O Κάρολος Δαρβίνος χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης ανάμεσα στους επιστήμονες, κυρίως λόγω της θεωρίας του για την εξέλιξη των ειδών, η άποψή του πως τα ζώα έχουν συνείδηση με τον ίδιο τρόπο όπως οι άνθρωποι, είχε εδώ και χρόνια περιφρονηθεί από πολλούς. Μέχρι σήμερα.
«Δεν υπάρχει καμία θεμελιώδης διαφορά μεταξύ ανθρώπου και ζώων στην ικανότητά τους να αισθάνονται ευχαρίστηση, πόνο, ευτυχία και δυστυχία», είχε γράψει ο Δαρβίνος, με πολλούς ειδικούς να κάνουν λόγο για ακραία άποψη, χωρίς καμία επιστημονική βάση. Εξάλλου, δεν υπήρχε τρόπος να ελεγχθεί τι συμβαίνει στο μυαλό των ζώων.
Εάν, όμως, προκύψουν νέα στοιχεία για τις ικανότητες των ζώων να αισθάνονται και να επεξεργάζονται ό,τι συμβαίνει γύρω τους, θα μπορούσε αυτό να σημαίνει ότι έχουν πράγματι συνείδηση;
Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, πλέον πως οι μέλισσες μπορούν να μετρούν, να αναγνωρίζουν ανθρώπινα πρόσωπα και να μαθαίνουν πώς να χρησιμοποιούν εργαλεία.
Ο καθηγητής Lars Chittka του Πανεπιστημίου Queen Mary του Λονδίνου έχει εργαστεί σε πολλές σημαντικές μελέτες για τη νοημοσύνη των μελισσών: «Αν οι μέλισσες είναι τόσο έξυπνες, ίσως μπορούν να σκέφτονται και να αισθάνονται κάτι, που είναι τα δομικά στοιχεία της συνείδησης», αναφέρει.
Τα πειράματα του Chittka έχει εργαστεί σε πολλές από τις σημαντικότερες μελέτες για τη νοημοσύνη των μελισσών. Αυτά έδειξαν ότι οι μέλισσες άλλαξαν τη συμπεριφορά τους μετά από ένα τραυματικό περιστατικό και φάνηκε πως είναι σε θέση να παίζουν, κυλώντας μικρές ξύλινες μπάλες, κάτι που, όπως λέει, φάνηκε να απολαμβάνουν ως δραστηριότητα.
«Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα στοιχεία που υπάρχουν στο τραπέζι, είναι πολύ πιθανό οι μέλισσες να έχουν συνείδηση», λέει.
Δεν είναι μόνο όμως οι μέλισσες: «Έχουμε ερευνητές από διαφορετικούς τομείς που τολμούν να θέτουν ερωτήματα σχετικά με τη συνείδηση των ζώων και να σκέφτονται πώς η έρευνά τους μπορεί να είναι σχετική με αυτά τα ερωτήματα», λέει ο καθηγητής Jonathan Birch του London School of Economics.
«Έχουμε ερευνητές από διαφορετικούς τομείς που τολμούν να κάνουν ερωτήσεις σχετικά με τη συνείδηση των ζώων και να σκέφτονται πώς η έρευνά τους μπορεί να είναι σχετική με αυτές τις ερωτήσεις», λέει ο καθηγητής Birch.
Τα στοιχεία που διαθέτουν σήμερα οι επιστήμονες μπορεί να μην αποτελούν πειστική απόδειξη, αλλά όλα μαζί είναι αρκετά για να υποδηλώσουν ότι υπάρχει «μια ρεαλιστική πιθανότητα» να έχουν τελικά τα ζώα συνείδηση - και αυτό δεν ισχύει μόνο για τα λεγόμενα ανώτερα ζώα, όπως οι πίθηκοι και τα δελφίνια, τα οποία έχουν φτάσει σε πιο προχωρημένο στάδιο ανάπτυξης αλλά και για τα φίδια, τα χταπόδια, τα καβούρια, τις μέλισσες και ενδεχομένως ακόμη και για τις μύγες των φρούτων.
Ωστόσο, αυτές οι δηλώσεις έχουν θολώσει τα νερά για πάρα πολύ καιρό, σύμφωνα με τον καθηγητή Anil Seth του Πανεπιστημίου του Sussex, ο οποίος παλεύει με τον ορισμό της συνείδησης εδώ και χρόνια: «Αυτή η ανίερη τριάδα, της γλώσσας, της νοημοσύνης και της συνείδησης ξεκινά από τον Ντεκάρτ» και βρίσκεται στον πυρήνα ενός κινήματος που ονομάζεται «συμπεριφορισμός», ο οποίος εμφανίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα.
Σύμφωνα με αυτό, οι σκέψεις και τα συναισθήματα δεν μπορούν να μετρηθούν με επιστημονικές μεθόδους και επομένως θα πρέπει να αγνοούνται κατά την ανάλυση της συμπεριφοράς.
Πολλοί ειδικοί στη συμπεριφορά των ζώων εκπαιδεύτηκαν σε αυτή την άποψη, η οποία όμως αρχίζει να δίνει τη θέση της σε μια λιγότερο ανθρωποκεντρική προσέγγιση, σύμφωνα με τον καθηγητή Seth: «Καθώς βλέπουμε τα πράγματα μέσα από έναν ανθρώπινο φακό, τείνουμε να συνδέουμε τη συνείδηση με τη γλώσσα και τη νοημοσύνη. Επειδή αυτά συμβαδίζουν σε εμάς, δεν σημαίνει ότι συμβαδίζουν και γενικότερα».
«Το να αισθάνεσαι ένα τσίμπημα, να βλέπεις το κόκκινο χρώμα, να νιώθεις κουρασμένος και πεινασμένος, όλα αυτά είναι πράγματα που αισθάνεσαι», λέει ο καθηγητής Stevan Harnad από το Πανεπιστήμιο του Κεμπέκ.
Αρκετοί επιστήμονες που ήταν ενστικτωδώς επιφυλακτικοί απέναντι στην ιδέα ότι τα ζώα έχουν συνείδηση, ισχυρίζονται πλέον ότι η νέα ευρύτερη ερμηνεία του τι σημαίνει να έχεις συνείδηση κάνει τη διαφορά.
Η Dr. Monique Udell, από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Όρεγκον, λέει πως αν εξετάσουν οι επιστήμονες ξεχωριστά κάποιες συμπεριφορές.
«Αν κοιτάξουμε διαφορετικές συμπεριφορές, για παράδειγμα ποια είδη μπορούν να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους σε έναν καθρέφτη, πόσα μπορούν να σχεδιάσουν μελλοντικά ή είναι σε θέση να θυμούνται πράγματα που συνέβησαν στο παρελθόν», θα μπορούν να ελέγξουν αυτά τα ερωτήματα με πειράματα και παρατηρήσεις και να βγάλουν πιο ακριβή συμπεράσματα με βάση τα δεδομένα.
Για την Udell, αν η συνείδηση είναι ένα άθροισμα μετρήσιμων συμπεριφορών, τότε τα ζώα που έχουν επιτύχει σε αυτά τα συγκεκριμένα καθήκοντα «έχουν κάτι που μπορούμε να ονομάσουμε συνείδηση».
Πολλοί ειδικοί υποστηρίζουν πως πρέπει να μελετηθούν πολλά περισσότερα ζώα για να εξετάσουν την πιθανότητα ύπαρξης συνείδησης: «Αυτή τη στιγμή, οι έρευνες γίνονται σε ανθρώπους και πιθήκους και κάνουμε τη δουλειά πολύ πιο δύσκολη απ’ ό,τι πρέπει, επειδή δεν μαθαίνουμε για τη συνείδηση στην πιο βασική της μορφή», λέει η Kristin Andrews, καθηγήτρια φιλοσοφίας με ειδίκευση στον νου των ζώων στο πανεπιστήμιο York του Τορόντο.
Η Andrews και πολλοί άλλοι πιστεύουν ότι η έρευνα στους ανθρώπους και τους πιθήκους είναι η μελέτη της συνείδησης υψηλότερου επιπέδου - που εκδηλώνεται με την ικανότητα επικοινωνίας και την αίσθηση σύνθετων συναισθημάτων - ενώ ένα χταπόδι ή ένα φίδι μπορεί επίσης να έχει ένα πιο βασικό επίπεδο συνείδησης που αγνοούμε με το να μην το ερευνούμε.
Η ίδια είναι από τους πρωτεργάτες της Διακήρυξης της Νέας Υόρκης για τη συνείδηση των ζώων που υπογράφηκε το 2024 και θεωρεί πως είναι «ανεύθυνο» να αγνοούμε την πιθανότητα της συνείδησης στα ζώα.
Ταυτόχρονα, ο Chris Magee, από το Understanding Animal Research, μία ΜΚΟ που υποστηρίζεται από ερευνητικούς οργανισμούς και εταιρείες που διεξάγουν πειράματα σε ζώα, αναφέρει πως έχουν συνείδηση και γι’ αυτό τον λόγο θα πρέπει να διεξάγονται πειράματα σε αυτά μόνο εάν τα οφέλη για την ιατρική έρευνα αντισταθμίζουν τον πόνο που τούς προκαλείται.
Μια κυβερνητική ανασκόπηση με επικεφαλής τον καθηγητή Birch το 2021 αξιολόγησε 300 επιστημονικές μελέτες σχετικά με την αίσθηση των δεκάποδων και των κεφαλόποδων, στα οποία περιλαμβάνονται τα χταπόδια, τα καλαμάρια και οι σουπιές.
Η ομάδα του καθηγητή Birch διαπίστωσε ότι υπήρχαν ισχυρές ενδείξεις ότι αυτά τα πλάσματα είχαν αισθήματα, καθώς μπορούσαν να βιώσουν συναισθήματα πόνου, ευχαρίστησης, δίψας, πείνας, ζεστασιάς, χαράς, άνεσης και ενθουσιασμού.
Τα συμπεράσματα οδήγησαν την κυβέρνηση να συμπεριλάβει αυτά τα πλάσματα στον νόμο περί ευημερίας των ζώων το 2022: «Τα ζητήματα που σχετίζονται με την ευημερία των χταποδιών και των καβουριών έχουν παραμεληθεί», λέει ο Birch. «Η αναδυόμενη επιστήμη θα πρέπει να ενθαρρύνει την κοινωνία να λάβει αυτά τα ζητήματα λίγο πιο σοβαρά υπόψη της».
Υπάρχουν εκατομμύρια διαφορετικά είδη ζώων και έχουν διεξαχθεί ελάχιστες έρευνες για το πώς βιώνουν τον κόσμο. Γνωρίζουμε λίγα πράγματα για τις μέλισσες, ενώ ερευνητές έχουν ενδείξεις συνειδητής συμπεριφοράς σε κατσαρίδες - ακόμα και σε μύγες φρούτων - αλλά υπάρχουν τόσα άλλα πειράματα που πρέπει να γίνουν και αφορούν τόσα άλλα ζώα.
Μια πρώτη προσπάθεια για να ορισθεί η συνείδηση έγινε τον 17ο αιώνα, από τον Γάλλο φιλόσοφο Ρενέ Ντεκάρτ, ο οποίος είπε το κλασικό και πολύ γνωστό «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Πρόσθεσε, δε, ότι «η γλώσσα είναι το μόνο βέβαιο σημάδι της σκέψης που κρύβεται σε ένα σώμα».
Ήταν μια αλλαγή στη σκέψη που άνοιξε τα μάτια μας σε μια πιο αληθινή, πιο πλούσια εικόνα του Σύμπαντος και της θέσης μας σε αυτό.
Η μετατόπιση του εαυτού μας από το κέντρο του Σύμπαντος είναι το πρώτο βήμα και μπορεί κάλλιστα να φέρει εντυπωσιακά ευρήματα για τα υπόλοιπα έμβια όντα με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη.
Πηγή: BBC