Η εργασία / πρότζεκτ του με τίτλο: «Κρύωσαν ποτέ οι Θεοί του Ολύμπου;» βραβεύτηκε στις 19 Δεκεμβρίου από την Ακαδημία Αθηνών. Ο γεωλόγος και ορειβάτης Μιχάλης Στύλλας μελέτησε τους παγετώνες που υπήρχαν στον Όλυμπο και μέσω αυτών την κλιματική αλλαγή από την εποχή των δώδεκα θεών μέχρι και σήμερα στο μυθικό βουνό. Και ως ερευνητής στο Πολυτεχνείο της Λωζάνης συμμετέχει στο φιλόδοξο, παγκόσμιο πρότζεκτ “Vanishing Glaciers” (Παγετώνες που εξαφανίζονται). Ταξιδεύοντας στις «απάτητες» κορυφές του κόσμου μας, ο Μιχάλης και η ομάδα των συνεργατών του συλλέγουν δείγματα βακτηρίων και μικροοργανισμών που ζούν κάτω απ’ τους πάγους. Πως άντεξαν σε τόσο extreme περιβάλλοντα για εκατομμύρια χρόνια, πόσο έχουν επηρεαστεί από την κλιματική αλλαγή και πως μπορούν αυτοί οι αόρατοι μικροοργανισμοί να φανούν χρήσιμοι στην ανθρωπότητα;
Λίγες φορές τον διέκοψα στην κουβέντα μας.
«Μεγάλωσα κάτω απ’ τον Όλυμπο, είμαι ορειβάτης από πολύ μικρή ηλικία», λέει ο Μιχάλης Στύλλας. «Οι γονείς μου ασχολούνταν κι αυτοί με την ορειβασία, εννιά χρονών ήμουν όταν ανεβήκαμε πρώτη φορά στον Μύτικα».
«Είχα λοιπόν συναίσθηση και δεσμό με το βουνό από πολύ μικρός- κι αυτό με οδήγησε να σπουδάσω γεωλογία να σου πω την αλήθεια... Τη δεκαετία του ’90, όταν όλοι ήθελαν να γίνουν μηχανικοί για να αναλάβουν μεγάλα έργα και να βγάζουν λεφτά, εγώ έλεγα όχι, θα μάθω την επιστήμη και τα μυστικά της γης για να είμαι στα βουνά».
«Σπούδασα στο Α.Π.Θ. στο Τμήμα Γεωλογίας- και, τότε, σαν φοιτητής άρχισα να κάνω τις πρώτες σοβαρές αναβάσεις και αναρριχήσεις στον Όλυμπο. Μετά έφυγα στις ΗΠΑ- έκανα το μεταπτυχιακό μου στο Oregon State University, στην ωκεανογραφία αλλά εντοπισμένο στις μεταβολές των ακτών και στις φερτές ύλες των ποταμών, δηλαδή από την κορυφή των βουνών μέχρι την παράκτια ζώνη. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα και η ωκεανογραφία της βαθιάς θάλασσας, όμως ήθελα να διατηρήσω τη σύνδεση με τα βουνά...».
Θάλασσα μεν, όσο πιο κοντά στο βουνό δε. Κάπως έτσι;
Ακριβώς (γελάει). Το Oregon είναι εξαιρετικός τόπος όσον αφορά τις σπουδές γιατί το ακαδημαϊκό επίπεδο είναι υψηλό- δεν ήταν μόνο αυτό οι τυπικές σπουδές αυτό που κέρδισα. Εκεί δούλεψα σαν δόκιμος οδηγός βουνού πρώτη φορά, στο όρος Rainier, από εκεί έκανα τα πρώτα μου ταξίδια στην Αλάσκα και τελειώνοντας το μεταπτυχιακό, κέρδισα το πρώτο μου εισιτήριο για τα Ιμαλάϊα με αμερικανική αποστολή.
Επιστρέψατε όμως στην Ελλάδα.
Ναι, το 2003- 2004 και μάλιστα με μεγάλη χαρά γιατί συμμετείχα στην πρώτη αποστολή αμιγώς ελληνικής ομάδας στο Έβερεστ. Εκείνη την περίοδο ανέλαβα με τον αδερφό μου, Αλέξανδρο, το καταφύγιο «Χρήστος Κάκαλος» στον Όλυμπο- αυτό έγινε η «βάση» μας και παράλληλα συνέχισα τη διδακτορική μου διατριβή στο Α.Π.Θ.. Με ορμητήριο τον Όλυμπο και παράλληλα με την άνοδο του ορειβατικού τοθρισμού και του ορειβατικού σκι το χειμώνα, διοργανώσαμε δικές μας πλέον αποστολές- επισκεφτήκαμε τα Ιμαλάια έξι φορές, κάναμε πιο τεχνικές αναβάσεις στις Άλπεις και πραγματοποιήσαμε και καταβάσεις με σκι από κορυφές των Ιμαλαίων.
«Το 2016, αναζήτησα μεταδιδακτορικό (post doc) και κάποια χρηματοδότηση για να μελετήσω τις κλιματικές αλλαγές στον Όλυμπο. Όπερ και εγένετο- η χρηματοδότηση δόθηκε από το Ίδρυμα Λάτση και σε συνεργασία με το Γαλλικό Εθνικό Ινστιτούτο Ερευνών (CNRS) μελέτησα τις κλιματικές αλλαγές μέσω της εξέλιξης των παγετώνων (που κάποτε υπήρχαν στον Όλυμπο) από την παλαιολιθική εποχή μέχρι και σήμερα. Για αυτή την εργασία βραβεύτηκα από την Ακαδημία Αθηνών».
Να περιγράψουμε στοιχειωδώς την εργασία σας;
Αντικείμενο της ήταν οι ειδικές αλλαγές του κλίματος στην περιοχή του Ολύμπου. Υπάρχει και μυθολογική διάσταση, έντονη, ειδικά σε αυτή την περιοχή, όπου κάθε φυσικό φαινόμενο είχε και έναν ιδιαίτερο συμβολισμό. Τίτλος του πρότζεκτ ήταν η ερώτηση «Κρύωσαν ποτέ οι θεοί του Ολύμπου;» (γελάει). Σύμφωνα με τα ομηρικά έπη ο Μύτικας και ο «Θρόνος του Δία» ήταν «άβατον» για τους ανθρώπους, ενώ ξέρουμε ότι ανέβαιναν μέχρι τη διπλανή κορυφή, το Ναό του Απόλλωνα (σήμερα Προφήτης Ηλίας). Αναρωτήθηκα λοιπόν μήπως το 700- 800 π.Χ., όταν ο Όμηρος περιέγραφε τον Όλυμπο ως «ολολαμπή» (από αυτή την ομηρική περιγραφή προέρχεται το όνομα του βουνού, Ολολαμπής- Όλυμπος) και άσπρο καθ’ όλο το καλοκαίρι, υπήρχαν ακόμα παγετώνες...
«Οι εξελιγμένες επιστημονικές μέθοδοι με κοσμογενικά ισότοπα που χρησιμοποιήσαμε, απέδειξαν ότι ναι, εκείνη την περίοδο, την Εποχή του Σιδήρου, υπήρξε μια κλιματική αντιστροφή σε σχέση με την προηγούμενη και θερμότερη εποχή του Χαλκού - το κλίμα κρύωσε, η ηλιακή ακτινοβολία ήταν σαφώς χαμηλότερη απ’ ότι σήμερα και σε κάποιες περιοχές του Ολύμπου είχαν αναπτυχθεί σχετικά μεγάλοι παγετώνες. Για αυτό και, μάλλον, ήταν κυριολεκτικά «άβατο» η κορυφή του βουνού- οι άνθρωποι δε μπορούσαν όντως να ανεβούνε ή, μονίμως κατάλευκο και παγωμένο όπως ήταν, το θεωρούσαν μέρος ιερό».
Πως δουλέψατε εκεί;
Ο παγετώνας, όπως αλλάζει το κλίμα και αυτός λιώνει, αφήνει τελικά κάποια υπολείμματα, κάποιες «τελικές θέσεις», που στην επιστημονική ορολογία λέγονται μοραίνες. Στον Όλυμπο ήταν πολύ εμφανή τα σημάδια αυτών γιατί ήταν πολύ πρόσφατος ο παγετώνας- υπάρχουν ακόμη «αιώνια χιόνια» στα Μεγάλα Καζάνια του Ολύμπου, ως υπολείμματα του τελευταίου παγετώνα που υπήρχε εκεί έως τον 13ο αι. μ.Χ. Και στα τέλη του 19ου αιώνα οι πρώτοι χαρτογρτάφοι και γεωλόγοι επισκέπτες του Ολύμπου αναφέρουν μόνιμους πάγους στα Μεγάλα Καζάνια, υπολλείματα των παγετώνων της Μικρής Παγετωνικής Περιόδου (Little Ice Age).
Σήμερα, εμείς μπορέσαμε με φασματογράφους μάζας και άλλα εξειδικευμένα μηχανήματα να μετρήσουμε την κοσμική ακτινοβολία που μετά το λιώσιμο των πάγων απορρόφησαν οι βράχοι και τα πετρώματα στις τελικές θέσεις του παγετώνα. Με βάση αυτές αυτές τις μετρήσεις (κοσμικής ακτινοβολίας) μπορούμε έπειτα να υπολογίσουμε με σχετική ακρίβεια πόσες χιλιάδες χρόνια πριν άρχισε να αποκαλύπτεται η γη σε εκείνο το σημείο.
Τον τελευταίο χρόνο εργάζεστε στο Πολυτεχνείο της Λωζάνης. Και συμμετέχετε σε ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον επιστημονικό εγχείρημα...
Ναι, από πέρυσι εργάζομαι ως ερευνητής στο Πολυτεχνείο της Λωζάνης και ασχολούμαι ιδιαίτερα με την οργάνωση επιστημονικών αποστολών σε ένα ακόμη πιο φιλόδοξο πρότζεκτ όπου μελετάμε τα βακτήρια που ζουν κάτω από τους αλπικούς παγετώνες όλου του κόσμου. Είναι πρότζεκτ αιχμής και έχει χρηματοδότηση από το NOMIS Foundation, ένα ελβετικό ιδιωτικό ίδρυμα που σπονσοράρει μόνο «τρελές» ιδέες (γελάει)- έτσι κατάφερε ο καθηγητής, Tom J Battin και πήρε τη χρηματοδότηση.
Ποιος είναι ο σκοπός αυτής της έρευνας;
Θέλουμε να δούμε ποιοι οργανισμοί ζουν σε αυτά τα ακραία περιβάλλοντα, για πόσα εκατομμύρια χρόνια και ποιες είναι οι στρατηγικές επιβίωσής τους- κάνουμε αναλύσεις DNA για να καταλάβουμε πως αυτοί οι μικροοργανισμοί είναι τόσο ανθεκτικοί σε αυτά τα ακραία περιβάλλοντα. Στο μέλλον θα δημιουργήσουμε μια «αποθήκη» του DNA αυτών των βακτηρίων που, ίσως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για βιοτεχνολογικούς σκοπούς: για φάρμακα ή (τα ένζυμα που εκκρίνουν αυτά τα βακτήρια) για πιο εξειδικευμένες εφαρμογές.
Θα αντληθούν συμπεράσματα και όσον αφορά την κλιματική αλλαγή;
Όσο η κλιματική αλλαγή προχωρά και συρρικνώνονται οι παγετώνες παγκοσμίως, αυτή η βιοποικιλλότητα των βακτηρίων και όλων αυτών των αόρατων οργανισμών χάνεται. Όταν εξαφανιστούν οι παγετώνες, μαζί τους θα χαθούν κι αυτοί οι οργανισμοί. Και αυτό, εκτός από το γεγονός ότι θα χάσουμε όλες αυτές τις πληροφορίες και πιθανόν της βιοτεχνολογικές τους εφαρμογές, μπορεί να έχει επιπτώσεις σε όλη την τροφική αλυσίδα: στους πιο εξελιγμένου οργανισμούς, άλγη και διάτομα, στα φυτά που ζουν στα ποτάμια αυτών των περιοχών, στα ψάρια, όπως στον σολομό και οι επιπτώσεις αυτές, συν τω χρόνω, να φτάσουν μέχρι τα βάθη των ωκεανών.
«Εξακόσια εκατομμύρια χρόνια πριν, η γη ήταν μια “χιονόμπαλα” – Snowball Earth, κάπου τότε άρχισαν να λιώνουν οι παγετώνες. Aυτά τα βακτήρια λειτούργησαν ως “μηχανικοί” του περιβάλλοντος- μεταβόλιζαν τον άνθρακα, τον φώσφορο, και διάφορα άλλα θρεπτικά συστατικά και τα πρόσφεραν σε όλο και πιο εξελιγμένες μορφές ζωής, όπως τα ψάρια και τα θηλαστικά, σταδιακά».
«Τα επόμενα εκατό χρόνια οι αλλαγές στους παγετώνες θα είναι δραματικές- θα χάσουμε πολλούς φυσικούς πόρους, κυρίως νερό. Θέλουμε να ξέρουμε ποιες θα είναι οι αλλαγές σε αυτά τα αόρατα οικοσυστήματα, μικρόβια και βακτήρια που δεν βλέπει κανείς, αλλά έχουν πολύ σημαντικό ρόλο σε όλη την τροφική αλυσίδα».
Πόσο θα διαρκέσει το πρότζεκτ; Και που θα ταξιδέψετε;
Η διάρκεια του προγράμματος εκτιμάται στα τέσσερα χρόνια. Πέρυσι βρεθήκαμε στη Νέα Ζηλανδία, τη Γροιλανδία και γυρίσαμε τον Οκτώβρη από τον Καύκασο. Μετά την πρωτοχρονιά πάμε στα τροπικά ηφαίστεια του Εκουαδόρ, που είναι κι αυτά μοναδικά οικοσυστήματα, αργότερα στα Ινδικά Ιμαλάια και το καλοκαίρι θα είμαστε στο Κιργιστάν, στην κεντρική Ασία, σε βουνά που δεν επηρεάζονται από τους μουσώνες, οπότε περιμένουμε να έχουνε διαφορετική συμπεριφορά αυτοί οι μικροοργανισμοί που μελετάμε.
«Γνωρίζουμε περισσότερα για τα βάθη των ωκεανών παρά για αυτούς τους μικροοργανισμούς που ζούνε στα άκρα των παγετώνων. Έχουμε εντρυφήσει στην Αρκτική, την Ανταρκτική και τη Γροιλανδία, αλλά για αυτά τα δυναμικά συστήματα, τους αλπικούς παγετώνες που μεταβάλλονται πολύ πιο γρήγορα και έχουν άλλη δυναμική- άλλα νερά και τελείως διαφορετική χλωρίδα και πανίδα- είναι η πρώτη φορά που γίνεται μια τέτοια παγκόσμια και συστηματική μελέτη».
Εμπειρίες και συμπεράσματα- όχι μόνον επιστημονικά- από τα ταξίδια σας σε αυτές τις παγωμένες αλλά «εξωτικές», απόκοσμες περιοχές;
Ένας από τους λόγους που βρέθηκα σε αυτή τη θέση, εκτός από τα ακαδημαϊκό κομμάτι, ήταν η εμπειρία μου στην οργάνωση αντίστοιχων ορειβατικών αποστολών. Όμως, οι επιστημονικές αποστολές διαφέρουν αρκετά από όσες ορειβατικές είχα κάνει- απαιτείται η ίδια οργάνωση και γνώση logistics, αλλά τώρα πρέπει να επιστρέφουμε φέρνοντας μαζί μας δείγματα σε υγρό άζωτο στους -198 βαθμούς Κελσίου (για να διατηρηθεί το DNA και το RNA). Και κάποιες φορές στην Ινδία ή στο Κιργιστάν δεν είναι εύκολο να βρεις υγρό άζωτο...
Είναι πολύ ομορφη και ενδιαφέρουσα πάντα η επαφή με τους τοπικούς πληθυσμούς- στη Νέα Ζηλανδία οι παγετώνες και τα νερά ανήκουν στους Μαορί, που τα θεωρούν ιερά. Η διεξαγωγή οποιασδήποτε έρευνας εκεί, ειδικά μιας έρευνας σαν τη δική μας που αφορά γενετικό υλικό, απαιτεί πολλές διαδικασίες και αδειοδοτήσεις. Βλέπεις, πάντως, σε παγκόσμιο πια επίπεδο πως οι άνθρωποι προστατεύουν (ή όχι) τα βουνά τους, πως πλέκουν ακόμη και τους μύθους τους για κάθε βουνό. Άλλοι είναι οι μύθοι για τα βουνά στο Εκουαδόρ, όπου υπάρχουν παγετώνες αλλά οι άνθρωποι φοβούνται περισσότερο τις ηφαιστειακές εκρήξεις, ή στα βουνά της Νέας Ζηλανδίας.
«Δεν είναι απλά χιόνι, πάγος και βράχια στις κορυφές του κόσμου- υπάρχουν μύθοι, υπάρχουν ιστορίες και ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι σε αυτόν τον πλανήτη βασίζονται σε αυτά τα νερά. Οι παγετώνες των βουνών της γης δεν είναι απλά ψυχρά, άψυχα τμήματα της γεώσφαιρας- είναι ένας σημαντικός φυσικός πόρος από τον οποίο οι άνθρωποι εξαρτώμαστε και του οποίου του την επιβίωση θα πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη».
