Στις 18 Οκτωβρίου αγόρασα εισιτήριο για το μετρό. Το ίδιο πρωί είχε μπει ελεγκτής στο λεωφορείο μου και εγώ δεν είχα εισιτήριο. Δεν είχα εισιτήριο εν μέρει γιατί μου είναι αδύνατον να αγοράσω εισιτήριο στην περιοχή μου, καθώς δουλεύω 7 μέρες την εβδομάδα και δεν έχω προλάβει να βγάλω κάρτα, αλλά και λόγω του ότι μπαίνει ελεγκτής μια φορά το χρόνο. Έτσι θα πληρώσω το πρόστιμο και τέλος.
Το βράδυ εκείνο όμως κάτι μέσα μου μετακινήθηκε. Επέστρεφα από μία παρουσίαση-συζήτηση που διοργανώθηκε από τον οργανισμό ΔιαΝΕΟσις και την Κίνηση Πολιτών, και είχε ως θέμα την οικονομική ανισότητα στην Ελλάδα κατά την περίοδο της κρίσης.
Ακραία φτώχεια
Η πρώτη έρευνα που παρουσιάστηκε ήταν του καθηγητή Κοινωνικής Πολιτικής της ΑΣΟΕΕ, Μάνου Ματσαγγάνη, ο οποίος εξέτασε το ποσοστό των νοικοκυριών που αδυνατούν να αποκτήσουν το «βασικό καλάθι αγαθών» που τους αντιστοιχεί.
Τα αποτελέσματα είναι συνταρακτικά. Το 2009, ένα 2.2% του πληθυσμού ζούσε στα όρια της φτώχειας. Το 2013 αυτό ανέβηκε στο 17.1% — το υψηλότερο μέχρι σήμερα ποσοστό. Το 2016, με τη μικρή πτώση της ανεργίας, αυτός ο αριθμός έπεσε στο 13.6%. Δηλαδή, το 2016, ενάμισι εκατομμύριο συνάνθρωποί μας αδυνατούσαν να καλύψουν τα έξοδα για βασικά αγαθά.
Είχα ένα καθηγητή ιστορίας που έλεγε αν δυσκολεύεσαι να κατανοήσεις ένα τέτοιο νούμερο, φαντάσου το σε σπίρτα μέσα σε ένα δωμάτιο.
Ποιοι έχουν πληγεί περισσότερο; Οι άνεργοι, κυρίως όσοι από αυτούς έχουν παιδιά. Ποιοι έχουν πληγεί λιγότερο; Κάτοικοι της Κρήτης και άλλων αγροτικών περιοχών, εργαζόμενοι ΔΕΚΟ, ιατρικών και νομικών επιστημών, δημοσιογράφοι και… συνταξιούχοι.
Ανισότητες παντού
Ο επόμενος εισηγητής, καθηγητής και πρώην Υπουργός Εργασίας, Τάσος Γιαννίτσης, μίλησε για τις ανισότητες που έχουν αυξηθεί ανά τον κόσμο. Επεσήμανε το ότι η ανισότητα είναι οικονομικός αποσταθεροποιητής (σσ. γι αυτό και τη συζητάμε).
Συνοπτικά, το ΑΕΠ των χωρών της Δύσης δεν αυξάνεται τόσο ραγδαία όσο άλλων χωρών, λ.χ. της Κίνας ή της Ινδίας. Ακόμη, οι νέες γενιές βιώνουν την ανισότητα πιο έντονα από ότι οι προηγούμενες, ο αυτοματισμός επαγγελμάτων οδηγεί σε νέες μορφές φτώχειας και οι κλιματικές αλλαγές επηρεάζουν κάποιους περισσότερο από άλλους. Τέλος, η ανισότητα μεταξύ της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει φτάσει για πρώτη φορά στα επίπεδα της δεκαετίας του 1960.
Και, αντί επιλόγου, ο κύριος Γιαννίτσης εξέφρασε την προσωπική του ανησυχία ότι η εσωτερική ανισότητα αντικατοπτρίζεται και στο χάσμα των αντιλήψεων ως προς το πώς θα μπορέσει να εξαλειφθεί η οικονομική ανισότητα. «Η χώρα είναι διχασμένη», είπε, και παρουσιάζει «εμμονή συντήρησης καταστροφικών τακτικών».
Είναι η ανισότητα καινούργιο φαινόμενο;
Ακολούθησε η καθηγήτρια Οικονομικών Επιστημών, κυρία Γεωργία Καπλάνογλου. Η θεωρητική βάση της έρευνάς της είναι πως αυτό που ξοδεύουμε αντανακλά το πραγματικό μας βιοτικό επίπεδο. Μετά την κρίση, είναι εμφανές ότι ο κόσμος προσάρμοσε τις καταναλωτικές του συνήθειες προς προϊόντα με χαμηλή έμμεση φορολογία — που σημαίνει πως έμεινε χωρίς πετρέλαιο και φάρμακα.
Σύμφωνα με την έρευνα, το 2008 το 37% του πληθυσμού ανήκε στη μεσαία τάξη, με το υπόλοιπο 63% να μοιράζεται ισόποσα στο πλουσιότερο και φτωχότερο μέρος του πληθυσμού. Το 2014, η μεσαία τάξη συρρικνώθηκε στο 28% του πληθυσμού και στα φτωχότερα τμήματα πλέον ανήκει το 58% του πληθυσμού.
Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο, όμως, ήταν το εξής: το πλουσιότερο 20% των νοικοκυριών ξοδεύει σαφώς περισσότερο για τη μόρφωση από ότι το χαμηλότερο 20%. Η αναλογία όμως αυτών των δύο ποσών δεν έχει αλλάξει κατά τη διάρκεια της κρίσης και μετά. Αυτό σημαίνει ότι η ανισότητα πάντα υπήρχε. Απλά τώρα επηρεάζει περισσότερους ανθρώπους.
Συμπεράσματα
Είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίζουμε το ζωηρό ακαδημαϊκό χώρο της Ελλάδας. Το ενδιαφέρον σε έρευνες κοινωνικού χαρακτήρα έχει αυξηθεί, καθώς αποκαλύπτονται τα συστημικά βάρη που οδήγησαν το 58% του πληθυσμού στη φτώχεια. Όταν 1 στα 4 παιδιά ζει κάτω από τα όρια της φτώχειας, όσο αυτό επικαλείται το συναίσθημα, άλλο τόσο και η λογική επιβάλλει το ενδιαφέρον μας.
Η «καταστροφική τακτική», όμως, για την οποία μίλησε ο κύριος Γιαννίτσης, είναι η εμμονή μας με το να μη θέτουμε τα σωστά ερωτήματα.
Οι ανισότητες δεν είναι καθόλου «νέες». Το χάσμα μεταξύ των κοινωνικών τάξεων προϋπήρχε της κρίσης. Μιλάμε για τη φτώχεια σα να είναι κάποιο νέο φαινόμενο, ενώ το 2008 (προ κρίσης), το 31% του πληθυσμού βρισκόταν στα κατώτερα οικονομικά στρώματα. Δηλαδή 3.5 εκατομμύρια άνθρωποι. Σκέψου το σε σπίρτα.
Το προφίλ των ομιλητών καθώς και του κοινού σε τέτοιες συζητήσεις είναι αναμενόμενο. Απαρτίζεται από προέδρους μεγάλων συνδέσμων, πρώην και νυν πολιτικούς, χλιδάτους δημοσιογράφους και λογιών λογιών κοσμικούς. Ενώ μπορεί όλοι τους να έχουν κίνητρα αθώα, θα έπρεπε να αναγνωρίζουν τη γραφικότητα της εικόνας αυτής. Οι διοργανωτές επέμειναν στον «ανεξάρτητο» χαρακτήρα των ερευνών, και δεν το αμφισβητώ. Αλλά ποια είναι η ποιότητα του διαλόγου όταν όλοι στο δωμάτιο αποτελούν μέρος μίας βαθιά προνομιούχας τάξης;
Θα καλούσα επίσης το πάνελ, τον ακαδημαϊκό και πολιτικό χώρο, και το ελληνικό κοινό γενικότερα να ανοίξει διάλογο για μία ανισότητα συγκεκριμένα: την ανισότητα απέναντι στο νόμο (που επίσης δεν είναι νέα). Για παράδειγμα, συζητάμε μεταξύ μας εκτενώς το ζήτημα των συντάξεων και του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Σε ένα κράτος που χρεοκοπεί καθημερινά, πού θα βρεθούν οι πόροι για να καλυφθούν οι ανάγκες των πιο ευάλωτων μελών της κοινωνίας; Μπορεί να χτιστεί κράτος πρόνοιας όταν υπάρχουν ακόμα χιλιάδες άνθρωποι οι οποίοι βρίσκονται υπεράνω του νόμου; Η δίκαιη μεταχείρισή τους θα έπρεπε να είναι βασικό μας καθημερινό αίτημα.
Εν τέλει, επιστρέφοντας στο σπίτι εκείνο το βράδυ είχα ήδη μπει σε σκέψεις. Όταν έφτασα μπροστά στα εκδοτήρια είχα ένα μεγάλο δίλημμα να λύσω. Είτε τώρα παίρνω εισιτήριο και συνδράμω στη συντήρηση (για τους οπτιμιστές: βελτίωση) των μέσων, ειδικά για όσους αδυνατούν να αγοράσουν εισιτήριο αλλά τους αξίζει ένας αξιοπρεπής τρόπος μεταφοράς· είτε απέχω γιατί ενδόμυχα αντιδρώ στο τσίρκο που θέλει τα άτομα με τα οποία ήμουν μαζί πριν λίγα λεπτά να μπαίνουν στα προεδρικά και εταιρικά τους αμάξια, αμόλυντοι από τέτοιου είδους διλήμματα και σκέψεις.
Εκείνο το βράδυ κέρδισε το πρώτο. Αλλά το αποτέλεσμα, τελικά, είναι το ίδιο: στην ανισότητα συνδράμουμε όλοι καθημερινά — με την ανοχή ή με την αποχή μας.