Στις αρχές του 20ου αιώνα σ ένα μικρό χωριό της Ουκρανίας, ανάμεσα στο Κίεβο και το Τσερνόμπιλ, ήρθε στη ζωή ένα κορίτσι που έμελλε να ορίσει την εικόνα της χώρας της. Καθώς η πολιομυελίτιδα τής στέρησε την ικανότητα να ζήσει φυσιολογικά, βρήκε το δικό της δρόμο που έγινε και δρόμος πολλών άλλων` τη ζωγραφική και την κεραμική. Ανάμεσα σε αυτά που στερήθηκε λόγω της έλλειψης πλήρους λειτουργικότητας, ήταν και η δυνατότητα να ταξιδέψει, να ζυμωθεί με άλλους, να εξαντλήσει την ομορφιά της χώρας της , να συγκεντρώσει και να επεξεργασθεί ενότητες και θέματα και συνδυασμούς χρωμάτων που θα καθόριζαν την εξέλιξη της ως καλλιτέχνιδας.
Ακόμη κι όταν η κατάσταση της βελτιώθηκε, η ίδια δεν θέλησε να αποχωριστεί το μικρό της χωριό. Ούτε και η ίδια κατάλαβε πώς στα 26 της χρόνια, το ανάπηρο κορίτσι από την Bolotnya βρέθηκε να εκθέτει στο Μουσείο Ουκρανικής τέχνης του Κίεβου, αλλά και δύο χρόνια αργότερα να εκπροσωπεί την πατρίδα της σε μεγάλη έκθεση στο Παρίσι.
Η ζωή της κύλησε ανάμεσα σε αγρούς και ποτάμια, σοδειές και πουλιά, μύθους πατρογονικούς και καθαρούς ουρανούς ώσπου την βρήκε ο πόλεμος, για να της πάρει σύζυγο, αδελφό, φίλους –απώλειες αναπλήρωτες – χωρίς να κάμψει τον δημιουργικό της οίστρο. Και αφού χωνεύτηκαν όλα μέσα στη νομοτέλεια της ζωής, ξανάπιασε τα πινέλα, δέκα χρόνια μετά, και ξαναβρήκε το νόημα της ζωής της. Ασπούδαστη, χωρίς βασικές εγκυκλοπαιδικές γνώσεις , άφησε τα μάτια της να αγκαλιάσουν την ουκρανική φύση και την αποτύπωσε σε πάνω από 1200 έργα Naive art, κάτι μοναδικό σε όγκο, χρωματικό πλούτο και φαντασία.
Όταν η κατάρα του Τσερνόμπιλ χτύπησε και το χωριό της, -μόλις 30 χλμ από τον αντιδραστήρα- δεν το εγκατέλειψε αλλά συνέχισε να δουλεύει με πάθος και αυταπάρνηση. Η συμφορά, μοιραία, επέδρασε στο έργο της, και ό,τι γεννήθηκε αυτά τα χρόνια, αποτελεί την κορωνίδα του αφού επινόησε φανταστικά τέρατα και ανύπαρκτους ήρωες για να εικονογραφήσει την τραγωδία.
Η καλλιτέχνις έγινε συνώνυμη της πατρίδας της` η απλοϊκή φιγούρα της έγινε νόμισμα και γραμματόσημο. Το 2009 η Unicef αφιέρωσε όλη τη χρονιά στη μνήμη της, ενώ ένας μικρός πλανήτης φέρει το όνομά της κι όταν οι Ρώσοι εισέβαλαν το 2022 στην Ουκρανία και βομβάρδισαν το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης στο Ivankiv όπου φυλάσσονταν έργα της, οι κάτοικοι του χωριού με κίνδυνο της ζωής τους μπήκαν στο φλεγόμενο κτίριο και έσωσαν 20 από τους θησαυρούς της
Σήμερα, καθώς μπαίνουμε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στην Βαρσοβία, ένα εκτυφλωτικό φως μας θαμπώνει . Είναι 89 από τα έργα της ζωγράφου που συγκροτούν μια θεματική έκθεση και συγκινούν βαθιά το Πολωνικό κοινό. Όλη η παράδοση της χώρας, αυτό που περιφρονητικά αποκαλούμε φολκλόρ , - οι άνθρωποι και οι παραδόσεις τους, οι γάμοι και οι τελετές, το πλούσιο ζωικό βασίλειο, τα τέρατα των παραμυθιών και των θρύλων , οι λεπτομέρειες των εργόχειρων , τα ταπεινά οικήματα , - αυτό που πιστοποιεί ένα έθνος , βρίσκονται μπροστά μας σε μια θεαματική παρέλαση που αγγίζει και τη δική μας καρδιά. Μικρά παιδιά με γονείς και δασκάλους μπροστά σε ένα λευκό ταμπλό δοκιμάζουν τις ικανότητες τους με αυτοκόλλητα κομμάτια των έργων της, δίνοντας απροσδόκητες διαστάσεις στην έκθεση.
Η ζωγραφική, όπως αναδύεται από τα έγκατα μιας μεγάλης ψυχής, χτυπημένη από τον πόλεμο και την αναπηρία, βιωμένη ανάμεσα στις αγκύλες ζωής και θανάτου αλλά με οδηγό το συναίσθημα και σύμμαχο το ελεύθερο πνεύμα, υπερβαίνει την αρχική της αποστολή και γίνεται βάλσαμο στον ανθρώπινο πόνο.
Αυτή είναι η Μαρία Πριματσένκο (Μaria Prymachenko) . (1909-1997)
(MUSEUM of Modern art, Varsaw , μέχρι τις 30 Ιουνίου)
*Ο τίτλος της Έκθεσης