Τον αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κωστούλα και τα υπόλοιπα μέλη του “Μπουλουκιού”, τους συνάντησα επί το έργον (τους) - στην αναστήλωση, τον καθαρισμό και την επισκευή ενός παλιού, πανέμορφου αλλά εγκαταλειμμένου μονοπατιού, σε ένα εμβληματικό τοπόσημο της Ηπείρου αλλά και εν γένει της ορεινής Ελλάδας, στη Γέφυρα της Πλάκας. Χρόνια πριν, τα μπουλούκια των λαϊκών μαστόρων ξεκινούσαν από τα χωριά των Τζουμέρκων και ταξίδευαν ανά την Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να κτίσουν εκκλησιές και γιοφύρια.
Σήμερα, το έργο της αποκατάστασης της γέφυρας, σύμφωνα με την μελέτη που εκπόνησε το ΕΜΠ, είναι πια στην τελική ευθεία - το καλοκαίρι του 2020 θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί η αναστήλωσή του, το μεγαλύτερο πρότζεκτ αναστήλωσης πέτρινου γεφυριού στον κόσμο. Προς το παρόν η εικόνα του τοπίου είναι μελαγχολική, ειδικά για όποιον είχε επισκεφτεί το ίδιο σημείο όταν ακόμα η ημικυκλική καμάρα στεφάνωνε αρχοντικά τον ρου του ποταμού. Το γεφύρι παραμένει ακρωτηριασμένο, δεν υπάρχει άλλη λέξη να περιγράψεις την εικόνα του- μόνο τα δυο του βάθρα στην ανατολική και την δυτική πλευρά του Αράχθου έχουν απομείνει. Η γύρω φύση όμως παραμένει οργιώδης, αυθεντική- είμαστε στους πρόποδες των Τζουμέρκων... Το πέτρινο κτίριο του παλιού τελωνείου, που τον Φλεβάρη του 1944 υπογράφτηκε η συμφωνία ειρήνευσης και συνεργασίας των αντιστασιακών οργανώσεων ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ, στέκει ακόμα, όπως και διάσπαρτα άλλα πέτρινα κτίσματα στην μικρή κοιλάδα στην ανατολική πλευρά του ποταμού.
«Κρίμα ένα τέτοιο μέρος να είναι, ακόμα, λειψό» - αυτό σκεφτόμουν όταν τους αντίκρισα. Χωρισμένοι σε τρεις ομάδες, καμιά 20αριά άνθρωποι, νέοι οι περισσότεροι και μερικοί παλιοί μάστορες ανάμεσά τους, καθάριζαν και επισκεύαζαν, αποκαθιστούσαν ξανά το παλιό μονοπάτι που οδηγεί στην γέφυρα της Πλάκας και στον ομώνυμο οικισμό. Τέλη Αυγούστου τότε, τα μέλη του “Μπουλουκιού” κατέβαλλαν πολύ κόπο και ισόποσο μεράκι. Ο τόπος ζωντάνευε, ομόρφαινε ξανά απ’ την διάθεση προσφοράς και την αγάπη των ανθρώπων.
Συνεντεύξεις από τους συμμετέχοντες του εργαστηρίου πέτρινης δόμησης «Το Μπουλούκι στο Γεφύρι», σκηνοθεσία- μοντάζ: Γιώργος Δημητρακόπουλος
«Το μονοπάτι είχε εγκαταλειφθεί και είχε ζημιές, θεωρήσαμε όμως ότι είναι σπουδαίο να πάρει ξανά ζωή», λέει ο Παναγιώτης (Κωστούλας). «Και συνδυάζει και άλλα στοιχεία: έχει ιστορική σημασία, είναι το παλιό μονοπάτι προς τη γέφυρα (που μέχρι το 1912 αποτελούσε συνοριακό σημείο Ελλάδας- Οθωμανικής Αυτοκρατορίας). Το μονοπάτι ήταν ο δρόμος για τα χωράφια αλλά και δρόμος του νερού- δίπλα του υπάρχει ένα κανάλι που οδηγούσε το νερό του Ραφτανίτικου παραπόταμου του Αράχθου στον νερόμυλο».
-Με αυτά τα κριτήρια επιλέξατε να αναστηλώσετε το συγκεκριμένο μονοπάτι;
-Γνωρίζαμε ήδη την περιοχή, ο ίδιος κατάγομαι από την Αρτα και τα Τζουμερκοχώρια. Συνεργαστήκαμε όμως με το Μετσόβιο Κέντρο Διεπιστημονικής Έρευνας (ΜΕ.Κ.Δ.Ε._ http://mirc.ntua.gr) του Ε.Μ.Π. και με τον Δήμο Βορείων Τζουμέρκων και μας πρότειναν να εντοπίσουμε το εγχείρημά μας κοντά στη γέφυρα της Πλάκας, που είναι το σημαντικότερο πέτρινο έργο στην ευρύτερη περιοχή. Δεν προχωρήσαμε όμως μόνο στην αποκατάσταση του μονοπατιού και του υδάτινου καναλιού - οι δράσεις αυτές εντάσσονταν στα πλαίσια ενός σεμιναρίου που οργανώσαμε για την πέτρινη δόμηση.
-Ένα εργαστήριο για την πέτρινη δόμηση, σε μια περιοχή με παράδοση αιώνων σε αυτή την τέχνη..
-Ναι, το εργαστήριο αποσκοπούσε στο να μεταδώσει κάποιες παραδοσιακές τεχνικές για το πως οικοδομείς με την πέτρα. Βρήκαμε τους τελευταίους, ελάχιστους εναπομείναντες πετράδες της περιοχής και κάναμε συνεντεύξεις μαζί τους.
-Ποιο ήταν το πρόγραμμα των δράσεων του εργαστηρίου;
-Ξεκινήσαμε με μια εκδρομή- ήρθε κόσμος από την Ελλάδα και το εξωτερικό για να το παρακολουθήσει. Επσκεφτήκαμε μαζί τους σημαντικές εκκλησίες και γεφύρια της περιοχής για να δούμε πως έκτιζαν οι άνθρωποι σ’ αυτόν τον τόπο. Τη δεύτερη και την τελευταία μέρα είχαμε διαλέξεις που αφορούσαν την πέτρινη δόμηση- για τα βυζαντινά μνημεία και τις τοξωτές κατασκευές π.χ.. Προσκεκλημένοι ομιλητές ήταν ειδικοί επιστήμονες, αρχιτέκτονες, μηχανικοί, όπως ο Μανόλης Κορρές από το ΕΜΠ. Τρίτη μέρα επισκεφτήκαμε ένα νταμάρι για να δούμε την διαδρομή της πέτρας από την αρχή, πως βγαίνει από το βουνό με λοστούς και βαριές- και την επόμενη διοργανώσαμε ένα ανοιχτό event για το πελέκημα της πέτρας. Η συμμετοχή του κόσμου ήταν μεγάλη και μάλιστα είχαμε την χαρά να έχουμε μαζί μας και κάποιους ηλικιωμένους μάστορες, 85- 90 χρονών, που πελέκησαν κι αυτοί- και μας έδειξαν με τρεμάμενα χέρια κάποιες τεχνικές στην κατεργασία της πέτρας. Ακολούθησαν έξι μέρες δουλειάς στο μονοπάτι.
«Θέλαμε να αφήσουμε κάτι, έστω μικρό», συνεχίζει ο ίδιος. «Προσπαθήσαμε στην αναστήλωση του μονοπατιού να συνδυάσουμε διάφορες τεχνικές, γιατί με την πέτρα μπορείς να κτίσεις πολλά πράγματα. Ξανακτίσαμε λοιπόν κάποιους τοίχους που είχαν πέσει, ξερολιθιά, όπως ήταν και πριν, επαναφέραμε κάποια καλντερίμια (ή καταστρώματα) του μονοπατιού και κατασκευάσαμε ένα μικρό γεφυράκι. Και αναδείξαμε σαν παραδοσιακή υποδομή και το κανάλι του νερού που ακολουθεί παράλληλα το καλντερίμι». «Μια μέρα κάναμε και το μιντάτι: έτσι ονομάζεται η συλλογική εργασία των ανθρώπων, των συγχωριανών, για να κτιστεί μια γέφυρα, μια εκκλησία, κάποια δημόσια υποδομή. Οι γυναίκες κουβαλούσαν τις πέτρες και οι άντρες τις κτίζανε. Σε κάποια χωριά μια φορά το χρόνο οργανώνουν ακόμα μιντάτι- και επειδή μας ενδιαφέρει κι εμάς σαν έννοια αλλά και τοπική πρακτική, καλέσαμε κόσμο από την τοπική κοινωνία και το δικό μας μιντάτι ήταν ο καθαρισμός του μονοπατιού».
-Ήταν η πρώτη σας δράση ως «Μπουλούκι»;
-Ναι. Ο ίδιος είχα οργανώσει δύο εργαστήρια σχετικά με την παραδοσιακή δόμηση: το πρώτο ήταν στην Ινδία, όπου εργαζόμουν για τρία χρόνια, και αφορούσε τούβλινες κατασκευές τόξων και θόλων. Το δεύτερο έγινε πέρσι στην Άρτα και ήταν σχετικά με κατασκευές από χώμα και καλάμια.
-Ποιος είναι ο «πυρήνας» του “Μπουλουκιού”;
-Είμαστε πέντε: με το Γρηγόρη (Κουτρόπουλο) και τον Ίωνα (Σκλαβούνο) ήμασταν συμφοιτητές στην Αρχιτεκτονική Πάτρας, με τους άλλους δύο, το Χριστόφορο (Θεοχάρη) και τη Μίνα (Κουβάρα) γνωριστήκαμε σ’ ένα εργαστήριο πέτρινης δόμησης στο Αργυρόκαστρο. Όλοι μας μοιραζόμαστε την ίδια αγάπη για την πέτρα και τα φυσικά υλικά εν γένει. Κάναμε λοιπόν το φετινό εργαστήριο στη γέφυρα της Πλάκας και ελπίζουμε αυτή να είναι μια καλή αρχή- θέλουμε να εξελίξουμε αυτή την προσπάθεια, να μην μείνει αποσπασματική.
-Σχέδια για μελλοντικές δράσεις;
-Υπάρχουν αρκετά σχέδια, κάποια από τα οποία προέκυψαν ως προτάσεις ανθρώπων από διάφορα μέρη της Ελλάδας με ενδιαφέρον για τον τόπο τους και την παράδοση. Προς το παρόν, ωστόσο, θέλουμε να επιμείνουμε λίγο ακόμα στην περιοχή των Τζουμέρκων, όπου σκοπεύουμε να οργανώσουμε την άνοιξη δύο εργαστήρια σχετικά με την πέτρα και το ξύλο και στη συνέχεια το μπουλούκι μας θα πάει και σε άλλες περιοχές. Επιζητούμε τη συνεργασία με τους τοπικούς φορείς και με εκπαιδευτικά ιδρύματα, γιατί έτσι η διαδικασία γίνεται πιο ευρεία και επιστημονική.
-Η τέχνη της πέτρας είναι μια παράδοση που σβήνει στην περιοχή. Οι παλιοί μάστορες ολοένα και εκλείπουν, νέοι που να κατέχουν την τέχνη δεν υπάρχουν. Αυτή είναι η πραγματικότητα;
-Κάθε τέχνη είναι παράγωγο των αναγκών της εκάστοτε κοινωνίας. Μια τέτοια ανάγκη ήταν η αυτάρκεια- αυτή οδήγησε στη γνώση και τη χρήση των τοπικά διαθέσιμων υλικών. Στο παρελθόν ακόμα και ο απλός κόσμος είχε κατακτήσει αυτή τη γνώση έως ένα βαθμό, ενώ οι μάστορες ήταν οι πιο μυημένοι. Μετά το ’50, υπήρξε μια ραγδαία αλλαγή στον τρόπο δόμησης στην επαρχία, με εισαγόμενα υλικά, επιδοτούμενα πολλές φορές. Αυτό, όπως και πολλές ακόμα κοινωνικές συνθήκες, άλλαξαν τους όρους- αποστασιοποίησαν τους απλούς ανθρώπους από την κατασκευή και έφεραν τους επαγγελματίες αντιμέτωπους με την εξειδίκευση σε νέα, βιομηχανικά πλέον υλικά. Λογικό είναι, λοιπόν, να έχουν εκλείψει οι νέοι σε μια τέχνη που δε θεωρείται αναγκαία, εκτός από την αποκατάσταση μνημείων. Πάντως, φαίνεται ότι αρκετός κόσμος ενδιαφέρεται να ανακτήσει αυτή τη χαμένη σχέση με την παραδοσιακή δόμηση και να ανακαλύψει σε αυτήν αξίες, που ενδεχομένως μπορούν να γεφυρώσουν αυτό το χάσμα και να επαναπροσδιορίσουν τις ανάγκες μας.
-Πως μπορεί να αναζωογονηθεί η τέχνη της πέτρας στην περιοχή- και σε ολόκληρη την Ελλάδα- και ποια θα ήταν τα οφέλη;
-Η ορθή αποκατάσταση κτισμάτων είναι ένα πεδίο εκπαίδευσης στις παραδοσιακές τεχνικές δόμησης και αυτό είναι ένα όφελος από μόνο του. Σίγουρα συμβάλλει στην αισθητική αποκατάσταση ενός τόπου και προσελκύει τουρισμό- το ζητούμενο όμως είναι πίσω από μια αποκατεστημένη εικόνα να υπάρχει και ζωή για να την υποστηρίξει. Το Συρράκο και οι Καλαρρύτες είναι πέτρινα, πανέμορφα χωριά αλλά, δυστυχώς, έχουν ελάχιστους μόνιμους κατοίκους. Πρωτίστως η ζωή είναι αυτή που μπορεί να αναζωογονήσει μια παραδοσιακή τέχνη. Ίσως, σε κάποιες περιπτώσεις, μπορεί να συμβεί και το αντίστροφο, να λειτουργήσει δηλαδή η αναβίωση μιας παλιάς τέχνης που είχε παράδοση σε μια περιοχή υπέρ της ανάπτυξης του τόπου- για αυτό συνεργαζόμαστε και με το ΜΕΚΔΕ, που κατεξοχήν ασχολείται με την ανάπτυξη των ορεινών περιοχών.
-Θα μπορούσαν να εκπαιδευτούν νέοι «πετράδες»; Που θα μπορούσαν να εργαστούν;
-Αυτό είναι κάτι που μας απασχολεί ιδιαίτερα. Γνωρίζουμε προσπάθειες που γίνονται και στην Ήπειρο, αλλά και στην Πελοπόννησο για τη δημιουργία σχολής πέτρινης δόμησης. Από την πλευρά μας, ήδη σχεδιάζουμε δράσεις οι οποίες αφορούν τη μαθητεία νέων πετράδων υπό την καθοδήγηση έμπειρων μαστόρων σε κάποιο έργο αποκατάστασης.
*Ευχαριστούμε τον αρχιτέκτονα- φωτογράφο Γιώργο Δημητρακόπουλο για την παραχώρηση του δικαιώματος δημοσίευσης φωτογραφιών του.