Ο Απόστολος Βακαλόπουλος είναι ο μεγαλύτερος Έλληνας ιστορικός της σύγχρονης εποχής. Είναι αυτός που συνέχισε την παράδοση των μεγάλων κλασσικών ιστορικών Παπαρρηγόπουλου, Σάθα και Λάμπρου στον 20ο Αιώνα, την διεύρυνε και την τεκμηρίωσε επιστημονικά. Το βαρύτιμο έργο του εκτείνεται από το 1204 μ.Χ. μέχρι το 1833 και την ίδρυση του πρώτου ελληνικού κράτους, και σε αυτό έθεσε τις επιστημονικές βάσεις για την μελέτη και κατανόηση έξι αιώνων ελληνικής ιστορίας (πρώιμη αναγέννηση του ελληνισμού – Τουρκοκρατία – Επανάσταση 1821 – Καποδιστριακή περίοδος). Το έργο του διακλαδώνεται γύρω από την ιδέα της αναβίωσης του Ελληνισμού το 1204, της επιβίωσής του μέσα από συνεχείς αγώνες και καταστροφές κατά την ανομοιογενή περίοδο της Τουρκοκρατίας και της επανεμφάνισής του στο προσκήνιο της παγκόσμιας ιστορίας το 1821.
Αναμφίβολα ένα από τα πλέον σημαντικά τμήματα του έργου του Βακαλόπουλου με τον γενικό τίτλο «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού» εντοπίζεται στους δύο πολυσέλιδους τόμους (Β΄ και Γ’) που αφορούν την περίοδο 1453-1669 που έχουν εκδοθεί από τις εκδόσεις Ηρόδοτος στο παρελθόν (Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του νέου Ελληνισμού τόμοι Β΄, Γ, εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2002). Είναι οι πλέον σημαντικοί γιατί αφορούν μια περίοδο όχι ιδιαίτερα γνωστή, με πολλές δυσκολίες ανεύρεσης πηγών για τον ερευνητή και με το πρόσθετο βάσανο να ξεχωρίσει κανείς το πραγματικό γεγονός από τον μύθο της παράδοσης. Από την άλλη, η αλήθεια είναι ότι σε κάποια σημεία του το έργο είναι κουραστικό για τον μη ειδικό ερευνητή, και ξέρω ακόμη και καθιερωμένους ιστορικούς που μου έχουν εκμυστηρευτεί ότι απέφυγαν να το διαβάσουν, λόγω του όγκου του.
Το ανά χείρας βιβλίο του Βακαλόπουλου αποτελεί πρακτικά μια ολιγοσέλιδη επιτομή των δύο προαναφερθέντων μεγάλων τόμων αλλά και μια αξιόπιστη λύση για τον μη εξειδικευμένο ερευνητή που θέλει να ενημερωθεί αξιόπιστα για αυτή την περίοδο. Στην απλοποίηση της έκδοσης συμβάλλει αποφασιστικά και η απάλειψη όλων των υποσημειώσεων που μας αποκαλύπτει απευθείας την υψηλού επιπέδου ιστορική αφήγηση του Βακαλόπουλου χωρίς το πρόσθετο βάρος των καταγραφών της τεκμηρίωσης.
Τα τρία πρώτα κεφάλαια αναφέρονται στις σχέσεις της Ευρώπης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε σχέση με τον ελλαδικό χώρο και με επίκεντρο την Ανατολική Μεσόγειο.
Στα επόμενα κεφάλαια εξετάζονται οι εξεγέρσεις των Ελλήνων κατά την μελετώμενη περίοδο, η εμμονή τους στην Ορθοδοξία παρά την προπαγανδιστική διάδοση των δυτικών θρησκευτικών ιδεών, η άνοδος της επιρροής και της εξουσίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η συμβολή των κληρικών στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του σκλαβωμένου ελληνικού λαού. Επιπλέον, υπάρχει ένα ξεχωριστό κεφάλαιο για τις κοινότητες στον ελλαδικό χώρο, ένα κεφάλαιο για τους κλέφτες και τους αρματολούς και ένα κεφάλαιο για την οικονομική ζωή των ραγιάδων.
Είναι σαφές ότι το ιστορικό σκεπτικό του Βακαλόπουλου απηχεί ευθέως την ιδέα της αδιατάρακτης ιστορικής και πολιτισμικής συνέχειας του Ελληνισμού και την τεκμηριώνει μέσα από (κυριολεκτικά) εκατοντάδες πειστήρια και ενδείξεις που συνέλλεξε με επιμονή και αυταπάρνηση. Όλες οι νεότερες θεωρίες περί της πραγμάτωσης της ελληνικής εθνογέννεσης τον 18ο αιώνα, που ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς μέχρι πρόσφατα, αποσιώπησαν πολύ βολικά τον Βακαλόπουλο.
Το βιβλίο συμπληρώνεται από ένα διαφωτιστικό επίμετρο του ιστορικού Νίκου Νικολούδη που μας δίνει αναλυτικά στοιχεία για τον βίο και το έργο του μεγάλου αυτού Έλληνα ιστορικού με συνοπτικό και έγκυρο τρόπο μέσα από έρευνα που έκανε ο ίδιος.
Εν κατακλείδι, δεν μπορεί να νοείται έγκυρος Έλληνας ιστορικός της Βυζαντινής, Νεότερης η Σύγχρονης Ιστορίας που να μην έχει υπόψιν του το έργο του Απόστολου Βακαλόπουλου. Ο τόμος περιλαμβάνει όλη την προβληματική της ιστορικής του σκέψης και έρευνας για την περίοδο της πρώιμης Τουρκοκρατίας, θέτει όλα τα ζητήματα που ερεύνησε με ευκρίνεια και ακρίβεια και αποτελεί μια «εύκολη» εισαγωγή στο έργο του.