Του Αχιλλέα Πληθάρα, υπεύθυνου προγραμμάτων πρόληψης αποβλήτων του WWF Ελλάς
Μία μοναδική ευκαιρία παρουσιάζεται στην Ελλάδα για να αλλάξει την κατάσταση στη διαχείριση αποβλήτων και να μεταβεί με ασφάλεια στην κυκλική οικονομία. Δεν θα είναι εύκολο, αλλά δεν υπάρχει άλλος δρόμος
Στις 29 Σεπτεμβρίου, με πράξη υπουργικού συμβουλίου δημοσιεύτηκε το νέο εθνικό σχέδιο για τη διαχείριση αποβλήτων (ΕΣΔΑ), που καλύπτει την περίοδο 2020-2030. Διαβάζοντας τις επικεφαλίδες του ΕΣΔΑ, θα έμενε κανείς με την εντύπωση πως η Ελλάδα φαίνεται πρόθυμη να πιάσει τους στόχους που έχουν τεθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έτσι ώστε έως το 2030 το 60% των αστικών αποβλήτων να οδηγείται για επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση και να θάβεται λιγότερο από το 10%. Στην πράξη όμως και μελετώντας τα ψιλά γράμματα του ΕΣΔΑ, διαπιστώνει κανείς πως οι στόχοι δεν πρόκειται να επιτευχθούν και πως το μόνο νέο που φέρνει το ΕΣΔΑ είναι η παλαιάς κοπής προσπάθεια πριμοδότησης της καύσης απορριμμάτων έναντι της πρόληψης, της επαναχρησιμοποίησης και της ανακύκλωσης.
Βάσει του ΕΣΔΑ, το 80% των πόρων που προβλέπει να δοθούν σε επενδύσεις στη διαχείριση αποβλήτων κατευθύνεται στα κατώτερα στάδια της ιεραρχίας των αποβλήτων. Οδηγούνται, δηλαδή, σε επενδύσεις στην καύση σκουπιδιών, στη δημιουργία νέων ΧΥΤΑ και στον κατακλυσμό της χώρας με δεκάδες μονάδες επεξεργασίας απορριμμάτων (ΜΕΑ). Μόλις το 20% των πόρων θα κατευθυνθεί σε έργα και δράσεις στον τομέα της πρόληψης παραγωγής αποβλήτων, της επαναχρησιμοποίησης, της κομποστοποίησης, της ανακύκλωσης. Αν γεμίσει η Ελλάδα με ξεπερασμένες τεχνολογίες και επενδύσεις διαχείρισης αποβλήτων, τότε αυτές για να λειτουργήσουν θα πρέπει να τροφοδοτούνται συνεχώς και σε βάθος πολλών ετών, εις βάρος της στροφής προς την κυκλική οικονομία.
Η ΕΕ με την έγκαιρη ειδοποίηση που απηύθυνε στην Ελλάδα το 2018 και με την απόρριψη της χρηματοδότησης των μονάδων διαχείρισης αποβλήτων της Πελοποννήσου το 2020, έστειλε ένα μήνυμα στη χώρα μας πως πρέπει να αλλάξει ρότα. Αυτό το μήνυμα δεν λήφθηκε υπόψη στο ΕΣΔΑ. Αλλά ακόμα δεν είναι αργά.
Σύντομα η κυβέρνηση θα θέσει σε διαβούλευση ένα νέο νομοσχέδιο για την ενσωμάτωση δύο κομβικών ευρωπαϊκών οδηγιών (2018/851 και 2018/852) για τη διαχείριση των αποβλήτων. Η ενσωμάτωση θα έπρεπε ήδη να έχει γίνει από τον περασμένο Ιούλιο, αλλά αυτό είναι λεπτομέρεια. Το ουσιαστικό είναι ότι με την ευκαιρία ενσωμάτωσης των δυο οδηγιών δημιουργείται μια μοναδική ευκαιρία για την Ελλάδα να αποφύγει την παγίδα στην οποία την κατευθύνει το ΕΣΔΑ. Δεν θα είναι εύκολο, αλλά δεν υπάρχει άλλος δρόμος.
Λαμβάνοντας υπόψη τις χείριστες συνθήκες που επικρατούν στην Ελλάδα, η ενσωμάτωση δεν θα πρέπει να είναι στείρα μετάφραση των οδηγιών. Απαιτείται καινοτομία και φρέσκια σκέψη για να αλλάξει το νοσηρό κλίμα στη διαχείριση των αποβλήτων. Απαιτούνται φιλόδοξες πολιτικές που θα φέρουν μεγάλο αποτέλεσμα, θα συντελέσουν στην αλλαγή νοοτροπιών και παγιωμένων αντιλήψεων, θα συγκρουστούν επιτυχημένα με τη διάχυτη διαφθορά και θα πετύχουν στόχους ικανούς να οδηγήσουν τη χώρα με ασφάλεια στον δρόμο της κυκλικής οικονομίας.
Στο νέο νομοσχέδιο θα πρέπει να ενσωματώνονται οι βασικές κατευθύνσεις που έχουν δοθεί από την ΕΕ, όχι μόνο μέσα από την έγκαιρη ειδοποίηση, αλλά και από το νέο σχέδιο δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία.
Υπό αυτό πρίσμα, η κυβέρνηση θα πρέπει να συμπεριλάβει στο περιεχόμενο του νομοσχεδίου ενσωμάτωσης των οδηγιών τις εξής προβλέψεις:
Θέσπιση φιλόδοξων στόχων όχι μόνο για την ανακύκλωση, αλλά και για την πρόληψη, την επαναχρησιμοποίηση και τη μείωση της σπατάλης τροφίμων
Επιβολή χωριστών ρευμάτων συλλογής πλαστικού, χαρτιού, γυαλιού, μετάλλου για το σύνολο της χώρας, και θέσπιση νέων χωριστών ρευμάτων ανακύκλωσης για βιοαπόβλητα, κλωστοϋφαντουργικά, επικίνδυνα οικιακά απόβλητα, παιχνίδια και αθλητικό εξοπλισμό, έπιπλα και στρώματα.
Καθολική εφαρμογή του Πληρώνω Όσο Πετάω (ΠΟΠ), ώστε το αργότερο έως το 2025 σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας να χρεώνονται τα νοικοκυριά βάσει της ποσότητας των αποβλήτων που δημιουργούν.
Άμεση θέσπιση τέλους ταφής για τα απόβλητα που καταλήγουν σε ΧΥΤΑ, όπου η τιμολόγηση θα γίνεται βάσει της ποσότητας των αποβλήτων που φτάνουν στους ΧΥΤΑ.
Ουσιαστική εμπλοκή των δημοτικών αρχών, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων σήμερα δεν κάνει καλά τη δουλειά της. Θα πρέπει να δοθούν εργαλεία, κίνητρα και αντικίνητρα, όπως πχ. ο υποχρεωτικός ετήσιος απολογισμός κάθε δήμου με στοιχεία για τις επιδόσεις που πετυχαίνει και το κόστος διαχείρισης των αποβλήτων, η θέσπιση ποινών για όσους δήμους δεν πετυχαίνουν στόχους, και η θέσπιση ενός one stop shop κατάρτισης και παροχής τεχνογνωσίας σε δήμους και Φορείς Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦΟΣΔΑ).
Παροχή κινήτρων για δημοτικές αρχές που θα υλοποιήσουν προγράμματα συλλογής αποβλήτων πόρτα-πόρτα, μιας κι αυτά είναι τα πιο αποτελεσματικά για την καλή ανάκτηση αποβλήτων.
Θεσμοθέτηση της οικιακής κομποστοποίησης με παροχή κινήτρων και εξοπλισμού.
Παροχή κινήτρων για επαναχρησιμοποίηση και επιδιόρθωση προϊόντων (πχ. μείωση ΦΠΑ για επιδιόρθωση ρούχων, οικιακών και ηλεκτρονικών συσκευών, ποδηλάτων, παπουτσιών κλπ).
Επιβολή κανόνων διαφάνειας για τα συστήματα διευρυμένης ευθύνης παραγωγού με δείκτες παρακολούθησης των επιδόσεων.
Επιβολή διαφοροποιημένων εισφορών στους υπόχρεους παραγωγούς ανάλογα με την ανακυκλωσιμότητα των προϊόντων που διακινούν στην αγορά, έτσι ώστε να δοθεί το έναυσμα στροφής των επιχειρήσεων σε προϊόντα και συσκευασίες που ανακυκλώνονται ευκολότερα.
Καταπολέμηση της εισφοροδιαφυγής, που σήμερα εκτιμάται ότι βρίσκεται στο δυσθεώρητο 40%, μέσα από τη διασταύρωση των πληροφοριών του ηλεκτρονικού μητρώου αποβλήτων και του taxisnet.
Θέσπιση μηχανισμού συλλογής δεδομένων και δημόσιας παράθεσης αυτών, μιας και σήμερα η Ελλάδα δεν έχει επαρκή και αξιόπιστα στοιχεία για την ποιοτική και ποσοτική σύσταση των αστικών αποβλήτων που παράγονται στη χώρα μας.
Καλύτερη ιχνηλασιμότητα αποβλήτων, ιδίως ηλεκτρονικού εξοπλισμού και προϊόντων κατεδαφίσεων. Ιδανικά, με την επιβολή ψηφιακού ελέγχου διακίνησης αποβλήτων (gps tracking ανά δηλωμένο φορτίο και αντιπαραβολή με ποσότητες που διακινούνται στα διάφορα στάδια).
Εκτενέστεροι έλεγχοι από τον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης και επιθεωρητές περιβάλλοντος, με καλύτερη στελέχωση των αρμόδιων αρχών, και ιδανικά δημιουργία νέου σώματος καταπολέμησης παρανομιών στον κλάδο των αστικών αποβλήτων, ενός κλάδου διάχυτης διαφθοράς.
Για να συμβούν όλα αυτά και να αποδώσουν, οι πολίτες δεν θα πρέπει να θεωρούνται οι τελευταίοι κρίκοι της αλυσίδας. Αντιθέτως, θα πρέπει να γίνουν συμμέτοχοι στην προσπάθεια αλλαγής υποδείγματος στη διαχείριση των αστικών αποβλήτων. Πέρα από τη δημιουργία συνθηκών διαφάνειας και λογοδοσίας, για να κερδίσουμε την εμπιστοσύνη των πολιτών, απαιτείται καλή πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση σχετικά με τη διαχείριση των απορριμμάτων. Ολοκληρωμένες καμπάνιες καθώς και παροχή εργαλείων ενημέρωσης θα δράσουν θετικά. Ο πολίτης θα πρέπει να ξέρει τα καθήκοντα, τις υποχρεώσεις, αλλά και τα δικαιώματά του. Απαιτείται επίσης ριζική αλλαγή στη σήμανση συσκευασιών και προϊόντων, ώστε να είναι σαφές στους πολίτες τι ανακυκλώνεται και τι όχι.
Τα σκουπίδια, λένε, αξίζουν το βάρος τους σε χρυσό. Ας φροντίσουμε καταρχάς να τα μειώσουμε και έπειτα να τα διαχειριστούμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ας εκμεταλλευτούμε την ευκαιρία που ακούει στο όνομα «κυκλική οικονομία» και να μην δυναμιτίσουμε το μέλλον της οικονομίας, της δημόσιας υγείας και του περιβάλλοντος, εμμένοντας σε ξεπερασμένες μεθόδους ταφής ή καύσης σκουπιδιών.