Μεγάλες αλλαγές στη διαχείριση των Προστατευόμενων Περιοχών;

Η διαβούλευση

Μία πολεοδομική ρύθμιση μπορεί να ξεσηκώσει μεγάλη συζήτηση, συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις. Αυτό τουλάχιστον συμβαίνει όταν είναι ενεργή και δραστήρια η κοινωνία. Σήμερα αυτό έχει υποχωρήσει με την αναδίπλωση στον προσωπικό χώρο και την λογική να τα βολέψουμε κάπως μέσα στην κρίση. Δεν μας ενδιαφέρουν τα κοινά.

Ακόμα περισσότερο, οι χωροταξικές ρυθμίσεις στην ύπαιθρο και η αναδιάρθρωση του συστήματος των Προστατευόμενων Περιοχών δεν προσελκύουν το ενδιαφέρον του μεγάλου κοινού. Εν τούτοις, η ημερίδα - διαβούλευση για το μέλλον των Φορέων Διαχείρισης των Προστατευόμενων Περιοχών (ΦΔΠΠ) που οργάνωσε ο υπουργός περιβάλλοντος και ενέργειας Κώστας Χατζηδάκης (9/10/2019) συγκέντρωσε πάρα πολλούς ανθρώπους, τόσο που δημιουργήθηκε το αδιαχώρητο στο αμφιθέατρο του Υπουργείου. Ήταν παρόντες όλοι οι πρόεδροι των ΦΔΠΠ, εκπρόσωποι του προσωπικού τους, Δήμαρχοι, μέλη των Περιβαλλοντικών Οργανώσεων, πανεπιστημιακοί και γενικά εκπρόσωποι όλου του περιβαλλοντικού χώρου που ασχολείται με την βιοποικιλότητα.

Παρόντες επίσης και ο Περιφερειάρχης Ηπείρου και Γενικός Γραμματέας της Ένωσης Περιφερειών Αλέκος Καχριμάνης, ο Περιφερειάρχης Αττικής Γιώργος Πατούλης και ο Αντιπεριφερειάρχης περιβάλλοντος Κεντρικής Μακεδονίας Κ. Γιουτίκας. Είναι να απορεί κανείς για το ξαφνικό ενδιαφέρον της Περιφερειακής Αυτοδιοίκησης. Κι όμως η πρόταση τους είναι ρηξικέλευθη και είναι κάπως έτσι με παραλλαγές: «Να περάσουν οι ΦΔΠΠ στις περιφέρειες μαζί με το προσωπικό, τις χρηματοδοτήσεις, τις υποδομές και κυρίως τις αρμοδιότητες. Και αυτό αφορά τους ΦΔΠΠ των υγροτόπων διεθνούς σημασίας, των Εθνικών Πάρκων (Εθνικών Δρυμών σύμφωνα με την παλαιότερη ορολογία), αλλά και όλων των περιοχών που έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Natura»

Και ο υπουργός έδειξε να το καλοβλέπει.

Το υπουργείο σχεδιάζει επίσης να αλλάξει και το θεσμικό πλαίσιο για τις κατηγορίες και τις ζώνες των Προστατευόμενων Περιοχών. Ο Υφυπουργός Περιβάλλοντος Δημήτρης Οικονόμου το είπε ξεκάθαρα: «θα πρέπει οι ρυθμίσεις στις ζώνες των Προστατευόμενων Περιοχών να είναι ανάλογες με τις χωροταξικές διατάξεις». Στην πραγματικότητα ο Υφυπουργός χρησιμοποίησε έξι ή εφτά φορές τη λέξη «πολεοδομικές» και μόνο μία φορά την λέξη «χωροταξικές», προδίδοντας τη σκέψη του.

Διότι διαφαίνεται ότι μπαίνουμε σε μία νέα περίοδο επιτρεπτικότητας μετά την Τίνα Μπιρμπίλη που προώθησε με ειδικές διατάξεις τα μεγάλα αιολικά στις Προστατευόμενες Περιοχές, παρά τις καταστροφές και οι αλλοιώσεις που προκαλούν σε παρθένες περιοχές. Έτσι βρισκόμαστε στην κατάσταση σήμερα να υπάρχουν αντιδράσεις από τις τοπικές κοινωνίες και οι αδειοδοτούσες αρχές να επικαλούνται την περιβαλλοντική νομοθεσία που το επιτρέπει. Ας μην μας διαφεύγει άλλωστε ότι ο σημερινός Υφυπουργός Περιβάλλοντος ήταν αυτός στην ουσία που διαμόρφωσε τον χωροταξικό σχεδιασμό για τις ΑΠΕ πριν μερικά χρόνια.

Τώρα φαίνεται ότι έρχεται μία νέα προσέγγιση που θα τα κάνει όλα πιο εύκολα για δόμηση και άλλες χρήσεις, στις κατ’ όνομα πλέον περιοχές Natura. Αυτό το ζήτημα, αν και είναι το πιο σοβαρό, πέρασε σε δεύτερη μοίρα καθώς η έμφαση στην όλη συζήτηση δόθηκε στην αναδιάρθρωση του συστήματος οργάνωσης και λειτουργίας των Προστατευόμενων Περιοχών.

Η διοικητική αναδιάρθρωση φαίνεται να έχει δύο στόχους: α) τον απόλυτο έλεγχο των ΦΔΠΠ από την κυβέρνηση ή τις περιφέρειας και β) τον πλήρη έλεγχο της διαδικασίας Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης.

Στη σκέψη ίσως ορισμένων είναι ότι, σήμερα που οι περιφέρειες ελέγχονται από το κυβερνών κόμμα, μπορούμε άνετα να υποκριθούμε ότι κάνουμε και αποκέντρωση αν μεταφέρουμε σε αυτές την αρμοδιότητα των Προστατευόμενων Περιοχών. Αποκέντρωση όμως σε τι; Για κάτι που είναι καθαρά ευθύνη του κεντρικού κράτους, το οποίο έχει δεσμευτεί για τη διατήρηση των ειδών και των συγκεκριμένων περιοχών;

Τα μοντέλα διοίκησης των Προστατευόμενων Περιοχών διεθνώς

Αν δούμε το σύστημα διοικήσεως Προστατευόμενων Περιοχών διεθνώς θα δούμε περίπου τρία μοντέλα που μπορεί και να συνυπάρχουν:

Α) Το κράτος με τις υπηρεσίες του είναι αρμόδιο για τις Προστατευόμενες Περιοχές ιδιαίτερα για τις μεγάλες και τις πολύ σημαντικές σε διεθνές επίπεδο όπως οι υγρότοποι Ραμσάρ και τα Εθνικοί Πάρκα (Δρυμοί) όπως Όλυμπος. Αυτό το σύστημα υπήρχε από το 1936 μέχρι το 2003 στην Ελλάδα όπου οι εθνικοί δρυμοί διαχειρίζονταν από την Δασική Υπηρεσία. Η ελλιπέστατη όμως διαχείριση καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις θεωρούνταν πάρεργο για τους δασάρχες απέτυχε. Στον Όλυμπο π.χ. εξαφανίστηκαν πολλά είδη πουλιών μεταξύ των οποίων και το σύμβολο του βουνού, ο γυπαετός.

Β) Ένα σύστημα ξεκάθαρα αποκεντρωμένο σύστημα είναι τα Περιφερειακά Πάρκα. Αυτά έχουν δημιουργηθεί σε άλλες χώρες που έχουν παράδοση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και σαφούς διάκρισης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης από το κράτος αλλά και πλήρη επίγνωση των ορίων των αρμοδιοτήτων κάθε επιπέδου. Για να δημιουργηθούν Περιφερειακά Πάρκα συνήθως συντάσσεται ένα Διαχειριστικό Σχέδιο που αποτελεί στην πραγματικότητα και την προγραμματική σύμβαση των μερών (Δήμων, Περιφερειών, περιβαλλοντικών οργανώσεων, παραγωγικών φορέων της περιοχής και άλλων φορέων των πολιτών). Αυτό το Διαχειριστικό Σχέδιο είναι αποτέλεσμα ευρείας διαβούλευσης και έχει σαν στόχο την διατήρηση της βιοποικιλότητας της φυσικότητας της περιοχής. Αυτό προϋποθέτει την αναγνώριση της αξίας της βιοποικιλότητας από όλα τα μέρη και την εμπλοκή ειδικών επιστημόνων που γνωρίζουν την βιολογία και την οικολογία των ειδών και των οικοσυστημάτων.

Γ) Ένα σύστημα όπου υπό την εποπτεία και την στήριξη του κράτους οι ΦΔΠΠ λειτουργούν αυτόνομα με ένα Διοικητικό συμβούλιο στο οποίο εκπροσωπούνται όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς, κάτι που αντανακλά την προσπάθεια συνύπαρξης, διαβούλευσης και συνεργασίας υπό τον όρο ότι δεν απεμπολείται ο βασικός στόχος που είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων σε καλή κατάσταση αλλά ταυτόχρονα να επιδιώκεται η ανάδειξη και η ενίσχυση παραγωγικών δραστηριοτήτων με τρόπο συμβατό στις συνθήκες κάθε περιοχής.

Η διαχείριση των Προστατευόμενων Περιοχών στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα αντίθετα επιλέχθηκε, κάτω από την πίεση των καταστάσεων, μάλλον το τρίτο μοντέλο. Καταρχάς οι ΦΔΠΠ ξεκίνησαν με διαφορετικό τρόπο. Πρώτα δημιουργήθηκε το 1999 ο ΦΔΠΠ Ζακύνθου, για να αντιμετωπίσει το σοβαρό πρόβλημα του φωλιάσματος της χελώνας καρέτα και του τουρισμού στις ίδιες παραλίες, λίγο πριν να επιβληθεί στην χώρα πρόστιμο για ελλιπή προστασία. Ακολούθησε το 2000 ο ΦΔΠΠ του Σχοινιά – Μαραθώνα με προφανή στόχο να λύσει το οξύμωρο ζήτημα της προστασίας του υγροτόπου με την ανάπτυξη τότε του κωπηλοτοδρομίου, που κατασκευάστηκε εντός του υγροτόπου, για τους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Στην συνέχεια το 2003 δημιουργήθηκαν οι υπόλοιποι ΦΔΠΠ που κάλυπταν μόνο το 30% των περιοχών Natura της Ελλάδας. Και μόνο το 2018, υπό την απειλή πάλι προστίμων από την Ευρωπαϊκή Ένωση, δημιουργήθηκαν άλλοι οκτώ φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών και διευρύνθηκαν οι περιοχές ευθύνης όλων των ΦΔΠΠ ώστε να καλυφθούν σήμερα από 36 ΦΔΠΠ και οι 446 περιοχές Natura της χώρας.

Τα Διοικητικά Συμβούλια, σύμφωνα με τον τελευταίο νόμο, είναι 7μελη και περιλαμβάνουν εκπροσώπους του Υπουργείου Περιβάλλοντος, των Περιφερειών, των Δήμων, του επιστημονικού κόσμου, των Περιβαλλοντικών Οργανώσεων και παραγωγικών φορέων. Στην πραγματικότητα είναι Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου εποπτευόμενα από το Υπουργείο Περιβάλλοντος το οποίο φροντίζει και για την χρηματοδότηση, η οποία μέχρι πρόσφατα βασίζονταν από διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα ή το Πράσινο Ταμείο. Πλέον, καθώς υπάρχει σαφής υποχρέωση της χώρας για την αποτελεσματική διαχείριση των περιοχών Natura, η χρηματοδότηση πρέπει να ενταχθεί στον κρατικό προϋπολογισμό. Μέχρι στιγμής αυτό δεν έχει γίνει και τα πάγια έξοδα καλύπτονται από το Πράσινο Ταμείο.

Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι τα μέλη των ΔΣ των ΦΔΠΠ είναι μη αμειβόμενα και καλύπτονται μόνο κάποια έξοδα μετακινήσεων τους ενώ το προσωπικό βρίσκεται σε μια κατάσταση ομηρίας με συνεχείς ανανεώσεις των συμβάσεων. Η εμπειρία που αποκτήθηκε από το προσωπικό στην πορεία, τόσο για το αντικείμενο με το οποίο ασχολούνται όσο και για τις περιοχές, είναι πολύτιμη. Παρά κάποια φαινόμενα δημοσιοϋπαλληλικής νοοτροπίας παραίτησης, κυρίως σε φύλακες που οφείλεται περισσότερο στην ανεπαρκή ρύθμιση των αρμοδιοτήτων τους για αποτελεσματική φύλαξη που λειτουργεί ως αντικίνητρο, το επίπεδο του προσωπικού είναι πολύ ικανοποιητικό.

Επιβεβλημένες οι αλλαγές. Αλλά προς ποια κατεύθυνση;

Η τελευταία νομοθετική εξέλιξη έγινε βιαστικά από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ για να αποφύγει πρόστιμα λόγω ελλιπούς διαχείρισης και προστασίας των περιοχών Natura. Στην πραγματικότητα όμως, καθώς το προσωπικό είναι λίγο και οι περιοχές οι οποίες προστέθηκαν σε κάθε ΦΔΠΠ είναι πολλές και πολύ μεγάλες σε έκταση, είναι δύσκολο να υπάρχει ικανοποιητική διαχείριση και προστασία παρόλο που το προσωπικό των υφιστάμενων ΦΔΠΠ έχει πλέον την επάρκεια να υλοποιήσει έργα προστασίας, ανάδειξης, ενημέρωσης, περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και γνωμοδοτήσεις κατά την διαδικασία Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης για έργα και δραστηριότητες στις περιοχές ευθύνης τους. Είναι βέβαιο ότι το σύστημα θα φρακάρει και θα είναι αναποτελεσματικό αν δεν στελεχωθεί και δεν στηριχθεί αποτελεσματικά από το κεντρικό κράτος.

Η πρόταση των Περιφερειακών για ανάληψη αυτής της ευθύνης και ενσωμάτωση ίσως ακόμα και των ΦΔΠΠ στον οργανισμό τους είναι μία λύση που μπορεί να απαλλάξει το Υπουργείο Περιβάλλοντος από έναν σοβαρό πονοκέφαλο αλλά εγκυμονεί πολλούς κινδύνους. Η αυτοτέλεια των ΦΔΠΠ και ο ρόλος τους στην διατήρηση της βιοποικιλότητας θα χαθεί. Οι περιφέρειες ενδιαφέρονται κυρίως για τον αναπτυξιακό σχεδιασμό και για την υλοποίηση έργων και μέχρι σήμερα δεν έχουν δείξει σπουδαίο έργο στην κατεύθυνση της διατήρησης της φύσης.

Όπως είναι το σύστημα οργάνωσης των Προστατευόμενων Περιοχών δείχνει να είναι μονόδρομος. Διαφορετικά θα πρέπει η χώρα να περάσει στο μοντέλο των Εθνικών Πάρκων που διαχειρίζονταν το κράτους και των Περιφερειακών Πάρκων τα οποία όμως πρέπει όμως να είναι δομημένα όπως σε άλλες περιοχές της Ευρώπης, από την τοπική κοινωνία , από τα κάτω. Δεν είναι όμως αυτή η πρόταση των περιφερειαρχών.

Διαφαίνεται ότι το κύριο ενδιαφέρον τους είναι στην διαδικασία Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης1 την οποία θέλουν να ελέγξουν εξ ολοκλήρου. Είναι γνωστό ότι ο μισός χρόνος των Περιφερειακών Συμβουλίων δαπανάται στην διαδικασία Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης καθώς οι περιφέρειες έχουν ρόλο έκδοσης Περιβαλλοντικών Όρων για έργα και δραστηριότητες ή γνωμοδοτούν για σοβαρότερα έργα και στην περίπτωση αυτή η απόφαση για εκδίδεται σε επίπεδο υπουργείου.

Καθώς οι ΦΔΠΠ είναι εστιασμένοι στην διατήρηση της βιοποικιλότητας, των οικοσυστημάτων και του τοπίου είναι σαφές ότι αυτή τη στιγμή είναι οι μόνοι φορείς που μπορούν να καταφέρουν πολύ καλύτερα την ουσιαστική εξέταση των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, παρ΄ όλο που ο ρόλος τους είναι απλά γνωμοδοτικός. Καθώς είναι αυτοί που συγκεντρώνουν την γνώση και έχουν την εποπτεία για την κατάσταση διατήρησης ειδών και οικοσυστημάτων στις περιοχές ευθύνης τους, η συμβολή τους είναι ουσιώδης και μπορούν να αξιολογήσουν καλύτερα τις επιπτώσεις από οποιονδήποτε άλλο φορέα, ειδικά για το φυσικό περιβάλλον, ακόμα και το ίδιο το Υπουργείο Περιβάλλοντος. Αν οι ΦΔΠΠ υποβαθμιστούν και το προσωπικό υπαχθεί στην περιφέρεια, η μερική αυτοτέλεια και επιστημονική ελευθερία κρίσης θα υποστεί ένα μεγάλο πλήγμα.

Διαβλέποντας αυτόν τον κίνδυνο τόσο υπηρεσιακοί παράγοντες του υπουργείου όσο και οι επιστημονικοί φορείς, οι περιβαλλοντικές οργανώσεις αλλά και το ίδιο το προσωπικό των ΦΔΠΠ και τα μέλη των Διοικητικών Συμβουλίων αντιδρούν στην πρόταση ενσωμάτωσης των ΦΔΠΠ στις περιφέρειες.

Δεν μπορούμε να ξέρουμε πού θα καταλήξει αυτή η συζήτηση. Το βέβαιο είναι όμως ότι θα εξελιχθεί πολύ σύντομα διότι βρίσκονται σε εξέλιξη η εκπόνηση Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών και Σχεδίων Διαχείρισης για όλες τις περιοχές Natura της Ελλάδας. Με την ολοκλήρωση αυτών των μελετών θα διαμορφωθούν Προεδρικά Διατάγματα, με ρυθμίσεις χρήσεων γης εντός όλων αυτών των περιοχών, αλλά και θα οριστούν, σε κάθε περιοχή, οι προτεραιότητες για δράσεις διαχείρισης με κύριο στόχο τη διατήρηση της βιοποικιλότητας.

Εντός του Οκτωβρίου αναμένεται νομοθετική πρωτοβουλία και η κίνηση αυτή είναι από τις πιο κρίσιμες για το φυσικό περιβάλλον της χώρας. Ο τίτλος της χτεσινής ημερίδας – διαβούλευσης ήταν «Αναβάθμιση των Φορέων Διαχείρισης των Προστατευόμενων Περιοχών ακολουθώντας τις καλύτερες ευρωπαϊκές πρακτικές». Παρά τις μάλλον δυσοίωνες προτάσεις ελπίζουμε να πρυτανεύσει η λογική. Ο Υπουργός δήλωσε «θέλω να ταυτιστώ με μια σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτική πραγματικής και όχι θεωρητικής προστασίας του πλούτου της χώρας μας, που είναι οι περιοχές Natura, που είναι οι προστατευόμενες περιοχές». Περιμένουμε λοιπόν να αξιολογήσει σοβαρά τα δεδομένα.