Τα πάντα στο εξαιρετικά εύθραυστο γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό περιβάλλον της περιοχής μας –από τον τουρκικό αναθεωρητισμό και επεκτατισμό μέχρι τη θωράκιση του Αιγαίου και της Κυπριακής ΑΟΖ και τη βιωσιμότητα της λύσης του Κυπριακού– μπορούν να αξιολογηθούν, με μαθηματική ακρίβεια, με τη βοήθεια του μοντέλου «Antifragility» και τη θεωρία του «Μαύρου Κύκνου» που ανάπτυξε ο Καθηγητής Nassim Taleb, ο κορυφαίος παγκοσμίως ειδικός στο Risk Management.
Ο Μαύρος Κύκνος συνιστά ένα απροσδόκητο γεγονός με τεράστιο αντίκτυπο, είτε αρνητικό είτε θετικό, που μπορεί να αλλάξει δραματικά τα δεδομένα. Υπάρχουν θετικοί Μαύροι Κύκνοι (ευκαιρίες) και αρνητικοί Μαύροι Κύκνοι (με καταστροφικές συνέπειες). Μια από τις ιδιότητες του Μαύρου Κύκνου είναι η ασυμμετρία στις συνέπειες – θετικές ή αρνητικές. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Μαύρου Κύκνου είναι ο τεράστιος αντίκτυπος και οι πολύ σοβαρές συνέπειες που επιφέρει.
Με βάση τη θεωρία του Μαύρου Κύκνου, απ’ τη μια υπερεκτιμούμε αυτά που γνωρίζουμε. Απ’ την άλλη, υποεκτιμούμε την αβεβαιότητα, την τυχαιότητα και την πιθανότητα να είμαστε λανθασμένοι. Υποεκτιμούμε τα ρίσκα, δεν αξιολογούμε σωστά τις πιθανότητες. Πολλές φορές λανθασμένα πιστεύουμε ότι επειδή κάτι δεν συνέβηκε ποτέ στο παρελθόν δεν πρόκειται να συμβεί ούτε στο μέλλον.
Όπως υποδεικνύει ο N. Taleb, μπορούμε να έχουμε μια γενική ιδέα για το ενδεχόμενο εμφάνισης ενός Μαύρου Κύκνου, να κατανοήσουμε τη «δυναμική» του φαινομένου και τις πιθανές συνέπειες και να είμαστε προετοιμασμένοι. Μπορούμε να μετατρέψουμε ένα Μαύρο Κύκνο σε Γκρίζο Κύκνο.
Στο βιβλίο τους Superforecasting:The Art and Science of Prediction, οι Καθηγητές Tetlock και Gardner παρουσιάζουν τα ευρήματα διεθνούς έρευνας που καταδεικνύουν τα σοβαρά και συστηματικά σφάλματα των πολιτικών και ειδικών εμπειρογνωμόνων όσον αφορά στην πρόγνωση γεγονότων οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής φύσης.
Ο Νομπελίστας Daniel Kahneman στο βιβλίο του Thinking, Fast and Slow αποδίδει την αποτυχία των προβλέψεων στην τάση να υποεκτιμούμε ή να υπερεκτιμούμε τα διάφορα φαινόμενα, γεγονότα και καταστάσεις. Η λήψη αποφάσεων πρέπει να λαμβάνει υπόψη την αβεβαιότητα, την πιθανότητα λανθασμένων προβλέψεων και τον αντίκτυπο, τη σοβαρότητα των συνεπειών. Οι θεωρίες και τα εργαλεία που ανέπτυξαν οι Daniel Kahneman και Amos Tversky βοήθησαν το Ισραήλ να αποκτήσει την αποτρεπτική ισχύ και την καινοτομικότητα που έχει σήμερα.
Σύμφωνα με τον N. Taleb, το στρατηγικό εργαλείο «Antifragility»:
1. Προσμετρά τη ρευστότητα, την αστάθεια, τον παράγοντα χρόνο, τις αλληλεξαρτήσεις, τους ασύμμετρους κινδύνους και τα εκρηκτικά ρίσκα που χαρακτηρίζουν πολύπλοκα προβλήματα όπως είναι τα εθνικά, γεωπολιτικά και γεωοικονομικά ζητήματα. Το εν λόγω εργαλείο διαχειρίζεται πλήθος μεταβλητών μεγάλης κύμανσης και συχνά άγνωστων τιμών, που διαμορφώνουν στρατηγικές επιλογές, θέσεις και αποφάσεις, που διαρκώς αναπροσαρμόζονται εντός του δεδομένου προσανατολισμού.
2. Παρέχει τη δυνατότητα επιστημονικής τεκμηρίωσης και ενίσχυσης της συνολικής βιωσιμότητας των εναλλακτικών σεναρίων και των πιθανών λύσεων σε εξαιρετικά περίπλοκα, απρόβλεπτα ή εύθραυστα συστήματα. Ο στρατηγικός στόχος είναι διπλός. Απ’ τη μια τυχόν ευθραυστότητες (αδύνατα σημεία) εντοπίζονται και αφαιρούνται. Απ’ την άλλη προσθέτονται στοιχεία που ενισχύουν την ανθεκτικότητα.
3. Θέτει τους κανόνες για τη μετάβαση από το εύθραυστο στο ανθεκτικό. Βοηθά τα κράτη, τους οργανισμούς και τις επιχειρήσεις να τροποποιούν την έκθεσή τους (modify their exposure) ώστε να είναι: α)Λιγότερο εκτεθειμένοι σε αρνητικά συμβάντα που μπορεί να προκύψουν (να ελαχιστοποιούν το ρίσκο και τη ζημιά από αρνητικές ασυμμετρίες) και β)περισσότερο ανοικτοί σε θετικά συμβάντα που μπορεί να προκύψουν (να μεγιστοποιούν το όφελος από θετικές ασυμμετρίες).
Όπως διευκρινίζει ο N. Taleb, η έννοια «antifragility» διαφέρει από την ευρωστία (robustness) και την ανθεκτικότητα (resilience). Όταν κάτι είναι «antifragile» με το χρόνο γίνεται καλύτερο – βελτιώνεται, ενισχύεται.
Τα κράτη υιοθετούν επιθετικές στρατηγικές, είτε επειδή επιδιώκουν να αλλάξουν το status quo (την παρούσα κατάσταση πραγμάτων), είτε για να επαναφέρουν το status quo ante. Ειδικότερα ο επιθετικός χαρακτήρας του τουρκικού κράτους πηγάζει από τη νοοτροπία που έχει κληρονομήσει η Τουρκία ως συνέχεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τα οράματα του Ερντογάν για αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάνης και μετατροπή της Τουρκίας σε μεγάλη περιφερειακή δύναμη σε πλανητικό επίπεδο.
Η Ελλάδα καθώς βρίσκεται σε θέση αμυνόμενου µε αντίπαλο την Τουρκία και αποδέχεται το status quo που καθορίζει τις σχέσεις, πρέπει να εφαρμόζει αποτρεπτική στρατηγική. Η αποτροπή απαιτεί συνδυασμό των παραγόντων της ισχύος, της θέλησης να τη χρησιμοποιήσεις και του βαθμού αξιολόγησής της από τον επιτιθέμενο, συνδυασμός ο οποίος λειτουργεί πολλαπλασιαστικά μεταξύ των παραγόντων και όχι αθροιστικά. Η αποτροπή λειτουργεί ικανοποιητικά, ενόσω το αναμενόμενο κόστος για την άλλη πλευρά, σε περίπτωση αμφισβήτησης του status quo, είναι μεγαλύτερο από την αποδοχή του.
Η θεωρία «Antifragility» μπορεί να βοηθήσει την Ελλάδα και την Κύπρο στη συγκρότηση μιας εθνικής αποτρεπτικής-αμυντικής στρατηγικής. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της επιτελικής ικανότητας του ακριβούς προσδιορισμού της απειλής και τον εντοπισμό και αφαίρεση των ευθραυστοτήτων «fragilities» όπως είναι τα μικρής έντασης ή θερμά επεισόδια (παραβιάσεις του εθνικού εναέριου χώρου ή τοπικές κρίσεις), οι ισχυρισμοί περί γκρίζων ζωνών, η αμφισβήτηση της κυριαρχίας στα Ίμια και στην κυπριακή ΑΟΖ, η μη άσκηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων, η απειλή χρήσης βίας, οι αναθεωρητικές επιδιώξεις, οι αξιώσεις ακύρωσης των δικαιωμάτων που προσφέρει το διεθνές δίκαιο στην Ελλάδα κ.ά.
Η Άγκυρα μετά τις πετυχημένες παραχωρήσεις των κυπριακών θαλασσίων οικοπέδων σε πολυεθνικές εταιρείες και την έναρξη των ελπιδοφόρων ερευνών, αντέδρασε διαλέγοντας τον ασθενέστερο κρίκο, την ιταλικών συμφερόντων, εταιρεία ΕΝΙ. Ο χώρος αμφισβήτησης επίσης δείχνει μια μεθοδικότητα. Το τεμάχιο 3 βρίσκεται στην οριοθετημένη μεταξύ Κύπρου – Λιβάνου ΑΟΖ, την οποία ωστόσο η Βηρυτός δεν έχει επικυρώσει. Άρα, από την οπτική του διεθνούς δικαίου είναι το πιο ασθενές σημείο.
Πέραν του εντοπισμού και της αφαίρεσης των «ευθραυστοτήτων» το αποτρεπτικό αποτέλεσμα μεγιστοποιείται με την πρόσθεση στοιχείων που ενισχύουν την ανθεκτικότητα «antifragility» και θωρακίζουν την εδαφική και κυριαρχική επικράτεια. Τέτοιοι παράγοντες είναι η ύπαρξη υποστηρικτικής στρατηγικής κουλτούρας, οι συντελεστές ισχύος και η ενίσχυση της οικονομικής, διπλωματικής και στρατιωτικής αποτροπής, η σύναψη σωστών στρατηγικών συμμαχιών και αμυντικών συμφωνιών, η διεθνοποίηση του ζητήματος, η υποστήριξη της ΕΕ, η γεωπολιτική αναβάθμιση της χώρας, η ενδυνάμωση του εθνικού brand, η στρατηγική επικοινωνία κ.ά.
Η πρόκληση κόστους στην Τουρκία για τις παράνομες, επιθετικές ενέργειές της στο Αιγαίο και την Κυπριακή ΑΟΖ ενισχύει την ανθεκτικότητα της πλευράς μας. Αντίθετα, η στρατηγική του κατευνασμού και οποιεσδήποτε υποχωρήσεις μας προς τις απαιτήσεις της Τουρκίας αυξάνουν την ευθραυστότητα.Είναι αναγκαία η υιοθέτηση στρατηγικής quid pro quo, σύμφωνα με την οποία κάθε εχθρική ενέργεια της Τουρκίας θα επιφέρει άμεσο και αναλογικό κόστος σε πολιτικό, διπλωματικό και οικονομικό επίπεδο.Η αποτρεπτική στρατηγική και η διαχείριση κρίσεων πρέπει να ακυρώνει την επιδίωξη σταδιακών κερδών από την τουρκική πλευρά.
Ο N. Taleb χρησιμοποιεί τον όρο «Extremistan» (Εξτρεμοχώρα) για να χαρακτηρίσει πολύπλοκες καταστάσεις ακραίων διαστάσεων που θεωρούνται αδιανόητες ακόμη και στο επίπεδο πρόβλεψης ενδεχομένων. Η Εξτρεμοχώρα εμπεριέχει εκρηκτικά ρίσκα και ασύμμετρους κινδύνους που μπορεί να οδηγήσουν σε βαριά κλιμάκωση των φαινομένων με σύνθετη και υψηλή τυχαιότητα και σε δραματικές ανατροπές.
Η ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου έχει όλα τα στοιχεία της Εξτρεμοχώρας – ένα εξαιρετικά επικίνδυνο περιβάλλον με χαοτικές, περίπλοκες και ακραίες καταστάσεις και συνθήκες που ενθαρρύνουν την εμφάνιση Μαύρων Κύκνων. Τα γεγονότα και οι εξελίξεις δεν μπορούν να προβλεφθούν με βάση την παρατήρηση του παρελθόντος. Σε τέτοια εξαιρετικά εύθραυστα συστήματα –σε περίπτωση που κάτι δεν πάει καλά– η πολυπλοκότητα, οι αλληλεξαρτήσεις, η ρευστότητα, η αβεβαιότητα, ο παράγοντας χρόνος και οι αρνητικές ασυμμετρίες πρώτον μπορούν να οδηγήσουν σε τεράστια σφάλματα από πλευράς πρόγνωσης και δεύτερο εμπεριέχουν καταστροφικό ρίσκο.
Στο πλαίσιο της κλιμάκωσης μιας κρίσης στην Κυπριακή ΑΟΖ ή στο Αιγαίο, είτε αιφνιδιαστικά, η Τουρκία δεν θα δίσταζε να επιχειρήσει ένα συντριπτικό στρατιωτικό πλήγμα εάν υπάρξει στρατιωτικό και πολιτικό «παράθυρο ευκαιρίας». Το ενδεχόμενο αυτό είναι ένας Γκρίζος Κύκνος, κάτι που μπορεί να προβλεφθεί και πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι. Επειδή δεν έχει συμβεί μέχρι σήμερα δεν σημαίνει ότι δεν θα συμβεί στο μέλλον.
Η Τουρκία θα εξακολουθήσει να δοκιμάζει τις αντιστάσεις τόσο της Ελλάδας και της Κύπρου όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι πρόσφατες επιθετικές ενέργειες του τουρκικού στόλου στην Κυπριακή ΑΟΖ και στο Αιγαίο δεν είναι ούτε μεμονωμένα, θερμά επεισόδια ούτε απρόβλεπτα συμβάντα. Μόνιμος στόχος της Τουρκίας είναι η δημιουργία νέων τετελεσμένων γεγονότων και γκρίζων ζωνών, η πρόκληση πολεμικής σύρραξης, το «στρατηγικό βάθος» και ο νεοοθωμανικός ηγεμονισμός.
Για όλα τα πιθανά σενάρια γεγονότων που αφορούν μια δεδομένη εδώ και δεκαετίες στρατηγική αντιπαράθεση της Κύπρου και της Ελλάδας με την Τουρκία, θα πρέπει να υπάρχουν αντίστοιχα εναλλακτικά στρατιωτικά-διπλωματικά σενάρια αποτροπής τους και αντιμετώπισής τους / ανατροπής τους εάν εκτελεστούν. Η αποτροπή επιτυγχάνει βέλτιστα αποτελέσματα εάν ο αντίπαλος πειστεί πως κρίσεις χαμηλής έντασης και κλιμάκωση ενδέχεται να οδηγήσουν σε γενικευμένο πόλεμο και ήττα του.
Πρέπει να συνδεθεί η παραγωγή καινοτομιών της Ελλάδας και της Κύπρου με τη διπλωματική ατζέντα των χωρών. Με τη βοήθεια σύγχρονων εργαλείων μπορούμε να συγκροτήσουμε μια εθνική αποτρεπτική στρατηγική και να θωρακίσουμε την εδαφική και κυριαρχική επικράτεια.
Μετά από πολύχρονη έρευνα έχω αναπτύξει ένα νέο Υπόδειγμα Καινοτομίας το οποίο ενισχύει την ικανότητα για καινοτομία των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων, της Δημόσιας Διοίκησης και των επιχειρήσεων. Το σύγχρονο αυτό εργαλείο βοηθά τους Οργανισμούς να παράγουν περισσότερες και καλύτερες καινοτομίες – πιο βιώσιμες, ανθεκτικές, «antifragile» καινοτομίες. Η εφαρμογή του νέου αυτού Συστήματος Καινοτομίας στους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας παρουσιάζεται πολύ επιγραμματικά πιο κάτω.
Η Έξυπνη Άμυνα είναι μια καινοτομία. Όλες οι καινοτομίες μπορούν να ταξινομηθούν με βάση τους τέσσερις βασικούς τύπους καινοτομίας: καινοτομία προϊόντος, καινοτομία διαδικασιών, οργανωσιακή καινοτομία και καινοτομία μάρκετινγκ. Στο πεδίο της Έξυπνης Άμυνας η αξιοπιστία της αποτρεπτικής ισχύος είναι συνάρτηση πολλών αλληλοεξαρτώμενων παραγόντων –από τα τέσσερα κύρια είδη καινοτομίας– και μπορούν να κωδικοποιηθούν ως ακολούθως:
1. Ο συνδυασμός οικονομικών, εμπορικών, ενεργειακών, πολιτικών, νομικών, διπλωματικών και στρατιωτικών μέσων και δυνατοτήτων.
2. Οι νέες διαδικασίες για διαχείριση των αμυντικών πόρων (ποιότητα ανθρώπινου δυναμικού, εκπαίδευση, δεξιότητες, ειδίκευση, οικονομίες κλίμακας κ.ά.).
3. Η νέα οργανωσιακή κουλτούρα και η δημιουργία συμμαχιών στη βάση της σύγκλισης συμφερόντων για αποτροπή των εξωτερικών απειλών.
4. Στρατηγική επικοινωνία – ενημέρωση της κοινής γνώμης, ανάκτηση της ηθικής υπεροχής, προβολή ισχύος.
Οι πιο πάνω παράγοντες και δυνατότητες πρέπει να συνδυαστούν μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο που να μεγιστοποιούν συνεργιστικά την αμυντική και αποτρεπτική ικανότητα της χώρας. Η ανάλυση, στάθμιση, εκτίμηση και συγκρότηση πληθώρας υλοποιήσιμων εναλλακτικών σχεδίων και λύσεων είναι κρίσιμης σημασίας.
Αντί να προσπαθούμε να εκτιμήσουμε τις πιθανότητες η Τουρκία να προβεί σε παράνομες στρατιωτικές ενέργειες και εκ των υστέρων να λέμε ότι αιφνιδιαστήκαμε, αντί να κάνουμε αναλύσεις μετά το «απρόβλεπτο» συμβάν, είναι καλύτερα να είμαστε προετοιμασμένοι. Να είμαστε Προμηθείς σε ώρες νηνεμίας αντί Επιμηθείς σε ώρες κρίσης. Για την πλευρά μας ένας Μαύρος Κύκνος μπορεί να είναι κεραυνός εν αιθρία, όμως για την Τουρκία είναι κάτι καλά σχεδιασμένο.
Οι δεξιότητες των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων, η σύναψη στρατηγικών συμμαχιών και αμυντικών συμφωνιών, η εύρεση νέων κοιτασμάτων φυσικού αερίου και οι οικονομικές δυνατότητες, σε συνδυασμό με τη διπλωματία, τη διεθνοποίηση του ζητήματος και τη στρατηγική επικοινωνία, μπορούν να θωρακίσουν τις ΑΟΖ Ελλάδας – Κύπρου απέναντι σε οποιαδήποτε απειλή. Μέσα από τον άριστο συνδυασμό των κρίσιμων αυτών παραγόντων, η εθνική κυριαρχία μπορεί να καταστεί «antifragile» – με το χρόνο θα ενδυναμώνεται. Διπλωματία και ισχυρή συλλογική αποτρεπτική ισχύς μπορούν να διασφαλίσουν την ειρήνη και την απρόσκοπτη εκμετάλλευση του θαλάσσιου ενεργειακού πλούτου.
Όπως σημειώνει ο N. Taleb, στην εποχή των ασυμμετριών, μια αλλαγή 1% στα συστήματα μπορεί να μειώσει την ευθραυστότητα «fragility» –ή να αυξήσει την ανθεκτικότητα «antifragility»– κατά περίπου 99%. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζονται μόνο πολύ λίγα βήματα για να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα και πιο ασφαλή.
Συμπερασματικά: Χρειάζονται σύγχρονα εργαλεία στρατηγικής και ένα πρόγραμμα καινοτομίας το οποίο θα προωθήσει σημαντικά τους διπλωματικούς και αναπτυξιακούς στόχους της Ελλάδας και της Κύπρου, μακριά από συγκεντρωτισμούς και γραφειοκρατίες.