Αν ήμουν συνθέτης, θα έγραφα ένα συμφωνικό τρίπτυχο στη βάση του άρθρου ”Διαίρεση πολιτευμάτων”, ειδικότερα του εδαφίου: ”Δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο γίνεται δυνατό να ικανοποιούνται οι επιθυμίες των πολιτών στη βάση κανόνων. Η ικανοποίηση των επιθυμιών του λαού χωρίς κανόνες είναι ίδιο της οχλοκρατίας. Η καταστολή των επιθυμιών του λαού είναι το χαρακτηριστικό των ολοκληρωτικών καθεστώτων”.
Η δομή του θα ήταν περίπου η εξής:
Μέρος πρώτο. Ολοκληρωτισμός (Totalitarianism). Ανάπτυξη ενός θέματος, με αυστηρή, ψυχρή, τήρηση των κανόνων μελωδίας και αρμονίας,. Προς το τέλος αρχίζει να ακούεται ένας υποχθόνιος ήχος από μπάσα τύμπανα. Βαθμιαία δυναμώνει και, ενώ συνεχίζεται η αυστηρή μελωδία, ο θόρυβος κορυφώνεται, εμφανίζεται ένα δεύτερο θέμα, και η σύγκρουσή τους εξελίσσεται σε πανδαιμόνιο κρουστών με τύμπανα, πιάτα, κανονάκι και λήγει με μια απαίσια παράφωνη συγχορδία και τον ήχο μιας καμπάνας.
Μέρος δεύτερο. Οχλοκρατία (Populism). Δεν έχει ούτε μελωδία ούτε αρμονία ούτε ρυθμό (μέτρο). Αντ΄ αυτών υπάρχουν νότες προερχόμενες από ένα πίνακα τυχαίων αριθμών και εναλλαγές υψηλών με χαμηλούς τόνους, δέκατων έκτων με ολόκληρα, ισχυρών (fortissima) με ασθενείς (pianissima) ήχους, πιτσικάτων με μακρόσυρτους φθόγγους βιολιών και πνευστών. Τελειώνει με μια μακρά παύση που ακολουθείται από μια τελική ελάσσονα συγχορδία.
Μέρος τρίτο. Δημοκρατία (Democracy). Ακολουθώντας όλους τους κανόνες μελωδίας, αρμονίας, ρυθμού, αναπτύσσεται μια ποικιλία θεμάτων που αλληλοσυμπλέκονται. Κάποια στιγμή αναφύεται μια χορωδία που άδει τους στίχους του Αριστοτέλη στα Ελληνικά: Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν. Και στη συνέχεια τους αρνητικούς στίχους του σοφού: ”Ἒχει δὲ καὶ περὶ τὴν αἳρεσιν τῶν ἀρχόντων τὸ ἐξ αἱρετῶν αἱρετούς ἐπικίνδυνον″.
Μετά από αυτό η χορωδία επαναλαμβάνει σε πολλές γλώσσες τη λέξη ”Κληρωτάς” (dessiner, draw, zeichnen, lotterie, dibujar, loterijen, κλήρωση,). Τελειώνει τραγουδώντας τη λέξη Δημοκρατία.
Παραμύθια! Δεν είμαι μουσικός, δεν ξέρω αρμονία και αντίστιξη, δεν μπορώ να γράψω μια συμφωνία. Με τις ελάχιστες μουσικές γνώσεις που έχω αυτοδίδακτος και χωρίς να μπορώ να παίξω κανένα όργανο, έχω γράψει τραγουδάκια. Μου αρέσουν, αλλά δεν τα έχει ακούσει άλλος για να έχω τη γνώμη του. Κι αυτή χρειάζεται στις καλλιτεχνικές δημιουργίες.
Όμως τι νόημα έχει να γράψει κάποιος μια τέτοια ”συμφωνία”;
Ναι έχει νόημα. Η τέχνη αποτελεί ένα συναισθηματικό στιγμιότυπο της τρέχουσας ζωής. Πετυχαίνει τη συναισθηματική επικοινωνία μεταξύ δημιουργού και φιλότεχνου. Το πιο σημαντικό είναι όμως ότι πετυχαίνει συναισθηματική επικοινωνία των φιλότεχνων μεταξύ τους.
Τίποτε άλλο δε συμβάλλει στη συναισθηματική ενότητα μιας κοινωνίας, όσο η τέχνη. Μαζί με την υποχρεωτική συμπληρωματική λειτουργία των μελών της κοινωνίας, που καθένα επιτελεί άλλο έργο, αλλά όλα μαζί συμβάλλουν στον κοινό σκοπό της, πρωταρχικά στην επιβίωσή της, η τέχνη είναι απαραίτητη για τη συναισθηματική ενότητά τους.
Οι άνθρωποι χαίρονται όλοι μαζί ή θλίβονται ή αγανακτούν, αποκτούν τα ίδια συναισθήματα όλοι, ακούοντας ή βλέποντας ένα έργο τέχνης. Τα συναισθήματά μου τα νιώθω αποκλειστικά μόνος εγώ, κανένας άλλος. Όμως συνοδεύονται συνήθως από εκδηλώσεις αισθητές από τους άλλους, κλάμα, γέλιο, ουρλιαχτά κλπ. Όταν έτσι εκφρασθούν, τα συναισθήματα μπορούν να μεταδίδονται από τον ένα στον άλλο, να γίνουν κοινωνική εκδήλωση.
Στη ζωή μας αφθονούν τα σημαντικά γεγονότα που θίγουν όλους. Συχνά αυτά τα γεγονότα γίνονται τα εργαλεία για να ανταγωνίζονται οι άνθρωποι μεταξύ τους. Δεν είναι αμιγώς πολιτικά (π.χ, δημοκρατία) ούτε η επιστροφή του φονταμενταλισμού που διαδέχεται διαδοχικές ξένες κατοχές (π.χ. Αφγανιστάν).
Γίνονται πυρκαγιές που καίνε τεράστιες εκτάσεις σε όλη την επιφάνεια της γης. Οφείλονται βασικά στη σημαντικά ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή που μας καταφθάνει καλπάζοντας. Κάποιοι επωφελούνται.
Δασικές εκτάσεις γίνονται τελικά εκμεταλλεύσιμα χωράφια, βοσκές, σπίτια, αεροδρόμια ή ό,τι άλλο. Πολιτικοί και κυβερνήσεις αλληλοκατηγορούνται με φανατισμό. Κι όμως τα συναισθήματα είναι κοινά για όλους. Δεν έχω δει ή ακούσει έργο τέχνης που να παριστάνει τα συναισθήματα από τις πυρκαγιές. Το ίδιο ισχύει για πλημμύρες που παρασέρνουν τα πάντα, με την ορμή τους.
Πού είναι το συμφωνικό ποίημα, ο πίνακας, το θεατρικό έργο που να στηρίζεται πάνω σε τέτοια γεγονότα. Αυτή τη στιγμή που γράφω ταλαιπωρούμαστε αφάνταστα από μια πανδημία, ενώ ζούσαμε με την ψευδαίσθηση ότι έχομε νικήσει τους λοιμούς.
Οι κυβερνήσεις, οι πολιτικοί και ο όχλος αντιδικούν για το ποιος φταίει για την επιδημία ή για ανεπάρκειες στον τρόπο της αντιμετώπισής της, ο ίδιος ο λαός αντιδρά στα μέτρα που πρέπει να πάρει παρασυρόμενος από τις αντικρουόμενες τοποθετήσεις των ποικίλων φορέων. Έτσι μετατρέπεται σε όχλο. Κι όμως το συναίσθημα είναι ίδιο για όλους. Αυτά τα κοινά συναισθήματα θα περίμενα να αναδείξει η σύγχρονη σοβαρή τέχνη, μουσική η εικαστική.
Η τέχνη δεν είναι ιστορία έστω κι όταν εξαφορμής της μάνητας ενός ήρωα εξιστορεί άδοντας ένα δεκαετή πόλεμο που έγινε για τα κάλλη μιας ωραίας γυναίκας. Βέβαια μπορεί να διασκεδάζει, να ψυχαγωγεί ή να θρηνεί, να οργίζεται.
Οι μουσικοί ”παίζουν”. Άλλος παίζει βιολί, άλλος πιάνο, άλλος μπουζούκι κλπ. Η θεμελιώδης λειτουργία της τέχνης όμως είναι ότι ενώνει συναισθηματικά τους θεατές ή ακροατές της σε κοινό συναίσθημα. Ακόμη κι όταν δεν διευκρινίζει το αίτιο αυτού του ομαδικού συναισθήματος, που είναι ένα κοινωνικό γεγονός, αυτό υπάρχει, έτσι που η τέχνη να γίνεται ένα ενσταντανέ της ψυχολογίας του λαού που διαρκώς αλλάζει.
Δεν αποκλείεται η τέχνη να απηχεί τα συναισθήματα ενός συγκυριακού γεγονότος, ενός γάμου, της εορτής γενεθλίων, μιας απλής συναναστροφής, μιας διασκέδασης. Διασκέδαση σημαίνει σκέδαση, διασκορπισμό της προσοχής.
Η προσοχή είναι πνευματική ιδιότητα που κουράζεται όταν συγκεντρώνεται. Απαιτεί περιοδική ανάπαυση. Έτσι, ο σκεδασμός της είναι απαραίτητος στην ώρα της σχόλης, ώστε να ξανασυγκεντρωθεί στο έργο που επιτελείται και στο οποίο η προσοχή είναι σκόπιμα εστιασμένη.
Η τέχνη μπορεί να συντελεί σε όλους αυτούς τους σκοπούς. Παραμένει, ωστόσο, στη μνήμη της κοινωνίας, όταν εξεικονίζει τα συναισθήματα ενός μεγάλου κοινωνικού γεγονότος, σαν αυτά που απαριθμήθηκαν παραπάνω.
Εξορισμού, κλασική είναι η τέχνη που συγκινεί πολύ ευρύ φάσμα ανθρώπων διαχρονικά και διαχωρικά. Είναι ο Οιδίπους Τύραννος, ο Μυστικός Δείπνος, η ενάτη συμφωνία. Διαχρονική, αλλά όχι διαχωρική, είναι η τέχνη που συγκινεί συγκεκριμένο λαό σε ορισμένο τόπο για μακρά διαστήματα.
Είναι για μας, η Βυζαντινή μουσική και εικονογραφία, τα έργα του Θεόφιλου, τα δημοτικά τραγούδια, ο Μίκης Θεοδωράκης. Συχνά διεθνώς πρωτότυπη είναι η τέχνη που προκύπτει ως υβρίδιο των τοπικών με διεθνή στοιχεία. Είναι οι Ουγγρικές και Ρουμανικές ραψωδίες, οι Πολωνέζες, η σονατίνα του Θεοδωράκη και τόσα άλλα μεγαλειώδη έργα.