθόν. Θεωρώ παρόλα αυτά τη θητεία απαραίτητο στοιχείο στη ζωή όλων των πολιτών.
Οι υποχρεωτικές φάσεις στη ζωή μας είναι η παιδεία και η θητεία. Και οι δύο οφείλουν να έχουν κυρίως εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει να αποκτηθούν κατάλληλες στάσεις απέναντι σε κάποιες θέσεις: Να αποκτήθεί πειθαρχία. Να εμπεδωθεί η αφοσίωση στην πατρίδα, αλλά και στην ανθρωπότητα ολόκληρη. Να αποκτηθούν στοιχειώδεις δεξιότητες για την αντιμετώπιση αντίξοων καταστάσεων. ”Γιατί να μην προσφέρει κάθε άνθρωπος, πλούσιος ή φτωχός, δυο χρόνια από τη ζωή του στο κράτος, όχι σκοτώνοντας άλλους ανθρώπους, αλλά υπερνικώντας αρρώστιες, αποστραγγίζοντας τέλματα, αρδεύοντας ερήμους, σκάβοντας διώρυγες και γενικά συμμετέχοντας με δημοκρατικούς όρους στα περιβαλλοντικά και κοινωνικά έργα με τα οποία ανοικοδομείται, τόσο αργά και επώδυνα, ό,τι καταστρέφει ο πόλεμος τόσο γρήγορα;”, αναρωτιέται ο William James.