Η Νάξος είναι το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων. Φημισμένο νησί για τις όμορφες παραλίες του με καταγάλανα διάφανα νερά και ποικίλα τοπικά προϊόντα. Η μεγαλύτερη πόλη και πρωτεύουσα του νησιού είναι η Χώρα ή Νάξος και τα κυριότερα χωριά είναι το Χαλκί, το Φιλώτι, η Απείρανθος, η Βίβλος (Τρίποδες), το Γλυνάδο. Το νησί ήταν γνωστό από την αρχαιότητα ως πηγή σμύριδας, το οποίο μέχρι τη σύγχρονη εποχή ήταν ένα από τα καλύτερα διαθέσιμα λειαντικά.
Όμως η Νάξος δεν είναι μόνο παραλίες. Διαθέτει για κάθε σύγχρονο περιηγητή σημαντικότατη και ενδιαφέρουσα ιστορία, από τα χρόνια της εποχής του Χαλκού μέχρι και σήμερα.
Οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν Θράκες και Πελασγοί. Αργότερα ήρθαν οι Κάρες, με αρχηγό τον Νάξο, στον οποίο και αποδίδεται το όνομα του νησιού. Υπήρξε σημαντικό κέντρο του αρχαϊκού Κυκλαδικού Πολιτισμού ως νησί πλούσιο, εύφορο και κοντά στο ιερό νησί της Δήλου.
Κάθε επισκέπτης στην Νάξο πρέπει να επισκεφτεί τα παρακάτω ενδιαφέροντα μνημεία και χώροι πολιτισμού του νησιού καθώς δεν πρέπει να ξεχνάμε την σημαντική ιστορία του τόπου μας, θυσιάζοντας ακόμα και κάποιες λίγες ώρες από την παραλία, την ξαπλώστρα και τον φρέντο.
Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου βρίσκεται στη χώρα στην κορυφή του βενετσιάνικου Κάστρου της Χώρας. Στεγάζεται σε διατηρητέο κτίριο, το οποίο χρονολογείται από τον 17ο αιώνα και λειτούργησε αρχικά ως Σχολή Ιησουϊτών και στην συνέχεια ως Εμπορική Σχολή με διάσημο μαθητή αυτής τον Νίκο Καζαντζάκη. Στο Μουσείο εκτίθενται αντικείμενα και έργα τέχνης από ανασκαφές στο νησί. Τα ευρήματα χρονολογούνται από τα νεότερα νεολιθικά έως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια (5.300 π.Χ. - 5ος αι. μ.Χ.).
Τα σημαντικότερα και ομορφότερα έργα τέχνης σε όλο το μουσείο είναι η συλλογή των μαρμάρινων κυκλαδίτικων ειδωλίων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου του Κυκλαδικού πολιτισμού (3.200 – 2.300 π.Χ.) δηλαδή 5.200 χρόνια πίσω στον χρόνο από σήμερα. Η συλλογή αυτή είναι η δεύτερη μεγαλύτερη συλλογή κυκλαδίτικων ειδωλίων μετά από την αντίστοιχη του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Επίσης σημαντική είναι και η πλουσιότατη συλλογή σε αγγεία της μυκηναϊκής εποχής (τέλος 2ης χιλιετίας π.Χ.) και της γεωμετρικής περιόδου (9ος - 8ος αι. π.Χ.).
Οι αρχαϊκοί (7ος - 6ος αι. π.Χ.), οι κλασικοί (5ος - 4ος αι. π.Χ.) και οι ελληνιστικοί (3ος - 1ος αι. π.Χ.) χρόνοι αντιπροσωπεύονται από χαρακτηριστικά δείγματα κεραμικής. Από τη ρωμαϊκή εποχή (1ος π.Χ. - 2ος αι. μ.Χ.) υπάρχει μια μεγάλη, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συλλογή μαρμάρινων αγαλμάτων. Στο λιακωτό - ταράτσα του Μουσείου εκτός από την υπέροχη θέα πάνω από την Χώρα, βρίσκεται και ψηφιδωτό δάπεδο που βρέθηκε σε κατοικία του 3ου αι. π.Χ. και απεικονίζει ημίγυμνη γυναικεία μορφή που ιππεύει θαλάσσιο τέρας.
Οι ώρες επίσκεψης στο Μουσείο είναι 08.00 – 15.00. Για πιο ξεκούραστη επίσκεψη προτείνω την χρήση του νέου ανελκυστήρα της πρώην σχολής των Ουρσουλίων καλογραιών, η οποία βρίσκεται ακριβώς δίπλα από το Μουσείο και σε ανεβάζεις το ψηλότερο σημείο του κάστρου με την εντυπωσιακή θέα σε όλη την περιοχή. Είναι πολύ πιο εύκολη και ξεκούραστη η κατάβαση μέσω των άπειρων στενών δρομίσκων από το Κάστρο προς το λιμάνι, παρά η κουραστική ανάβαση.
Έπειτα από την επίσκεψη μου στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάξου πρέπει να αναφέρω προς την Υπουργό Πολιτισμού και την Υπουργό Τουρισμού τα παρακάτω. Η Νάξος είναι ένα νησί με μεγάλη επισκεψιμότητα αλλά και σημαντικότατη Ιστορία. Δεν δικαιολογείται το Αρχαιολογικό Μουσείο να έχει ξεφτισμένους από χρώμα ή και σοβά τοίχους αλλά και το σημαντικότερο οι προθήκες με τα ανεκτίμητης αξίας εκθέματα να τραντάζονται από τον βηματισμό των επισκεπτών λόγω του πολυκαιρισμένου ξύλινου δαπέδου καθώς με τον παραμικρό βηματισμό τα κυκλαδίτικα ειδώλια κυριολεκτικά ‘’χορεύουν’’ μπροστά στα μάτια μας και να εύχεσαι να μην πέσουν και σπάσουν. Επίσης οι ελάχιστες επιγραφές ενημέρωσης των επισκεπτών για κάποια εκθέματα είναι ξεφτισμένες και δυσανάγνωστες ενώ οι απαρχαιωμένες προθήκες της δεκαετίας του ’70 είναι γεμάτες σκόνη και χωρίς ειδικό φωτισμό». Παρόλα αυτά το Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου είναι ένα Μουσείο ‘’συγκινητικό’’ με ανεπανάληπτη ιστορία τόσο για τα εκθέματα όσο και για την ίδια ιστορία του κτιρίου. Σίγουρα αξίζει στο Μουσείο και στα σημαντικά εκθέματα του ένα καλύτερο μέλλον, ίσως και σε ένα νέο κτίριο.
Επιτόπιο Μουσείο της Μυκηναϊκής πόλης της Νάξου
Στην περιοχή Γρότα βόρεια της Χώρας και μπροστά στη πλατεία Μητροπόλεως Νάξου, κατά την διάρκεια επισκευών βρέθηκε από τους αρχαιολόγους τμήμα της Μυκηναϊκής πόλης της Νάξου (περίπου το 1.300 π.Χ.) η οποία κάλυπτε την περιοχή από την σημερινή χώρα έως τη νησίδα ”Παλάτια” και την Πορτάρα. Ακριβώς κάτω από την πλατεία έχει διαμορφωθεί ένα επιτόπιο μουσείο. Το μουσείο διαθέτει υάλινο δάπεδο με υπερυψωμένους διαδρόμους και οι επισκέπτες διέρχονται πάνω από τα αποκαλυφθέντα ερείπια (τείχη, τάφους, σπίτια και εργαστήρια) της Μυκηναϊκής περιόδου (1.400 – 1.100 π.Χ.) αλλά και ευρήματα διακοσμημένα με χρώμα, αγγεία κ.λπ.. Η είσοδος είναι ελεύθερη. Οι ώρες επίσκεψης στο Μουσείο είναι 08.30 – 15.00. Επίσης πρέπει να αναφέρω προς τους αρμόδιους Υπουργούς Πολιτισμού και Τουρισμού ότι δεν δικαιολογείται το Επιτόπιο Μουσείο να έχει ξεφτισμένους από χρώμα ή και σοβά τοίχους, σπασμένα κρύσταλλα στην εξωτερική όψη και γενικά μια εικόνα εγκατάλειψης. Είναι κρίμα για την ιστορία του τόπου μας.
Πορτάρα - Ναός του Απόλλωνα
Στη νησίδα ”Παλάτια” δίπλα στο λιμάνι και στην Χώρα της Νάξου στέκεται αγέρωχη η λεγόμενη ”Πορτάρα’’ καλωσορίζοντας κάθε επισκέπτη στο νησί. Η ‘’Πορτάρα’’ είναι η μαρμάρινη πύλη του αρχαϊκού ναού του Θεού Απόλλωνα και το μόνο στοιχείο του ναού που σώζεται μέχρι σήμερα μαζί με τις μαρμάρινες βάσεις – κρηπίδωμα αυτού.
Η ιστορία του μνημείου ξεκίνησε το 540 π.Χ. με την επανάσταση του Λύγδαμη ο οποίος με την υποστήριξη των κατοίκων της ενδοχώρας ανέλαβε την εξουσία στο νησί ως τύραννος. Σύμφωνα με το μύθο, ο Θησέας ξέχασε την Αριάδνη στον βράχο της ‘’Πορτάρας’’ κατά την διάρκεια του ταξιδίου επιστροφής του Θησέα στην Αθήνα.
Ο τύραννος Λύγδαμης ξεκίνησε την κατασκευή του Ναού σύμφωνα με τις προδιαγραφές του ναού του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα και της Ήρας στη Σάμο με ρυθμό Ιωνικό μήκους 59 μ. και πλάτους 28 μ., ενώ η είσοδός του (Πορτάρα) βρισκόταν στην δυτική πλευρά γεγονός ασυνήθιστο σε ναούς τέτοιου τύπου. Η σύντομη όμως πολιτική ζωή του Λύγδαμη διέκοψε απότομα την κατασκευή του Ναού. Οι μεταγενέστεροι άρχοντες του νησιού και κυρίως ο Ενετός Μάρκος Σανούδος το 1207 μ.χ. χρησιμοποίησε το πολύτιμο μαρμάρινο δομικό υλικό του Ναού, αποσυναρμολογώντας αυτόν τελείως και κτίζοντας με τα υλικά αυτά το Κάστρο της Χώρας. Η ‘’Πορτάρα’’ διατηρήθηκε στην θέση της καθώς ζυγίζει 20 τόνους και ήταν αδύνατον την εποχή εκείνη να αποσυναρμολογηθεί και να μετακινηθεί.
Από το 1919 συνδέθηκε η νησίδα ‘’Παλάτια’’ με το νησί δίπλα στον λιμένα της Νάξου. Δημοφιλέστερη ώρα επίσκεψης στην ‘’Πορτάρα’’ είναι η διάρκεια του ηλιοβασιλέματος καθώς ο ήλιος δύει προς το ιερό Νησί της Δήλου και καλύτερο πλάνο είναι προς την Χώρα η οποία καδράρετε μέσα στην Πορτάρα.
Ναός της Δήμητρας
Στο χωριό Σαγκρί, στην τοποθεσία Γύρουλα υπάρχει ένα από τα πιο αξιόλογα οικοδομήματα της αρχαίας Νάξου, ο Ναός της Δήμητρας, ο οποίος έχει εν μέρει αναστηλωθεί. Ο Ναός της θεάς Δήμητρας χτίστηκε έναν αιώνα πριν από τον Παρθενώνα, σε ύψωμα περιοχής πλούσιων καλλιεργειών προς τιμή της Θεάς της γεωργίας η οποία σχετίζονταν με τη γονιμότητα και την αύξηση της βλάστησης. Ο Ναός από λευκό Ναξιώτικο μάρμαρο θεωρείται πολύ σημαντικός για την αρχαιολογία και την αρχιτεκτονική, επειδή έχει σωθεί σε καλή κατάσταση και δίνει πολλές πληροφορίες για τον τρόπο κατασκευής των αρχαίων Ναών.
Το ιδιαίτερο στον σχεδιασμό του ναού είναι ότι η είσοδος είχε κτιστεί στην μακριά πλευρά του παραλληλογράμμου της κάτοψης μπροστά από καλαίσθητη κιονοστοιχία και όχι στην στενή πλευρά όπως συνηθίζεται στους Ναούς των Κλασσικών Χρόνων (Παρθενώνας, Ναός της Αφαίας κλπ.). Αξίζει να σκεφτεί κανείς την αναστηλωμένη είσοδο του Ναού της Δήμητρας ως μικρογραφία της ‘’Πορτάρας’’ της Χώρας αλλά και να αναλογιστεί συγκριτικά το μέγεθος που θα είχε ο αντίστοιχος Ναός του Απόλλωνα. Δίπλα από το μνημείο υπάρχει μικρόσωμο μουσείο, με ευρήματα από το ναό και με ευρήματα από τη μετέπειτα επί του ναού ανεγερθείσα παλαιοχριστιανική Βασιλική. Το μουσείο και ο αρχαιολογικός χώρος έχουν βραβευθεί με το βραβείο Europa Nostra για την ιδιαίτερη ανασκαφή, την αναστήλωση και την ενσωμάτωσή τους στο φυσικό περιβάλλον.
Κούροι
Η γη της Νάξου, πλούσια σε εξαιρετικής ποιότητας μάρμαρο, προσφέρθηκε για την δημιουργία σημαντικών αρχαίων λατομείων εξόρυξης στην κοιλάδα του Φλεριού, τις Μέλανες και την Ποταμιά με ίχνη κατοίκησης και λατόμευσης από την 3 χιλιετία π.Χ.
Έπειτα από 30’ διαδρομή με το αυτοκίνητο από την Χώρα και με 5 λεπτά περπάτημα από το δρόμο μέσα στην καταπράσινη και δροσερή ρεματιά του Φλεριού συναντάς τα ημιτελή κολοσσιαία αγάλματα των Κούρων τα οποία βρίσκονται κοντά στα λατομεία, όπως τα άφησαν οι αρχαίοι λατόμοι και γλύπτες.
Ο Κούρος που αντικρίσαμε έχει μήκος 5,5 μ. και λαξεύτηκε περίπου στα 570 π.Χ.. Όπως και τα υπόλοιπα γλυπτά δέχονταν στο λατομείο μια πρώτη επεξεργασία και μετά μεταφέρονταν στα εργαστήρια όπου έπαιρναν την τελική τους μορφή. Είναι προφανές ότι κατά τη μεταφορά του Κούρου από τις πλαγιές του λατομείου προς την κοιλάδα του ποταμού κάποιο ατύχημα έγινε αφορμή να σπάσει τμήμα του δεξιού ποδιού του αγάλματος με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθεί στο δάσος.
Ο δεύτερος ημιτελής Κούρος με σπασμένο πόδι ύψους 2,5m βρίσκεται επίσης ξαπλωμένος στη θέση Φλεριό σε μεγαλύτερο υψόμετρο και με επιπλέον χρόνο περιπάτου 10’ από τον πρώτο Κούρο, ενώ ένας τρίτος Κούρος ύψους 10,5m βρίσκεται σε απομακρυσμένη θέση στο χωριό Απόλλωνα στην βόρεια Νάξο.
Ενετικό Κάστρο Χώρας
Το 1.207 μ.χ. ο Ενετός Μάρκος Σανούδος, πολιόρκησε και κατέλαβε το βυζαντινό κάστρο του Απαλίρου, στο οποίο είχαν οχυρωθεί Γενουάτες πειρατές. Με την κυριαρχία του σε όλο το νησί και αργότερα σε 17 νησιά του Αιγαίου, ανακήρυξε τον εαυτόν του σε Δούκα και ίδρυσε το Δουκάτο της Νάξου. Για την οχύρωση της πόλης έκτισε το κάστρο της Χώρας χρησιμοποιώντας υλικά από την αρχαία ακρόπολη που βρισκόταν στο ίδιο ακριβώς σημείο και η οποία είχε καταστραφεί από πειρατικές επιδρομές αλλά και από τον παρακείμενο Ναό του Απόλλωνα.
Έπειτα εγκατέστησε Ενετούς σε όλο το νησί ενώ οι κάτοικοι περιορίστηκαν να καλλιεργούν τα κτήματα των Ενετών κατακτητών. Οι Ενετοί παρέμειναν στη Νάξο για τρεισήμισι περίπου αιώνες εγκαθιδρύοντας ένα φεουδαρχικό σύστημα, που θα ισχύσει μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Μάρτυρες της Βενετσιάνικης κυριαρχίας στη Νάξο το Κάστρο της Χώρας και οι διάσπαρτοι σε όλο το νησί Βενετσιάνικοι πύργοι.
Βασική ιδιαιτερότητα του κάστρου είναι ότι το τείχος του αποτελείται από τους τοίχους των περιμετρικών σπιτιών της ίδιας της πόλης.
Ο μεσαιωνικός οικισμός του κάστρου ήταν τόπος κατοικίας αλλά και διοικητικό, εκπαιδευτικό και θρησκευτικό κέντρο των Ενετών κατακτητών. Στο κέντρο βρίσκεται η κεντρική πλατεία με την καθολική μητρόπολη και τα ερείπια του κεντρικού πύργου που η παράδοση θέλει να είναι το ανάκτορο του Σανούδου. Στην μητρόπολη φυλάσσεται η αμφιπρόσωπη εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας του 11ου αιώνα από τη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας. Ακριβώς δίπλα βρίσκεται η πρώην Σχολή των Ουρσουλίνων, και η πρώην Εμπορική σχολή, το σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάξου.
Περίπου 30 Ενετικοί Πύργοι υπάρχουν διάσπαρτοι στο Νησί. Άνηκαν σε πλούσιους Βενετσιάνοι ευγενείς και ήταν αγροικίες με αμυντικό χαρακτήρα (προστασία από τους πειρατές), αλλά και σκοπό να επιβάλλουν την κυριαρχία των Ενετών στο νησί. Χαρακτηριστικοί Πύργοι είναι ο Πύργος στο Χαλκί, ο Πύργος Μπαζαίου με σημαντική καλλιτεχνική δραστηριότητα, ο Πύργος της Αγιάς κλπ. ενώ στο Φιλώτι ο Πύργος του Χειμάρρου ήταν οχυρό ελληνιστικής περιόδου. Οι Πύργοι αυτοί εμφανίζονται ως μια ευχάριστη έκπληξη στο βλέμμα του περιηγητή του νησιού καθώς ξεπροβάλουν άλλοτε κοντά άλλοτε μακριά στον ορίζοντα ως μοναχικοί φύλακες των καλλιεργειών της κάθε περιοχής που βρίσκονται.
Κάθε ελληνικό νησί του Αιγαίου διαθέτει σημαντική και αξιόλογη ιστορία και αντίστοιχα μνημεία, αρκεί να την εξερευνήσουμε και να την ξαναθυμηθούμε, εγκαταλείποντας για λίγο την καλοκαιρινή συνήθεια της παραλίας.
Η Νάξος ενώ αποτέλεσε αρχικά για μένα και την παρέα μας ένα νησί καλοκαιρινών διακοπών, με εξέπληξε ευχάριστα με τον πλούτο της Ιστορίας, της Αρχιτεκτονικής και των ιδιαίτερων Μνημείων και Έργων Τέχνης που γεννήθηκαν στο νησί αυτό και παραμένουν και σήμερα πιστοί μάρτυρες της μακρόχρονης αλλά και σημαντικής δημιουργίας του κατοίκων του νησιού αυτού.