“Ναι, ο Παράδεισος δεν ήταν μια νοσταλγία. / Ούτε, πολύ περισσότερο, μια ανταμοιβή. / Ήταν ένα δικαίωμα” (Ελύτης, ”Μυρίσαι το Άριστον, Ο μικρός Ναυτίλος”)*.
Με έναν καταχρηστικό τρόπο, ανοίκειο και ασυνήθη αλλά πάντα με ένδυμα - όχημα τις παρεκκλίσεις που μάς προσφέρει - επιτρέπει το παραδοσιακό και τόσο επίκαιρο, το “Ποιητική Αδεία”, θα μπορούσαμε να βρούμε αναλογίες ανάμεσα στα σημαινόμενα του «Παράδεισου» του Ελύτη και στον «Παράδεισο» της νέας Πατρίδας που ονειρεύεται κι αναζητά ο Μετανάστης, ο Πρόσφυγας και ο κάθε διωγμένος.
Ιστορικά ο άνθρωπος ήταν ταυτισμένος με μία Πατρίδα με την οποία τον συνέδεε ένας πρωτόγονος, ιερός και συνάμα μυστηριακός δεσμός. Δεν είναι τυχαίο πως ο άπατρις και ο ανέστιος στην αρχαία Ελλάδα, όπως και στις μέρες μας συνιστά μία οδυνηρή περίπτωση. Είναι ο άνθρωπος που χωρίς ρίζες, ο άρριζος, περιπλανιέται, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε απελπισμένα και κατατρεγμένος, αναζητώντας τη νέα Πατρίδα.
Έτσι δίπλα στις συχνές περιπτώσεις του «αναζητώντας τη Χαμένη Πατρίδα» ή το «νοσταλγώντας τη χαμένη πατρίδα» ή το «Επιστροφή στην Πατρίδα» προστίθενται κι άλλες περιπτώσεις με αναφορά την Πατρίδα ως άμεσο και επιτακτικό αίτημα. Οι εκάστοτε ιστορικές, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πνευματικές συνθήκες επιβάλλουν και το ανάλογο αίτημα με τις πολλαπλές του διαφοροποιήσεις.
Οδυσσέας – Αινείας: Τα δύο σύμβολα
Η «Επιστροφή στην Πατρίδα» ή η «Αναζήτηση μιας ή της νέα Πατρίδας» έχουν συνδεθεί ιστορικά με κάποια συγκεκριμένα ιστορικά ή μυθικά πρόσωπα, όπως του Οδυσσέα και του Αινεία. Το οδοιπορικό και των δύο είναι γνωστό, αφού ευτύχησαν να γραφούν και τα ανάλογα ποιήματα που εξυμνούν τα πάθη και τον ηρωισμό τους για την επίτευξη του στόχου τους (Οδύσσεια, Αινειάδα).
Στον Οδυσσέα η μυθολογία, δια χειρός Ομήρου, δόξασε την πολυμηχανία του και την άσβεστη φλόγα της αγάπης του για την Ιθάκη. Κανένα εμπόδιο δεν στάθηκε ικανό να τον αποτρέψει από την επιθυμία του να δει , έστω και από μακριά την καμινάδα του σπιτιού του, κι ας πέθανε. Η λέξη «Νόστος» και «Νοσταλγία» απέκτησαν θετικό πρόσημο και ταυτίστηκαν απόλυτα με την λαχτάρα της επιστροφής του Οδυσσέα στην αγαπημένη του Ιθάκη.
Το «Νόστιμον Ήμαρ» (ευλογημένη μέρα) έρχεται ως το τέλος μιας επίπονης προσπάθειας μετά από αγώνες, αγωνίες, σωματική και ψυχική κόπωση και πόνο που γεννάει η προσμονή και η λαχτάρα της επιστροφής στην Πατρίδα.
Ανάλογες ιστορίες πλάστηκαν και για το οδοιπορικό του μυθικού ήρωα των Τρώων, του Αινεία που μετά την άλωση και την καταστροφή της Τροίας αναζήτησε μία νέα Πατρίδα, με πορεία στο άγνωστο. Η προσπάθειά του ευδοκίμησε, αφού όπως παραδίδει ο μύθος θεωρείται ο ιδρυτής της Ρώμης.
Ο Αινείας, κατά την παράδοση πάντα, ήταν μία πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση ανθρώπου σε σχέση με τον Οδυσσέα, αφού στην μεγαλοδωρία των Αχαιών να του επιτρέψουν να πάρει μαζί του ό,τι ήθελε, αυτός αντί για υλικά αγαθά σήκωσε τον ανήμπορο πατέρα του στους ώμους του, τον Αγχίση, και βάδισε το δρόμο προς την αναζήτηση της νέας Πατρίδας του. Δεν είναι τυχαίο που ένα τέτοιο πρόσωπο θεωρείται και ως γενάρχης της Ρωμαϊκής φυλής.
Η Ειδοποιός Διαφορά
Αυτή η ειδοποιός διαφορά των δύο μυθικών προσώπων σηματοδοτεί και την μετάβαση από ένα – παραδοσιακό σύστημα αξιών και ιδανικών (Οδυσσέας) σε ένα άλλο, που ίσως βρίσκεται πιο κοντά στο δικό μας που ο ανθρωπισμός και η αναζήτηση και διακινδύνευση συνιστούν θεμελιακά στοιχεία του πολιτισμού μας.
Ο Οδυσσέας εμμονικά επιζητούσε την επιστροφή στο γνωστό, στην Ιθάκη παρασυρμένος και φλεγόμενος από το «Νόστο». Αντίθετα ο Αινείας με τις επιλογές του (σήκωσε στους ώμους τον πατέρα του) συμβολίζει το νέο κόσμο που προσπαθεί να συγκεράσει το παλιό με το νέο πνεύμα που προαπαιτεί επιμονή και ερευνητικότητα. Το νέο (Ρώμη) με πολλά στοιχεία του αγνώστου και του φόβου, πάντα ελκύει και αναδεικνύει το ψυχικό μεγαλείο αλλά και την αποφασιστικότητα του ανθρώπου να κτίσει το δικό του “Παράδεισο”(τη νέα Πατρίδα), όπως τονίζει και ο Ελύτης.
Ίσως και πάντα με τις διευκολύνσεις και διακονίες που μάς παρέχει το «ποιητική αδεία» θα μπορούσαμε να ανιχνεύσουμε μία άλλη ποιοτική διαφορά ανάμεσα στην «Επιστροφή στην Πατρίδα» του Οδυσσέα και στην αναζήτηση της «Νέας Πατρίδας» του Αινεία.
Για τον Οδυσσέα η επιστροφή στην Ιθάκη λειτουργούσε ως «καθήκον», ενώ στον Αινεία η αναζήτηση μιας νέας Πατρίδας λειτουργούσε ως «δικαίωμα». Η μετάβαση από το καθήκον στο δικαίωμα, ως ιστορική και ιδεολογική επιλογή, εκφράζει και τις βαθιές ρωγμές που άνοιξαν στον ανθρώπινο πολιτισμό μέχρι στις μέρες μας που έχει αναγάγει το «Δικαίωμα» ως πυρηνικό στοιχείο όχι μόνον του νομικού πολιτισμού μας, αλλά και της ίδιας της Δημοκρατίας μας .
Ο “Παράδεισος” της νέας Πατρίδας των Μεταναστών
Ακολουθώντας, έστω και αυθαίρετα τα σημαινόμενα του Ελύτη για τον «Παράδεισό» του και τα δικαιώματα που έχει πάνω σε αυτόν, ατιμωρητί θα τολμήσουμε μία άλλη, «ποιητική αδεία», ταύτιση του Παραδείσου με τον «Παράδεισο» της «Νέας Πατρίδας», όπως τουλάχιστον εκφράζεται στις μέρες μας με τις περιπλανήσεις και μετακινήσεις των Μεταναστών και των Προσφύγων.
Το να αναγνωρίζεις σε κάποιον την εσωτερική του ανάγκη για μία Νέα Πατρίδα και αυτός να την φαντασιάζεται ως το δικό του Παράδεισο είναι μία θεμιτή και ηθική στάση με ανθρώπινο στοιχείο στο όνομα του αυτοπροσδιορισμού και της ελευθερίας επιλογής εκείνων των στοιχείων που θα συμβάλουν καταλυτικά στην αυτοπραγμάτωση του σύγχρονου Παγκόσμιου ανθρώπου ή του μετα-Ανθρώπου.
Ωστόσο, εκείνο που δυσκολεύει το επόμενο νοηματικό μας βήμα είναι η αποδοχή του «Παραδείσου της Νέας Πατρίδας» ως αναμφισβήτητου οικουμενικού δικαιώματος ανεξάρτητα από εθνικότητα, καταγωγή, θρησκεία, γλώσσα ή πολιτισμό. Κι αυτό γιατί ο κόσμος μας ακόμη είναι ριζωμένος στην παραδοσιακή σχέση του με την Πατρώα Γη, πάνω στην οποία έχει νομικά και πολιτιστικά ή και ιστορικά δικαιώματα και τα οποία δεν είναι διατεθειμένος να τα παραχωρήσει ή να τα μοιραστεί με κανέναν άλλο.
Οι Τίτλοι Ιδιοκτησίας της Γης
Η συντριπτική πλειοψηφία των γηγενών πολιτών – όχι κατ’ ανάγκην εθνικιστών – νιώθει πως κατέχει και τίτλους ιδιοκτησίας της Πατρίδας του. Το αίσθημα της ατομικής ιδιοκτησίας έχει ιστορικά επηρεάσει βαθύτατα και άλλες συμπεριφορές του ανθρώπου και όχι μόνον τις οικονομικές του, όπως διατείνονται οι θεωρητικοί του κλασικού μαρξισμού. Η Πατρίδα για τους περισσότερους είναι το “άθροισμα” της Ιστορίας τους, του μόχθους τους, των αγώνων τους, των παθών τους, της ασφάλειάς τους, του πολιτισμού τους.
Πώς να τα μοιραστεί όλα αυτά και πώς να συμβιβαστεί με την ιδέα και κάποιοι άλλοι έχουν ίσα δικαιώματα σε αυτά τα χώματα; Πολύ περισσότερο αδυνατεί να κατανοήσει και να συγχωρήσει την απαίτηση κάποιων «ακάλεστων» και άγνωστων να θεμελιώσουν κι αυτοί δικαιώματα του Παραδείσου τους στην δική τους Πατρίδα, την Πατρώα Γη.
Βέβαια η άποψη πως «όπου γη και πατρίς» μπορεί να ακούγεται κάπως εύηχα και να έχει ηθικό στήριγμα στο δικαίωμα κάθε ανθρώπινου πλάσματος να επιλέγει τον τόπο που θα κατοικήσει. Εξάλλου η επιλογή του τόπου κατοικίας και ζωής σε όλο τον πλανήτη χωρίς τεχνητά σύνορα είναι δικαίωμα κάθε ανθρώπου. Άρα και το δικαίωμα της μετανάστευσης είναι κι αυτό αποδεκτό και κανείς δεν μπορεί να απαγορεύσει την είσοδο μεταναστών στη χώρα μας.
Εξάλλου η Γη αναγνωρίζει τον άνθρωπο μόνον ως ένοικο και όχι ως ιδιοκτήτη. Ωστόσο η παραδοσιακή αντίληψη στηρίζει ηθικά και εκείνους που ισχυρίζονται πως μόνον το κράτος, και μόνον αυτό , έχει το δικαίωμα αν, πόσους και ποιους θα δεχτεί. Από εδώ απορρέει και το δικαίωμα της απαγόρευσης εισόδου των μεταναστών σε μία άλλη χώρα χωρίς την συγκατάθεσή της.
Δυστυχώς το δίκαιο και το εσφαλμένο των δύο παραπάνω αντιτιθέμενων απόψεων δεν μπορεί να το υποδείξει η επιστήμη, γιατί βρίσκεται έξω από τις δυνατότητές της. Κι αυτό γιατί το ηθικό στήριγμα που έχουν και οι δύο απόψεις συνιστούν «ηθικές αξιολογήσεις» και σε τέτοιες αξιολογήσεις το δίκαιο είναι δυσδιάκριτο και μη αποδείξιμο με τους κανόνες της λογικής.
Το σαράκι της Ξενοφοβίας
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που η ξενοφοβία και ό,τι απορρέει από αυτήν δεν υποχωρεί και οδηγεί στα τεχνητά σύνορα - τείχη που για πολλούς συνιστούν το όνειδος του πολιτισμού μας. Το όραμα ενός κόσμου χωρίς σύνορα είναι πολύ αχνό ακόμα και μακρινό. Ποια κυβέρνηση θα επέτρεπε την ελεύθερη είσοδο των μεταναστών στη χώρα της και δεν θα μετρούσε τις ώρες από την πτώση της;
Ας είμαστε ειλικρινείς και αληθινοί απέναντι σε κάποια πραγματικότητα και ας μην ακολουθούμε την τακτική της στρουθοκαμήλου.
“Αν θες να πεις την αλήθεια, άφησε την κομψότητα στον ράφτη” (παλιά παροιμία).
Ας μην κακίζουμε, λοιπόν, τους ηγέτες μας και τις κυβερνήσεις μας για τους φράχτες, τα τείχη και τις κάθε είδους απαγορεύσεις στην ελεύθερη είσοδο μεταναστών στις χώρες μας. Όλοι αυτοί είναι οι εντολοδόχοι μας και κατά βάθος τις δικές μας φοβίες και επιταγές - ανομολόγητες βέβαια, αλλά υπαρκτές – υπηρετούν και εκπληρώνουν.
Τα κροκοδείλια δάκρυα πολλών δεν πείθουν, αφού οι κοινωνίες μας είναι γαντζωμένες γερά στην έννοια του κράτους και του έθνους και όχι στην ιδεατή προοπτική ενός ασύνορου κόσμου. Εξάλλου την δυσπιστία των γηγενών καλλιεργούν και τρέφουν κάποιες χώρες και ηγέτες που εργαλειοποιούν τους μετανάστες για ανομολόγητους εθνικούς και άλλους σκοπούς.
Μία Πατρίδα Οικουμενική και Πανανθρώπινη
Το όραμα του διεθνισμού, όπως αυτό εκφράστηκε ως ιδέα και αίτημα από την αριστερά, για μια “Πατρίδα Οικουμενική και Πανανθρώπινη” φαίνεται πως ξεχάστηκε στα αζήτητα της ιστορίας. Ακόμη και οι ίδιοι οι Μετανάστες και οι Πρόσφυγες στις νέες τους Πατρίδες την παλιά τους πατρίδα αναπολούν, χωρίς αυτό να είναι κάτι μεμπτό.
Αν όλα τα παραπάνω συνιστούν μία σκληρή πραγματικότητα θα πρέπει να αποδεχτούμε και κάποιες πικρές αλήθειες που απορρέουν από αυτήν. Κι αυτό όχι να περιχαρακωθούμε στην στενή αντίληψη για την έννοια της Πατρίδας και να κρύβουμε τις ανασφάλειές μας, αλλά να βρούμε τρόπους να κατανοούμε την απελπισία των κατατρεγμένων ανθρώπων και να μην τους θεωρούμε εξ αντικειμένου εχθρούς μας ή να τους χαρακτηρίζουμε με λέξεις που προσβάλλουν όχι μόνον την αισθητική της γλώσσας μας αλλά και την Ηθική, τον Ανθρωπισμό μας και τον Πολιτισμό μας.
Τα πλωτά νεκροταφεία δεν θα εξαφανιστούν όσο οι απελπισμένοι άνθρωποι εξακολουθούν να διεκδικούν το δικαίωμα του δικού τους Παραδείσου σε μία ξένη ΓΗ και όσο κάποιοι άλλοι συνάνθρωποί μας θα επενδύουν οικονομικά ή και εθνικά πάνω σε αυτή τους την απελπισία και στο δικαίωμα για μία νέα αφετηρία ζωής σε μία άλλη χώρα.
Πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι, αυτοί της γης οι κολασμένοι, που θα επιμένουν με τρικυμίες, καταιγίδες, και στερήσεις να δραπετεύουν από την καταπίεση, τον θάνατο και τους βομβαρδισμούς. Πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι που θα είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν για μία νέα ζωή διακινδυνεύοντας την ίδια τη ζωή τους.
“…δεν σύραμε για δόξα σε ηπείρους άγνωστες / δεν αφήσαμε την πατρίδα μας για πλούτη / απλά φύγαμε για έναν κόσμο / που είπαν πως είναι θαυμαστός / κι ανθρώπινος πέρα από κάθε φαντασία / αυτό ονειρευόμασταν”(Ηλίας Κοντανδριόπουλος, Διαδίκτυo).
Το Χρέος μας
Η Παγκόσμια Πατρίδα ως αίτημα και προοπτική μπορεί να συγκινεί πολλούς και να αποτελεί θεμελιακό στοιχείο της Ιδεολογίας τους και του νέου Ανθρωπισμού της εποχής μας, αλλά αυτό δεν πρέπει να μας ξεστρατίζει και να αμελούμε τα απλά και καθημερινά που μπορούμε ως ανθρωπότητα να εξασφαλίσουμε για όλο τον πληθυσμό της Γης. Κι αυτά δεν είναι πολλά.
Ειρήνη, ασφάλεια και το δικαίωμα στη υλική επιβίωση που για πολλούς δεν θεωρείται ακόμη δεδομένη. Οι μεγάλες αλλαγές στον κόσμο και τα μεγαλεπήβολα οράματα μπορούν να περιμένουν, αφού ο άνθρωπος εδώ και εκατομμύρια χρόνια έχει γαλουχηθεί στην ιδέα και την πραγματικότητα του οικείου και του ατομικού πλούτου.
Τα οράματα και οι ουτοπίες χρειάζονται υπερβάσεις που μόνον μέσα από έναν συγκλονισμό των ατομικών και εθνικών συνειδήσεων μπορούν να επιτευχθούν. Αλλιώς θα εκφράζουμε, εκ του ασφαλούς και υποκριτικά, την συμπάθειά μας στα θύματα του επόμενου ναυαγίου κάποιων δυστυχισμένων που θα επιμένουν να αναζητούν τον Παράδεισό τους σε μία νέα Πατρίδα.
Ως παγκόσμια κοινότητα και ως άτομα πρέπει να διαπαιδαγωγηθούμε στην ιδέα πως στον κόσμο αυτόν δεν ζούμε μόνοι μας, ούτε ζούμε μόνον για τον εαυτό μας. Ο Herman Melville το είχε επισημάνει από παλιά:
“Δεν μπορούμε να ζούμε μόνο για τον εαυτό μας. Χίλια νήματα μάς συνδέουν με τους συνανθρώπους μας και κατά μήκος αυτών των νημάτων οι πράξεις μας διαβιβάζονται ως αίτια και επιστρέφουν ως αποτελέσματα”.
Οι σύγχρονες Δαναΐδες περιπλανώνται και αναζητούν το δικό τους καταφύγιο στον δυτικό κόσμο. Τουλάχιστον ας δείξουμε την κατανόησή τους ως απόγονοι του Ξένιου Διός. Κι αυτό γιατί όταν υποφέρει ένας άνθρωπος, τότε αυτός και το πρόσωπό του βρίσκονται πίσω από την ταυτότητα του κάθε ανθρώπου, όπου γης.
“Χαίρε, ξείνε, παρ’ άμμι φιλήσεαι” (Χαίρε ξένε, σ’ εμάς θα βρεις φιλοξενία, Ομήρου Οδύσσεια, Ραψ. α, 1.123).
Θα είναι ένα ακόμη όνειδος για τη διεθνή κοινότητα, αν στο επόμενο ναυάγιο των μεταναστών μετράμε πάλι νεκρούς και διασωθέντες. Η αριθμητική δεν λύνει όλα τα προβλήματα.
“καταλήξαμε: / νεκροί / αγνοούμενοι / διασωθέντες / μονάδες / που προστίθεται σε στατιστικές / ναι… Άνθρωποι! Όμως ποτέ δεν άκουσα…” (Ηλίας Κοντανδριόπουλος).
Οι ανθρώπινες τραγωδίες των πνιγμένων μεταναστών είναι και τα κοινωνικά ναυάγιά μας. Είναι ακόμη και μία κηλίδα ανεξίτηλη στον παγκόσμιο πολιτισμό μας που επαίρεται για τις Αξίες του, την Ηθική του συνείδηση και την Ενσυναίσθηση. Οι λέξεις – κέλυφος δεν είναι ικανές πάντοτε να κρύψουν την ασχήμια μας.
«Μια σταλιά θάλασσα…/ Λες και με τα κορμιά θέλουν να την / μπαζώσουν…/ Να κάνουν ένα μονοπάτι ελπίδας στο όνειρο, / Έτσι κι αλλιώς πίσω τους τον θάνατο άφησαν…/ αψηφώντας αν θα τον ξαναβρούνε μπροστά τους». (Χρήστος Κοντός, Δημοσιογράφος, energospolitis).
Το αίτημα για ζωή των απελπισμένων μεταναστών, αν δεν μπορούμε να το ικανοποιήσουμε στο βαθμό που αυτοί θα ήθελαν, τουλάχιστον ας μην το χλευάζουμε με ανοίκειους χαρακτηρισμούς που κατακλύζουν το διαδίκτυο από γνωστές πηγές ξενοφοβίας και ατελέσφορης εθνικοφροσύνης που έχει ως σημαία της την φυλετική μας καθαρότητα.
“…γιατί ό,τι εμείς ονειρευτήκαμε / Ζωή, Ζωή, Ζωή!-/ μια θάλασσα το έχει πια σκεπάσει”.
Επιμύθιον
Οι Έλληνες έχουν πολλούς λόγους να είναι περισσότερο ευαίσθητοι σε θέματα μετακίνησης, μετανάστευσης και προσφυγιάς για ιστορικούς και όχι μόνον λόγους (αποικισμοί, ξεριζωμοί…). Η γαλλική εφημερίδα Liberation έγραψε σχετικά με το ανθρώπινο χρέος μας απέναντι στην απελπισμένη προσπάθεια των μεταναστών για μία νέα Πατρίδα:
“ Πώς μπορούμε να αποφασίζουμε να μη διασώζουμε ανθρώπους που βρίσκονται παρατημένοι μεσοπέλαγα, πιστεύοντας ότι αυτό θα τους αποτρέψει από κάθε απόπειρα διέλευσης; Πώς μπορούμε να ζούμε ξέροντας ότι στερούμε από τον «Άλλο», τον ξένο, μία καλύτερη ζωή, όταν οι ίδιοι είμαστε απόγονοι μεταναστών, όταν και οι πρόγονοί μας έδωσαν τις ίδιες μάχες;”.
Συνταγές και προτάσεις για έναν καλύτερο κόσμο, ανθρώπινο και ειρηνικό, διατυπώθηκαν ιστορικά πολλές, αλλά όλες στάθηκαν στην εφαρμογή ατελέσφορες. Ας αρκεστούμε στο ελάχιστο κι ας αποδεχτούμε τη βασική αλήθεια των λόγων του Λέοναρντ Πελτιέ:
“Δεν ξέρω πώς να σώσω τον κόσμο. Δεν έχω τις απαντήσεις ή την απάντηση. Δεν κρατώ μυστική γνώση για το πώς να διορθώσω τα λάθη των περασμένων και τωρινών γενεών. Ξέρω μόνο ότι χωρίς συμπόνια και σεβασμό για όλους τους κατοίκους της Γης, κανείς μας δεν θα επιβιώσει – ούτε θα το αξίζουμε”.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
*Να που ένας στίχος με σημείο αναφοράς το φαντασιακό μπορεί να διευκολύνει την κατανόηση της σκληρής πραγματικότητας, του Μεταναστευτικού.
**Απορία Ψάλτου… Βηξ: Αλήθεια πώς τα καταφέραμε πάλι ως λαός, χώρα και πολιτικό σύστημα ένα θέμα, το Μεταναστευτικό, Παγκόσμιο και Πανευρωπαϊκό να το μετατρέψουμε σε εσωτερικό θέμα και σε πεδίο άγονων πολιτικών διενέξεων και κομματικών αντεγκλήσεων; Άλλοι αυτό το είπαν αυτομαστίγωση και άλλοι εθνική ευαισθησία. ”Αχ Πατρίδα μου καημένη / ποια κατάρα σε βαραίνει” που λέει και το τραγούδι (στίχοι Φώντας Λάδης).