Μικροβιακή αντοχή είναι η ιδιότητα ενός μικροοργανισμού (π.χ. βακτηρίου, ιού ή παράσιτου) να αντιστέκεται στη δράση ενός αντιμικροβιακού παράγοντα και είναι αποτέλεσμα της προσαρμογής του μικροοργανισμού στο περιβάλλον του. Η χρήση αντιμικροβιακών παραγόντων (π.χ. αντιβιοτικών) αναγκάζει τους μικροοργανισμούς να προσαρμοστούν ή να πεθάνουν. Η μικροβιακή αντοχή μειώνει ή εξαλείφει την αποτελεσματικότητα του αντιβιοτικού να θεραπεύει τις λοιμώξεις που οφείλονται στον συγκεκριμένο μικροοργανισμό.
Οι δύο κυριότερες αιτίες της μικροβιακής αντοχής είναι η χρήση των αντιβιοτικών, η οποία ασκεί οικολογική πίεση στους μικροοργανισμούς και συντελεί στην επιβίωση μικροοργανισμών που είναι ανθεκτικοί στα αντιβιοτικά και η διασπορά των πολυανθεκτικών βακτηρίων μεταξύ ανθρώπων, ζώων και περιβάλλοντος.
Τα ανθεκτικά βακτήρια μπορούν να μεταδοθούν από ένα άτομο σε άλλα, ενώ η υψηλή κατανάλωση αντιβιοτικών σε έναν πληθυσμό ευνοεί ιδιαίτερα αυτή τη μετάδοση. Οι μικροοργανισμοί με αντοχή στα αντιμικροβιακά, συχνά ευθύνονται για λοιμώξεις που συνδέονται με την υγειονομική περίθαλψη, αλλά και για λοιμώξεις που προσβάλλουν ασθενείς εκτός νοσοκομείων, ενώ απαντώνται και στη φυσιολογική χλωρίδα υγιών ατόμων, στα οικόσιτα ζώα και στο περιβάλλον. Είναι, επίσης, υπεύθυνοι για λοιμώξεις και έχουν απομονωθεί σε ζώα παραγωγής τροφίμων ή, μερικές φορές, και σε τρόφιμα.
Η μικροβιακή αντοχή είναι ένα πρόβλημα παγκόσμιας εμβέλειας, το οποίο γίνεται ακόμα πιο πολύπλοκο καθώς ζώα, φυτά, άνθρωποι και μικροοργανισμοί μοιραζόμαστε τον ίδιο πλανήτη. Η συνύπαρξή μας δημιουργεί πολύπλοκα οικοσυστήματα και περιπλέκει τις μεταξύ μας σχέσεις. Είναι όλο και πιο ξεκάθαρο τα τελευταία χρόνια πως η υγεία είναι μία για όλους και πώς οτιδήποτε συμβαίνει σε έναν πληθυσμό του οικοσυστήματος επηρεάζει και τους άλλους. Η μικροβιακή αντοχή αποτελεί απειλή για την ανθρωπότητα, παρόμοια με την κλιματική αλλαγή και την υπερθέρμανση του πλανήτη. Η επιστημονική προσέγγιση του θέματος ως «μία υγεία» τονίζει ότι η υγεία των ανθρώπων και των ζώων, καθώς και το περιβάλλον είναι αλληλένδετα μεταξύ τους.
Το πρόβλημα στην Ελλάδα
Στενά συνδεδεμένες με το πρόβλημα της μικροβιακής αντοχής είναι οι (ενδο)νοσοκομειακές λοιμώξεις δηλαδή οι λοιμώξεις που συμβαίνουν στο νοσοκομείο.
Η Ελλάδα είναι χώρα με υψηλό επιπολασμό νοσοκομειακών λοιμώξεων και επίσης είναι χώρα ενδημική για τα πολυανθεκτικά μικρόβια, με ενδείξεις ότι η μικροβιακή αντοχή και το πρόβλημα των πολυανθεκτικών μικροβίων αυξάνεται. Σύμφωνα με μελέτες, το 9% των νοσηλευόμενων ασθενών σε κοινό θάλαμο και το 30% των ασθενών στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, 120.000 ασθενείς ετησίως, προσβάλλεται από νοσοκομειακή λοίμωξη. Οι λοιμώξεις αναπνευστικού, οι βακτηριαιμίες και οι διαδοχικές ενδονοσοκομειακές λοιμώξεις διπλασιάζουν τον κίνδυνο θανάτου σε νοσηλευόμενους ασθενείς.
Στην Ελλάδα, το 2001 δημιουργήθηκε ο θεσμός της Επιτροπής Ελέγχου Λοιμώξεων και οι νοσηλευτές ελέγχου λοιμώξεων στο νοσοκομείο. Παράλληλα, σε πολλά νοσοκομεία συντάχθηκαν εσωτερικοί κανονισμοί για την πρόληψη και των έλεγχο των λοιμώξεων που σχετίζονται με τους χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας . Επιπλέον, συγκροτήθηκε η Ομάδα Επιτήρησης Κατανάλωσης και Ορθολογικής Χρήσης Αντιβιοτικών (ΟΕΚΟΧΑ), υπεύθυνη για την εφαρμογή των εθνικών κατευθυντήριων οδηγιών και πρωτοκόλλων χρήσης αντιβιοτικών από το ιατρικό προσωπικό σύμφωνα με τα ισχύοντα θεραπευτικά πρωτόκολλα. Η ΟΕΚΟΧΑ δύναται να αξιολογεί τις τρέχουσες οδηγίες και αν χρειαστεί να προβεί σε τροποποιήσεις ανάλογα με τις ιδιαίτερες τοπικές ανάγκες και προβλήματα.
Επιπρόσθετα, εκπονήθηκε εθνικό σχέδιο δράσης για την αντιμετώπιση της μικροβιακής αντοχής στα αντιβιοτικά για τα έτη 2008-2012 και επίσης υπάρχει το αντίστοιχο δίκτυο καταγραφής των απομονωθέντων μικροβίων και της μικροβιακής αντοχής. Το εθνικό σχέδιο δράσης περιλαμβάνει γενικές κατευθυντήριες οδηγίες για το χειρισμό των λοιμώξεων και του αποικισμού από πολυανθεκτικά μικρόβια.
Επίσης έχουν εκδοθεί και υιοθετηθεί σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας κατευθυντήριες οδηγίες για την υγιεινή των χεριών, τη διαχείριση ιματισμού, τον καθαρισμό των χώρων παροχής υγείας, τη χρήση γαντιών κ.ά.
Παρά τις αξιόλογες προαναφερθείσες προσπάθειες, η επιτήρηση των λοιμώξεων και της μικροβιακής αντοχής στην Ελλάδα παρουσιάζει αρκετές αδυναμίες που οφείλονται κυρίως στην έλλειψη προσωπικού, στον φόρτο εργασίας, στην έλλειψη θαλάμων απομόνωσης και στην έλλειψη συστηματικού ελέγχου για την εφαρμογή των παραπάνω μέτρων.
Τι συμβαίνει παγκοσμίως και τι κάνουν οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα
Το παράδοξο της μικροβιακής αντοχής είναι ότι ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες οι άνθρωποι πεθαίνουν επειδή δεν έχουν πρόσβαση στη σωστή αντιβιοτική θεραπεία, ταυτόχρονα η μικροβιακή αντοχή η οποία οφείλεται στην ακατάλληλη χρήση αντιβιοτικών αυξάνεται και προκαλεί ανησυχίες σε όλες τις ηπείρους.
Εξαιτίας της σοβαρότητας του προβλήματος ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) εξέδωσε μια παγκόσμια στρατηγική και κατευθυντήριες γραμμές για να βοηθήσει τις χώρες να αναπτύξουν συστήματα παρακολούθησης της μικροβιακής αντοχής και να λάβουν μέτρα, π.χ. να διασφαλίσουν ότι τα αντιβιοτικά διατίθενται μόνο με ιατρική συνταγή.
Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα έχουν κατανοήσει τη σημασία του προβλήματος και επικεντρώνουν τις προσπάθειές τους και μέσω του προγράμματος Epicenter (https://epicentre.msf.org/en/portfolio/antibiotic-resistance), στα προγράμματα επιτήρησης της χρήσης των αντιβιοτικών, στην βελτίωση της υγιεινής, δίνοντας έμφαση στην πρόληψη της διασποράς των πολυανθεκτικών μικροβίων.
Παραδείγματα προγραμμάτων των Γιατρών Χωρίς Σύνορα με έμφαση στην μικροβιακή αντοχή και στην πρόληψη των λοιμώξεων είναι τα παρακάτω:
Υεμένη : Ένα επικίνδυνο μίγμα μικροβιακής αντοχής και πολέμου
Η Υεμένη, όπως και άλλες χώρες στη Μ. Ανατολή είχε υψηλή κατανάλωση αντιβιοτικών πριν τον πόλεμο. Η υπερκατανάλωση των αντιβιοτικών ήταν αποτέλεσμα της πλημμελούς επιτήρησης της χρήσης των αντιβιωτικών, η οποία επιδεινώθηκε με τον πόλεμο, ενώ ταυτόχρονα καταστράφηκαν τα μικροβιολογικά εργαστήρια που είχαν την δυνατότητα να διαγνώσουν την αντοχή των μικροβίων και να συστήσουν το κατάλληλο αντιβιοτικό. Το παραπάνω σε συνδυασμό με την κακή υγιεινή, την κακή ποιότητα του νερού και το μεγάλο ποσοστό των τραυμάτων πολέμου που επιπλέκονται με λοιμώξεις από ανθεκτικά μικρόβια έχουν οδηγήσει σε μια εκρηκτική κατάσταση. Το πρόγραμμα των Γιατρών Χωρίς Σύνορα προσπαθεί να εξασφαλίσει τα διαγνωστικά μέσα και να εκπαιδεύσει τους επαγγελματίες υγείας στην ορθολογική χρήση των αντιβιοτικών και στη συστηματική χρήση των μέτρων πρόληψης.
Αμμάν, Ιορδανία: Ο πόλεμος ενάντια στην μικροβιακή αντοχή
O Γιατροί Χωρίς Σύνορα φροντίζουν τραυματίες από Ιράκ, Συρία και Υεμένη στο νοσοκομείο τους στο Αμμάν. Από τότε που ξεκίνησε το πρόγραμμα πριν από οκτώ χρόνια, οι γιατροί φροντίζουν ανθρώπους που υποφέρουν από λοιμώξεις που είναι ανθεκτικές σε ένα ή περισσότερα αντιβιοτικά. Σήμερα, οι μισοί από τους ασθενείς που φθάνουν στο νοσοκομείο έχουν ήδη βακτήρια που αντέχουν σε πολλά φάρμακα και αποτελούν σοβαρή απειλή για τη δημόσια υγεία στην περιοχή.
Μοσούλη, Ιράκ: Το αόρατο πρόβλημα της μικροβιακής αντοχής
Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα ξεκίνησαν τον Απρίλιο του 2018 ένα πρόγραμμα μετεγχειρητικής φροντίδας τραύματος. Σύμφωνα με στοιχεία από το πρόγραμμά αυτό, το 40% των ασθενών που εισάγονται πάσχουν από λοιμώξεις που οφείλονται σε πολυανθεκτικά μικρόβια. Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα δίνουν έμφαση στην ορθολογική χρήση των αντιβιοτικών, στην υγιεινή χεριών και στις δέσμες μέτρων για την πρόληψη της διασποράς των μικροβίων. Σημαντική παράμετρος του προγράμματος είναι η νοσηλεία των ασθενών με πολυανθεκτικά μικρόβια σε απομόνωση και η λήψη των απαραίτητων «προφυλάξεων επαφής», σύμφωνα με τα διεθνή πρωτόκολλά. Καθώς η απομόνωση των ασθενών έχει επιπτώσεις στην ψυχική τους υγεία, το πρόγραμμα δίνει έμφαση στην ψυχολογική υποστήριξη των ασθενών για το χρονικό διάστημα που είναι απαραίτητο να εφαρμοστεί το πρωτόκολλό των «προφυλάξεων επαφής».
Γάζα, Παλαιστίνη: Αντιμετωπίζοντας τα πολυανθεκτικά μικρόβια στη Γαζα
Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα αντιμετωπίζουν πολλαπλές προκλήσεις στο πρόγραμμά τους στην Γάζα, στην προσπάθεια τους να αντιμετωπίσουν την οστεομυελίτιδα (λοίμωξη των οστών) σε τραύματα από πυροβόλα όπλα. Αυτά τα σοβαρά και επιπλεγμένα τραύματα απαιτούν πολύμηνη νοσηλεία, πολλαπλά χειρουργεία και εντατική φυσικοθεραπεία. Η κατάσταση δυσχεραίνει περισσότερο όταν επιπλέκονται με λοίμωξη από πολυανθεκτικά μικρόβια. Το πρόγραμμα των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Γάζα εστιάζει στην σωστή και ταχεία εργαστηριακή διάγνωση, στην ορθολογική χρήση των αντιβιοτικών και στα μέτρα πρόληψης της διασποράς σύμφωνα με τα διεθνή θεραπευτικά πρωτόκολλα.
Πρόληψη και αντιμετώπιση
Η σύγχρονη ιατρική στηρίζεται στη διαθεσιμότητα αποτελεσματικών αντιβιοτικών. Χωρίς αυτά δεν θα υπήρχε η δυνατότητα της νοσηλείας σε μονάδες εντατικής παρακολούθησης, η μεταμόσχευση οργάνων, η χημειοθεραπεία, η φροντίδα των τραυμάτων πολέμου, η φροντίδα πρόωρων νεογνών ή ακόμα και οι κοινές χειρουργικές επεμβάσεις.
Για να είναι όμως αποτελεσματικά τα αντιβιοτικά θα πρέπει να γίνεται συνετή χρήση (δηλαδή μόνο όταν χρειάζεται, με ιατρική συνταγή, με τη σωστή δοσολογία, στα σωστά χρονικά μεσοδιαστήματα και για τη σωστή διάρκεια χορήγησης). Και θα πρέπει τέλος να υπάρχουν μέτρα υγιεινής για τον έλεγχο της διασποράς των ανθεκτικών βακτηρίων κυρίως στα νοσοκομεία αλλά και στην κοινότητα μετάδοσης συμπεριλαμβανομένης της καλύτερης υγιεινής των χεριών και της απομόνωσης των ασθενών. Η πρόληψη που συνδέεται με την σωστή χρήση των αντιβιοτικών είναι εξαιρετικά σημαντική. Απαραίτητη, όμως είναι και η εργαστηριακή έρευνα που θα μπορούσε να συμβάλλει στην αντιμετώπιση αυτού του τόσο σοβαρού και πολύπλοκου προβλήματος.